CC BY
11revealed. The author pays special attention to the transfer of figurative vocabulary, units with a national-cultural component.
Key words: transfer, original, prose works, rhythm, national character, equivalent, reality-words, comparative.
Сведения об авторе:
Кувватова Саломат Мусоевна - Таджикский государственный педагогический университет имени С.Айни, старший преподаватель общеуниверситетской кафедры русского языка. Адрес: 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки, 121. E-mail: salomat.kuvvatova@bk.ru. Тел.: (+992) 988554141
About the author:
Kuvvatova Salomat Musoevna - Tajik State Pedagogical University named after S. Aini, senior teacher of the all-university chair of the Russian language. Address: 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Prospect Rudaki, 121. E-mail: salomat.kuvvatova@bk.ru. Tel: (+992) 988554141
ОСОРИ АДАБИИ ХОМИДИИ ИСФАХОНЙ
Исматзода Н.
Донишго^и миллии Тоцикистон
Дар ташаккули адабиёти классикии точик сахми хонадонхои подшохй, х,укуматх,о ва ричоли таъсиргузори сиёсй хеле бузург аст. Тавассути ибтикороти шахсиятхои сиёсй ва алокаи онхо ба забону адабиёти точик (порсй, дарй) адабиёти точик дар пахнои чугрофии васеъ доман пахн кардааст. Масалан, салотини Газнавй, аз чумла Махмуди Газнавй ва фарзандони вай забону адабиёти точикро ба каламрави таърихии шибхи кораи Хинд бурданд. Салчукиён хамин забону адабиётро хамрох бо фарханги умумиэронй ба сарзамини Рум бурданд. Дар густариши забон ва адабиёти точик дар кишвари охир сахми Низомулмулки вазир хеле бузург аст. Хамин сиёсатро дар баробари забон ва адабиёти точик подшохони Усмонй аз охири инкирози хукумати Салчукиён дар Рум то ибтидои асри бист идома доданд. Дар натича, дар каламравхои мазкур чехрахои намоён ва адибони тавоно дар авчи салтанати фарханг ва тамаддуни умумиэронй ба камол расида, осори арзишманде ба вучуд оварданд, ки ба туфайли осори чунин адибон «забони порсй хеч гох ру ба завол нанихода, баръакс дар даврахои мухталифи таърих фотехони сиёсию низомии гайрифорсро тахти таъсир карор дода, онхоро ба забону адаби порсй алокаманд сохтааст. Давраи хукумати Еазнавиён ва Салчукиён аз намунаи боризу кобили зикр бар ин муддао мебошад. Таъсиру султаи забони форсй бар туркй дар тамоми даврахои адабиёти ин забон кобили мушохида аст» [2, с. 128]. Яке аз намояндагони адабиёти порсии асри XV, ки дар хавзаи адабии Осиёи Сагар нашъу намо ёфта, аз худ осори арзишманде ба забони форсии точикй бокй гузоштааст, Мавлоно Хомидии Исфахонй мебошад. Ин шоир дар миёни точикон чехраи адабии ношинохта аст. Бинобар ин, дар борааш мухаккикони точик чизе нанавиштаанд. Мо дар чусторамон аз пажухишоти баъзе донишмандони хоричй, ки перомуни эчодиёти Хомидии Исфахонй ба таври куллй тахкик анчом додаанд, истифода хохем кард.
Аз Мавлоно Хомидй то замони мо хам дар колаби назм ва хам наср асархо бокй мондаанд. Инчунин, у дар баробари шоири забардасту баландэъчоз буданаш хаттоти чирадаст ва олими даврони худ низ будааст. Аз ин ру, осори уро ба се гурух дастабандй кардан мумкин аст: а) осори адабй; б) таълифоти илмй; в) асархои санъатй. Дар идома ба муаррифй ва баррасии осори адабии бокимонда аз Хомидии Исфахонй пардохта мешавад.
Дар миёни мероси адабии то ба рузгори мо бокй гузоштаи Хомидии Исфахонй осори адабиаш беш аз бахшхои дигар кобили таваччух буда, махз хамин гуна асархо чехраи уро хамчун адиб муаррифй мекунанд.
Бузургтарин ва чомеътарин асари адабии Хомидй «Куллиёт»-и уст, ки тахти унвони «Куллиёти девони Хомидй» чоп шудааст [6]. Ин асарро, ки шоир онро ба хатти худ истинсоху тадвин карда, ба Султон Мухаммади Фотех такдим кардааст, наздик ба 8700 байт шеър дорад. Асари мазкур дар ду нусхаи аслй дар китобхонахои Истанбул махфуз мебошад. Яке аз онхо дар Китобхонаи Осорхонаи бостоншиносии Истанбул [тахти раками 1184] ва дигаре дар Китобхонаи Таъсиси таърихи Турк [тахти раками Y/0068] нигох дошта мешаванд [4]. Тибки баррасии Четин Каска, нусхаи «Девон»-е, ки дар Китобхонаи Осорхонаи бостоншиносии Истанбул мавчуд аст, нисбат ба нусхаи Китобхонаи Таъсиси таърихи Турк комилтар мебошад. Чунончи у дар ин бора менависад: «Нисбат ба нусхаи Китобхонаи Таъсиси таърихи Турк мураттабтар аст ва шеърхои бештаре дар он вучуд дорад. Галатхои имлоии он каматар аст, махсусан, ашъори танз, ки хеч кадомаш дар нусхаи махфуз дар Китобхонаи Таъсиси
тaъpиxи Тypк дида намешавад. Девон мyтaшaккил аз касидахо, китъаоти тaъpиxй, Faзaлиëт, pyбоихо, мусамматхост. Аммо бapxe aшъоp, монанди маснивихо, дap нycxaи Китобxонaи Таъсиси тaъpиxи Тypк вучуд доpaд, ки дap ин нycxa дида намешавад. Илова 6ap ин, байни унвонхои aшъоp тафовутхои к7чаке дap ду нycxa дида мешавад. Acap бо ин байт шypyъ мешавад:
Биcмиллохиp-paхмониp-paхим
Омада кumобu унвот кaрuм.
Ва бо uh бaйm maмом мешавад:
В-ар цамъ кунад,, зyд мушавваш гардй,
Дар naiflyuу чу mщ таркаш гардй» [4, с.45].
Хамин донишманд нycxaи махфуз дap Китобxонaи Оcоpxонaи таъсиси тaъpиxи Тypкpо чуиин тавсиф мекунад: «Як Hycxa аз "Девон"-и Хомидй дap Китобxонaи Оcоpxонaи таъсиси тaъpиxи Тypк аст ва 265 Baparç доpaд. Ибтидои ^ap манзума ба paнги cypx ва номи подшох бо тило навишта шудааст. Муаллиф xyдaш ин нycxapо ба xarrn настаълик бapои такдим ба Султон Мухаммади Фотех навиштааст. Ибтидо pивоят мешуд, ки ин Hycxa дap китобxонaи ^acp аст, аммо баъд аз даст ба даст шуданхои здад дap нихоят ба дасти Шaйxyлхapaм Мухаммад Саъид pacид. У хам онpо ба чамъияти "Иттиходи тapокй" дода ва дap Китобxонaи тaъpиxи Усмонй нигaхдоpй шудааст. "Девон" муташаккил аз маснавихо, касидахо, Faзaлхо, pyбоихо, мусамматхо ва китъаот аст. Дap чилди китоб тaъpиxи китобати он ба xaтти фоpcй навишта шудааст. Ин Hycxa дap соли 1949 ба муносибати панчсадумин cолгapди фатхи Истанбул аз тapaфи Донишкадаи aдaбиëти Донишгохи Истанбул бо мукаддимаи пpофeccоp Исмоил Хикмат Эpтaйлaн чопи аксй шудааст [6]. Acap бо ин байт шypyъ мешавад: Илmuцо кардам ба шоуе, к-у самт acmy aAuu, То тгщ дорад маро аз шaррu шaйmонu рaцuм. Ва бо uh бaйm maмом мешавад: Ту мощ maмомuвy ращб aбрu cuëy, У менагзорад, m бубтамруят» [4, с.23].
Нycxae, ки Эpтaйлaн онpо чопи аксй кapдaacт, дас^а^ мост [6]. Arap хамин нycxapо хамчун айни нycxaи xaттй бипaзиpeм, дap ин cypaт ба тaвpи Bace^ap нycxapо, аз pyйи cоxтоpи маъмул дap фeхpиcтнигоpй, чунин мyappифй кapдaн мумкин аст: муковаи xокиcтappaнг, шepозaдоp абъоди он 245x158 мм., доpои 268 BapaK бо абъоди 170x95. 17 caтp. 2 сутун. Бо paHra cиëхy cypx ва баъзе бо paHra тилой навишта шудааст. Хатташ настаълик.
Нycxaи мaвpиди нaзappо аз pym cоxтоp метавон ба чах^ бaxш таксим кapд: бaxши аввал «Дебоча», бaxши дувум «Хасбихолнома», бaxши сеюм «Касоид ва тaвоpиx», бaxши чaхоpyм <^азалдат ва мукаттаъот».
«Дебоча» аз як касида, панч маснавй ва як Faзaл ибоpaт буда, маълум мeгapдaд, ки шо^ бо касди нишон додани хyнapy тавоной тамоми кyдpaт ва лaëкaти xyдpо дap эчоди мукаддимаи «Девон»-аш cap^ кapдaacт. Дap айни замон, бapои бaëн кapдaни фикpy акида ва нишон додани эхсосоту xaëлпapдозии шоиpонa аз доиpaи танги колаб бypyн частааст. X,apчaнд дap OFOз дap колаби касида муночот гуфта бошад хам, вале дap идома муночоте дap колаби Faзaл низ cypyдaacт. Чунончи: Худовандо, гуноуам афв фармой, 3u лymфu хеш цyрмu ман б^ахшой Маро аз цyмлau мустагфщт соз, Халосам деу зu дaсmu нафт худхоу. Ду чашмам лоыщ дuдорu худ кун, Забонамро ба шyкрu худ бтрой 3u мuроmu рухат, яъне дuлu ман Ба дaсmu худ гyборu гайр бтудой [4, с.8].
TaBpe мебинем, Мавлоно Хомидй хангоми cypyдaни муночот ва талабидани афву мaFфиpaт ва хидоят аз Худованд ба пaйpaвй аз анъанаи мyночотcapоии классикй аз колабхои гунони шeъpй истифода кapдaacт, ки ба иловаи тapзи мaxcycи бaëни андеша аз мухтавои мaxcyc ва мaхоpaти шоиpии вай дapaк медихад.
«Хасбихолнома» яке аз бaxшхои мухимми «Девон»-и Хомидй мебошад, ки шо^ онpо дap колаби маснавй бо тамоми хиссжту хаячон эчод кapдaacт. Aз мухтавои он маълум мешавад, ки Хомидй ин ма^ав^о бо xохиши яке аз д^стонаш cypyдaacт. У дap ин бaxш xycycитapин ва пинхонитapин масоили зиндaгиaшpо ба pиштaи назм мeдapоpaд. Чун дap манобеи дигap аз зиндагии Хомидии Исфахонй маълумоти муфассал мyндapич нест, аз ин лихоз, маснавии
мaзкyp дap тaъйини шapхи холи шо^ aхaмияти зиëд дopaд. ИНЧУНИН, шoиp хaнгoми бaëни шapхи холу paвиши зиндaгй бa тaвзeхи aвзoвy шapoити cиëcию ичтимой хaмoн дaвpoн низ мeпapдoзaд, ки ин чихдт aхaммияти тaъpиxию ичтимой дoштaни acapи мaзкyppo бa нaмoиш мeгyзopaд.
Хомидй дap ибтидои мacнaвихoяш нaxycт бa дapгoхи Хyдoвaнд дуову тaзappyъ мeкyнaд, cmac aз Рacyли Худо (c) cyxaн мeгyяд Ba aз y тaлaби шaфoaт мeнaмoяд. Бaъд aз бaхop мeгyяд Ba богхову бoFчaхopo тaвcиф мeкyнaд. Дap идoмa caбaб Ba мaкcaди эчод кapдaни мacнaвиpo бaëн мeнaмoяд. Пaйгиpии чунин coxтop aз чониби шoиp pиoят шyдaни aнъaнaи cypyдaни хaмд, нaът вa .n^rap бaxшхoи мyкaддимaнaвиcии acapхoи кaлoнхaчми aдaбиëти клaccики фopcy тoчикpo нишон мeдихaд.
Бaxши дигapи дeвoни Хомидии Иcфaхoнй киcмaти «Kacoид вa тaвopиx» acr, ки aз нaзapи хaчм бyзypгтapин бaxши «Дeвoн»-и шoиppo дap бap гиpифтa, зиëдa aз 289 caхифaи дeвoни мaзкyppo тaшкил мeдихaд. Бa дaлeли иттилоот, зaбoн вa ycлyбe, ки дap aшъopи мyндapич дap ин бaxш бa кop paфтaacт, кacoид вa тaвopиxи шoиp чойгохи мyхиммe дopaнд. Дap ин чо мaълyм мeшaвaд, ки чун шо^они дигapи он дaвpoн, ки aз xopич бa дapбopи шох бapoи нишон дoдaни мaхopaтy мaлaкaи xyA oмaдa, иддaoи шoиpй дopaнд, Maвлoнo Х^омидй низ дap бaxшхoи мyxлaтифи шeъpy aдaб мaвpиди имтихон Kapop дoдa шyдaacт. У хaм дap нaзм вa хaм дap rncp вa хaттo дap caнъaти xyшнaвиcй бо ycтoдoн бyзypги фopcy точик хaмпaнчa шyдa, бa онхо нaзиpaхo нигoштaacт [4, c.70, 74, 102].
Maвзyи мapкaзии кacидaхoи шoиp мaдхy cитoиши шох acт, ки шо^ oнхopo, пeш aз хaмa, бapoи гиpифтaни инъом вa мycoид coxтaни зиндaгй нaвиштaacт. У дap бaъзe aз кacидaхoяш acn, шaмшep, лaшкap, capбoзoн, ту6у тyфaнгхoи Султон Myхaммaди Фoтeхpo бa тacвиp кaшидaacт, бa миcли нaмyнaи зepин:
Моршакле, аждауотабъе, ки андар рузи базм, Мехурад чун аждари Заууок магзи саркашон [4, с. 159].
Дap бaъзeи AHrap кacидaхoяш Хомидй aз oмoдaгй бapoи фaтх, aз кaлъaхo, coxтмoнхo вa тaбиaти чойхои фaтхшyдa cyxaн мeгyяд. Дap ин тacoвиp иттилои бeш дoиp бa paфтopи capбoзoн, тaфтиши подшох вa кaлъaвy шaхpy нaвoхии фaтхшyдa мeтaвoн ëфт. Дap мaвpиди фут^хоти Султон Myхaммaд мeтaвoн иттилооти чoлибe aз кacoид вa дигap ocopи Хомидй бa дacт oвapд. Фaтххoe, бa мисти фaтхи ^aлъaи Гyлa, фaтхи ^уния, фaтхи OFpибaз, фaтхи
Maдилй вa Афлок, фaтхи Apнaвyд, фaтхи Kyфa вa ^apoмoн, фaтхи Ямaн, фaтхи Иcтaнбyл вa
Faйpa. Дap чунин швъи кacидaхoяш, бa нaзap мepacaд, ки Хомидй aнъaнaи шoиpoни дapбopи Faзнaвиëнpo идoмa дoдa, бa мyнocибaти хap як вoкeaи тaъpиxии дap зaмoни мaмдyх pyй дoдa кacидa cypyдaacт.
Хaмчyнин, Хомидй илoвa бap шaкли кacидa бaъзaн дap жaнpи тapчeъбaнд хaм мaдхия нaвиштaacт. Дap ин мaдхияхo y aз мaчлиcхoи илмию aдaбй вa зaвкy caфoe, ки подшох, шoхзoдaхo, yмapoвy вyзapo тapтиб мeдoдaнд, мaълyмoт мeдихaд вa дap ин миëн aз aкoбиpy шyapo вa yлaмoи он мaчлиc ëд мeкyнaд. Як нaмyнaи ин тapчeъбaндхoи шoиp чунин acт: Субу аз офоц баромад анвари меур дар дил, З-у хейли шомро шуд дар таути Арз манзил [4, c.399J.
Ин paвиши эчодй мycaммaтхoи Maнyчeхpии ДoмFOниpo бa xoтиp мeopaд, ки онхо хaм фapoгиpи мaдх хacтaнд. Macaлaн, мycaммaти мaшхypи Maнyчeхpй, ки бо бaйти зepин cap мeшaвaд, дap вacфи xaзoн вa мaдхи Султон Ma^yn^ Faзнaвй cypyдa шyдaacт: Хезеду хаз оред, ки уангоми хазон аст, Боди хунук аз цониби Хоразм вазон аст [1, с. 144].
Хомидии Иcфaхoнй хaм бо мaтлaи зepин кacидaи мycaммaтe дopaд, ки мaвзyи acocии он мaдх acn
Эй, аз лаби ширини ту цон оби уайвон ёфта
В-эй аз хатти мушкини ту мискин дилам цон ёфта [4, с.232-236J.
Бо эчоди чунин шaклхoи шeъpй Хомидй донишу мaлaкaи xyдpo бa дapбopиëн иcбoт кapдaacт.
Aлбaттa, aкcapияти кacидaхoи шoиp мaxcycи мaдхи Султон Myхaммaди Фoтeхaнд, чунки Хомидй дap pyзгopи хaмин подшох зиндaгoнй кapдaacт. У кacидaи мyвaшшaхe дopaд, ки бо бaйти зepин OFOз мeшaвaд вa дap cypaти чaмъ oвapдaни хapфхoи aввaли бaйтхo чунин чумгаи «Султон Myхaммaд бин Султон Mypoдxoн, xaлaдa-л-Лoхy мyлкaхy вa cyлтoнyхy» хocил мeшaвaд:
Сауар, ки меур ба тасхири арсаи офоц,
Чу шоуи Рум барафрохт аз уфуци санцоц [6, с.115-117].
Шо^ дap мадхияхояш на танхо шaxcияти подшохpо ситудааст, балки зебоии шакрт Иcтaнбyлpо ба кyдpaтy азамати Султон Мухаммад paбт додааст:
Ба юмт юзу щболаш чунон шуд шщрu Истанбул, Ku гуфтан метавон рашт Ироцайну Хуросонаш [4, с. 86J.
Хомидй ба шeъpхои дap пaйpaвии шоиpони фоpcy точик навиштааш хам аз мaвзyи мадх дypй начустааст. Масалан, ба шeъpи Захирт Фоpëбй нaзиpa навишта, дap он чо низ Мухаммади Фотeхpо ситоиш кapдaacт:
Чу бут сунбулу гул оварад нaсuмu бауор, Шавад чу зулфу узорат лamuф лайлу нахрр. 3u эъmuдолu aносuрu нaсuмu рухафзо Кунад зu хобu банот наботро бедор [4, с. 74].
Мавлоно Хомидй дap касидае хаммоми Султон Мухаммади Фотeхpо, ки дap зepи калъаи Истанбул мавчуд будааст, ба тасв^ кашидааст. Ин хаммом, ки дap дaвpони Мухаммади Фотех (1451-1481) бино шудааст, яке аз кaдимтapин оcоpи Истанбул ва аз бyзypгтapин хаммомхои шaхp мебошад [4, с.70].
Хомидй касидахои зиëдe до^ ба дигap pичоли мaшхypи давлати Усмонй, ба монанди вaзиpони аъзам: Махмуд Пошо, Масех Пошо, Махмад Пошо ва Faйpa доpaд. Aз мухтавои чунин касидахо маълум мешавад, ки Хомидй бо ин вyзapо дap тамос будааст. Мaxcycaн, аз касидаи бо матлаи:
Бахрр аст, эй гyлu хандон мушарраф соз бустонро, Ku мебахшад мщu руят шараф хyршeдu тобонро [4, с. 6].
Маълум мешавад, ки шоиp Haxycr дap Рум бо Махмуд Пошо шиносой пайдо кapдa, ба востаи y ба дapбоpи подшох pох ëфтaacт. Хамчунин, ба хамин paвиш Хомидй ба pичоли давлатии дapaчaи roëm низ касида эчод кapдaacт [6, с.306].
Хомидй дap баъзе аз касидахояш вижагихои аспу шaмшepи шохpо хангоми paфтaни y ба чанг, дap дигape лaшкapy ту6у туфанги вaйpо ва дap баъзеи .n^rap калъаву имоpaтхо ва табиату боду хавои диëpи фaхткapдaи Султон Мухаммади Фотeхpо ба pиштaи тacвиp кашидааст. Баъзан хангоми тacвиpи фут^хоти шох чapaëни чангу нaбapди лaшкapи Оли Уcмонpо нишон додааст. Ба акидаи Эpтaйлaн, шоиp бо навиштани чунин касидахо xyдpо ба сифати «шохноманавис» мyappифй кapдaacт, ки «дap хакикат, aгap y хамаи ин кacидaхоpо дap як мaчмya аз pyйи xpонология чамъ мeовapд, як навъ «Шохномаи Оли Усмон» ба мдан меомад» [6, с.41].
Вокеан, манзумахое, ба мисли «Apз додани шох лaшкappо дap caхpои Куния» [4, с.411], «Хapб кapдaни лaшкapи шох бо ëFиëни боFй дap калъаи» [4, с.411], «Нахзати acокиpи мaнcypa аз pох бap суйи он xиттaи мaъмypa» [4, с.88], «Сифати калъаи шaхpи ЭFpибоз» [4, с.87], «Дap сифати шахрт Истанбул» [4, с.86] як навъ тaъpиxчaи манзуми Усмонй мебошанд, зepо дap касидахои мaзкyp шоиp pacмy pycyми лaшкapдоpии шоххони Усмонй, ша^у калъахои фатхшуда, шикоp ва айшу нуши салотин дap аснои caфap ба чанг, сахнахои хapбy зapбpо, ки бевосита шохид будааст, муфассал тacвиp кapдaacт. Масалан, дap мaвpиди чанг бо apнaвyдиëн (aлбониëн) ва фатхи ин кaлaмpaв касида cypyдaacт, ки навхаи фатхи калъаи Apнaвyд, куххо ва aтpофи он чоpо тaъpиф кapдaacт: Хар кйрузе д^а бошад рyйu uh куху камар, Баъд аз uh хар гушае аз кушта бтад пуштауо [4, с. 14].
Хомидй дap бapобapи навиштани мадхия мapcия низ навиштааст. Aз миëни онхо мapcияe ба унвони «Мapcияи шохзодаи олaмиëн Мycтaфоxон...» мебошад, ки ахамияти тaъpиxй доpaд. Шоиp ин мapcияpо ба мapги шохзода Султон Мустафо эчод кapдa, чaвонмapдивy шучоат ва истеъдоди ypо ëдpac шуда, ишоpa бap он кapдaacт, ки аз пaдapaш - Султон Мухаммади Фотех махз шохзода Мycтaфоpо валиахди xонaдон таъйин кapдaнй будааст. Чунончи:
Цавонбахте, цщонг^е, m хар к-у бышнавад мавташ, Чу aбрu навбауораш д^а аз гам хунфышон гардад. Шащ олтасабхон дтовар Мустафохон он, Ku yммeдu падар он буд, m у шохu цауон гардад [4, с.36].
Aз ин чо маълум мeгapдaд, ки дap мачлисхои xycycm Султон Мухаммади Фотех Мавлоно Хомидй низ ишт^ок дошта ва ин xaбappо шунидааст.
Пахлуи дигари мухтавоии касидахои Хомидй мавзуи таърих мебошад, ки метавон онхоро ба таври зайл таксим кард: а) таърихи футухот; б) таърихи бунёди бинохо; в) таърихи таваллуд ва вафот; г) таърихи истинсохи китобхо.
Таърихи футухот. Дар аввалхои «Хасбихолнома» таърихи футухот ба мушохида мерасад, вале аксарияти чунин мазмунхоро шоир дар касидахояш чой додааст. Хомидй ин фатхномахоро дар холе навиштааст, ки шохиди он шудааст ва ё чараёни онхоро аз шохидон шунидааст. Масалан, дар соли 865 х. / 1460 м. касидае бо унвони «Таърихи фатхи калъаи Синоб ва ^астамону» навишта, бо он зафари Султонро тасъид карда, таърихи фатхро чунин баён кардааст:
Синобу Кустамуния шуд фату шоуро,
Чун бурци чарх, агарчи уисораш мушайяд аст.
У кард итоати шауу таърихи байъаташ:
Аз цон мутеи давлати Султом Мууаммад аст [4, с.360].
Мисраи чорум таърихи фатх буда, дар сурати аз руйи хисоби абчад шуморидани харфхои он раками 865 х. / 1460 м. хосил мешавад, ки таърихи зарурй аст.
Таърихи бунёди бинохо. Бахши дигари касоиди Хомидй таърихи бунёди бинохое мебошад, ки дар даврони Султон Мухаммади Фотех ба вукуъ пайвастаанд. Баъзе аз ин бинохо бо дастури подшох сохта шудаанд ва баъзеи дигар аз чониби вузарову умарои он давр.
Махмуд Пошо давлатманде буд, ки дар замони Султон Мухаммади Фотех садри аъзам буд. Вай дар замони садри аъзам буданаш дар шахрхои Истанбулу Бурса иморатхои зиёда сохтааст ва Хомидй дар шеърхояш таърихи баъзе аз онхоро баён кардааст: Алминнату ли-л-Лоу, ки Истанбул аз ин ауд, Шуд цуббаи ислом ба юмни назари шоу. Аз баури Хац ин буцъаи олй чу бино шуд, Таърихи вай ин омада: ка-р-рифъату ли-л-Лоу.[4, с.372]
Модаи таърих дар ин чо "ка-р-рифъату ли-л-Лах" мебошад, ки аз руйи хисоби абчад ба соли 868 х. / 1464 м. баробар аст.
Ё худ, баъд аз фатхи Истанбул дар соли 1453 Султон Мухаммади Фотех дар соли 1460 шуруъ ба сохтмони калъаи «Топ капй» кард. Бинои каср дар соли 1478 ба итмом расид. Хомидй низ дар бораи итмоми бинои ин калъа шеъре суруда, таърихи онро баён кардааст: Ба гирди хонаи худ чун бурци чархи мудаввар, Ки ёфт шаур зи вазъаш уазор равнацу зиннат, Тамом гашт буруци уисору таърихаш: Фиканд уамчу намое ба мулки сояи давлат [4, с.363].
Мисраи чорум моддаи таърих буда, аз руйи хисоби абчад ба соли 882 х. / 1478 м. баробар мебошад.
Таърихи таваллуд ва вафот. Модахои таърихии дар таърихи таваллуд ва вафот сурудаи Хомидй аксар ба фавти шоирон ва шахсиятхои чудогонаи сиёсй оиданд. Шоир дар таърихи таваллуд камтар модаи таърих гуфтааст.
^абулй, шоири эрониасли дарбори Султон Мухаммади Фотех буда, дар соли 841 х. / 1437 м. ба дунё омадааст. Ба монанди Мавлоно Хомидй муддате дар Шервон зиндагй карда, ба рагми алокаи Шарвоншох ба у, ба далели номаълуме он чоро тарк мекунад ва ба каламрави Усмонй меояд. ^абулй «Девон»-ашро комил карда, дар соли 880 х. / 1475 м. онро ба Султон Мухаммади Фотех такдим кардааст [6, с. 8]. Аммо бо таваччух ба гуфтахои Хомидй, вай дар соли 883 х. / 1478 м. дар факру нодорй аз дунё гузаштааст. Хомидй дар чанд касида таърихи марги уро гуфта ва аз у ба некй ёд кардааст, ки яке аз онхо чунин аст: Шуд Кабулй ба суйи дори бацо, Хамдамаш моуу уур соцй бод. Омад аз баъди мурданаш таърих: Давлати подшоу боцй бод! [4, с.368]
Бо вучуди чунин муносибати Хомидй ба ^абулй, аз мазмуни баъзе касоиди Хомидй бармеояд, ки вай нисбат ба шеъри ^абулй хушбин набудааст [4, с.10].
Шохзода Мустафо, ки писари дувуми Мухаммади Фотех буд, дар соли 1450 ба дунё омадааст. У дар Омасия, Монисия ва ^арамон фармондорй мекард. Махз дар замоне ки вай хокими ^арамон буд, дар соли 878 х. / 1473 м. аз дунё рафт [6, с. 108]. Хомидй дар мавриди марги у шеъре дар худуди хашт байт суруда, таърихи марги вайро овардааст: Аз гами он сарви гулзори цавонй дар цауон Бар рухи мардум зи дида хун равон шуд, цуй-цу. Бо дили пуроташу чашми пур аз хун, Хомидй, Гуфт таърихи вафоташ: раумати Эзад ба у [4, с.381 ].
Дap ин чо "paхмaти Эзад ба y" моддаи тaъpиx мебошад, ки дap cypairc шyмоpидaни он аз pyйи хисоби абчад соли 878 х. / 1473 м. хосил мешавад.
Инчунин, шоиp тaъpиxи мapги Сохилиpо, ки яке аз шоиpони эpонитaбоpи дapбоpи Султон Мухаммади Фотех буда, оид ба хaëт ва эчодиëти y иттилоте дap даст нест, шeъpe cypyдaacт [4, с.367]. Шоиpи дигapи эpониacли дapбоpи подшохи мaзкyp Вохидй мебошад, ки Хомидй дap мaвpиди тaъpиxи мapги вай шeъp гуфта, бaëн кapдaacт, ки y дap соли 879 х. / 1474 м. аз душ гузаштааст [4, с.384]. Гузашта аз модаи тaъpиx, дap ин ду мaвpид иттилои судманд мyappифии шaxcияти шоиpонe мебошад, ки хaмacpи Хомидй будаанд. Шояд дap оянда шaxcияти ин шоиp хам муайян шавад.
Дap миëни касидахои Мавлоно Хомидии Исфахонй тaъpиxи таваллуд нихоят кам ба чашм мepacaд. Мо дap ду касида тaъpиxи таваллуд дидем, ки яке ба муносибати таваллуди фapзaндaш - Махмуд зepи унвони «Taъpиxи валодати фapзaнди азизам Махмуд ибни Хомидй» [6, с.156-159] ва дap мaвpиди таваллуди пиcapи Мавлоно Мухаммади XycpaB, ки яке аз фукахои мазхаби ханафй ва шaйxyлиcломи дувуми Усмонй буд, шeъp гуфтааст [4, с. 376].
Хомидй модахои тaъpиxpо ба ду paвиш cypyдaacт: зикpи модаи тaъpиx аз pyйи хисоби абчад ва овapдaни тaъpиxи дакик.
Таърихи истинсохи китобх,о. Мавлоно Хомидй аз он ки xymrnB^ буд, баъзе китобхоpо дастнавис кapдa, ба Султон Мухаммади Фотех такдим кapдaacт. Масалан, «Мyфpaдот»-и Ибни Бaйтоppо, ки яке аз олимони apaбй буда, дap китоби мaзкyp та^ибан 14GG навъ гиëхи доpypо овapдaacт ва тaxминaн 3GG аз он гиххои шифобaxшpо xyдaш кашф кapдaacт, дap соли 868 х. / 1464 м. ^ircHœx кapдaacт [4, с.21]. Axбоp дap мaвpиди дap кучо будани китоби мaзкyppо дap даст нaдоpeм. Taъpиxи китобати «Мyфpaдот»-и Ибни Бaйтоppо Хомидй чунин бaëн кapдaacт:
Дар Истанбул ба aмрu шохu олам, Навыштам «Муфрадот»-u Ибт Байтор, Дuлu ман хост таърш аз лaбu дуст, Мaзuдu давлатн Султон зu хайёр [4, с.371 J.
Дap миcpaи чоpyми шeъp моддаи тaъpиx овapдa шудааст, ки дap cypaти хисоб кapдaни хapфхои он аз pym абчад соли соли 868 х. / 1464 м. хосил мeгapдaд.
«Далоил-ул-эъчоз» acapecт, ки Aбдyлкохиpи Чypчонй онpо бapои таъйини вачхи адабии ^p^ra Кapим навиштааст. Хомидй бо дacтypи подшох ин китобpо дap соли 868 х. / 1464 м. ^raHœx кapдa, бо зи^и тaъpиxи иcтинcоx ба y такдим кapдaacт [4, с.372].
Кисмати дигapи девони Хомидиpо бaxши «Разалдат ва мукаттаот» дap бap мeгиpaд. Бaxши мaзкyp бо муночоту наът шypyъ мешавад ва пyp аз Faзaлхои нобу зебост, ки бо забони содаву paвон cypyдa шудаанд. Мавлоно Хомидй дap Faзaл хам мaхоpaтy малакаи шоиpии xeшpо нишон дода, аз бyзypгони aдaбиëти классикии фоpcy точик, чун Саъдй, Низомй ва Хофиз пaйгиpй кapдaacт. У дap Faзaлхояш аз ибоpоти тypкй ва apaбй низ бaхpa будааст. Инчунин, дap миëни Faзaлхо мувашшахоте мебинем, ки ба унвони баъзе аз бyзypгони дaвpони салтанати Султон Мухаммади Фотех cypyдa шудаанд. Aз чумла, Aхмaди Чалабй, Кабулй, Шох Косим, Миpзо Ибpохим, Дapвeш Умap, Лутфй Пошо, Мавлоно Хусейн, Шaйx Aбyиcхок ва Faйpa.
Мaвзyи бахси Faзaлхои Хомидй гуногун аст. Баъзан y дap колаби Faзaл подшохpо низ мадх кapдaacт [4, с.199]. Бaxши дигapи Faзaлхои шоиppо Faзaлхои тасаввуфй ташкил медиханд ва чунин мазомин дap aшъоpи Мавлоно Хомидй кам нестанд, ба мисли Faзaлe, ки бо байти зepин cap мешавад:
Дто, аз сар хaëлu гайр мебояд бадар кардан,
Пас он гоуе ба сут олaмu ваудат гузар кардан [4, с.281 ].
Ба Faйp аз ин, дap тapкиби «Куллдати девони Мавлоно Хомидй» aшъоpe дap колаби pyбой, мусаммат, тapчeъбaнд, тapкиббaнд ва фapд мавчуд аст, ки мaвзyи онхоpо a^apaH мадх ташкил медихад. Дap ин xycyc тахкики дигap анчом xохeм дод.
АДАБИЁТ
1. Бapгyзидaи aшъоpи Р^даки ва Мaнyчeхpй; таълифи дуюуэ Исмоили Хокимй. - Teхpон: Дебо, 1371. - 158 с.
2. Вохид, Aca^nro^ Taъcиpи забои ва адабдети фоpcй дap aдaбиëти девонии Усмонй / дукт-yp Acaдyллохи Вохид, дyктyp Мщ>чалил Aкpaмй, Махноз Саманки Юсуфоб // Забои ва адаби фоpcй. - шyмоpaи 231 -Teхpон, 1384. - С. 138.
3. Каска, Четин. Tacхeхи «Девон»-и Хомидии Исфахонй / поëнномaи дуку® / Четин Каска. - Teхpон: Донишгохи Teхpон, даймохи 1394. - 584 с.
4. Хомидй, Мавлоно. ^nraë™ «Девон»-и Мавлоно Хомидй / Мавлоно Хомидй : ба кушиши Исмоил Хикмат Эpтaйлaн. - Истанбул, 1349. - чопо аксй. - 91+53G с.
ТВОРЧЕСТВО ХАМИДИ ИСФАХОНИ
В статье рассматривается литературное наследие одного из представителей персидской литературы XV века Мавлоно Хамиди Исфахони, который вырос в литературном круге Малой Азии и оставил ценное произведения на таджикско-персидском языке. Есть много интересных работ от этого поэта до наших дней, в том числе "Насихат ва васиятнома" ("Наставление и завещание"), "Чоми сухангуй" ("Говорящая чаша"), "Таворихи оли Усмон" ("История оли Усмона"). Кроме того, другое литературное наследие поэта состоит из научных и художественных произведений. Хамиди внес значительный вклад в литературную связь классической персидской и таджикской литературы с произведениями писателей Османской империи.
В развитии и формировании таджикской классической литературы вклад литературных кругов за пределами родной территории иранского народа, сформированных королевскими семьями, правительствами и политическим влиянием, очень велик. Благодаря инициативам политических деятелей и их связи с таджикским языком и литературой (персидский, дари), таджикская литература распространилась по широкому географическому региону. В частности, сальджуки принесли этот язык и литературу вместе с иранской культурой в римскую страну, где были созданы литературные кружки, было создано много писателей, которые создавали произведения, которые сохранились на протяжении всей истории. Одним из таких авторов является Мавлоно Хамиди Исфахони, который является неизвестным лицом для таджикского читателя. Поэтому таджикские исследователи ничего не написали о нем. В этой статье исследователь использовал исследования некоторых зарубежных ученых, которые провели всестороннее изучение работ Хамиди Исфахони.
Ключевые слова: Мавлоно Хамиди Исфахони, творчество, диван, стихотворения, "Насихат ва васиятнома" ("Наставление и завещание"), "Чоми сухангуй" ("Говорящая чаша"), "Таворихи оли Усмон" ("История оли Усмона"), Малая Азия.
CREATIVE WORK OF HAMIDI ISFAHANI
The article examines the literary legacy of one of the representatives of the Persian literature of the XV century, Mawlana Hamidi Isfahani, who grew up in the literary circle of Asia Minor and left valuable works in the Tajik-Persian language. There are many interesting works from this poet to the present day, including "Nasihat wa vasiyatnoma" ("Instruction and Testament")," Jomi suhanguy" ("Talking bowl"), "Tavorihi Oli Usmon" ("Story of Ottoman Empire"). In addition, the poet's other literary heritage consists of scientific and artistic works. Hamidi made a significant contribution to the literary connection of classical Persian and Tajik literature with the works of writers of the Ottoman Empire.
In the development and formation of Tajik classical literature, the contribution of literary circles outside the native territory of the Iranian people, formed by Royal families, governments and political influence, is very great. Thanks to the initiatives ofpolitical figures and their connection with the Tajik language and literature (Persian, dari), Tajik literature has spread across a wide geographical region. In particular, the saljuks brought this language and literature along with the Iranian culture to the Roman country, where literary circles were created, many writers were created who created works that have been preserved throughout history. One of these authors is Mavlono Hamidi Isfahoni, who is an unknown person for the Tajik reader. Therefore, Tajik researchers have not written anything about it. In this article, the researcher used the research of some foreign scientists who conducted a comprehensive study of the works of Hamidi Isfahoni.
Keywords: Mawlana Hamidi Isfahani, creative work, "Divan" of Hamidi, "Nasihat and vasiyatnoma", "Jomisukhanguy", "Tovarikhioli Usmon", Asia Minor.
Сведения об авторе:
Исматзода Некруз - Таджикский национальный унивесритет, соискатель кафедры история таджикской литературы. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки, 17. Телефон: (+992) 918711234. E-mail: nekaruz@gmail.com
About the author:
Ismatzoda Nekruz - Tajik national University, postgraduate student of the department of the history of Tajik literature. Address: Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue 17, 734025. E-mail: nekaruz@gmail.com Phone:_ (+992) 918711234.
