CC BY
172
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
Р. {одизода
АФСОНА ВА {АК.ИКДТИ «БУИ ХУИ МУЛИЁН»
Вожа[ои калидй: Рудакй, цасида, «Буи Цуи Мулиён», Наср ибни А[мад, Мок они Кокй
Дар миёни осори бозмондаи Рудакй гуфтан метавон гасидаи шоир бо матлаи
Буи Чу и Мулиён ояд [аме, Ёди ёри ме[рубон ояд [аме шу[рату маъруфияти хоссае дорад. К,ариб дар [амаи маохизи адабию таърихй муаллифон аз ин гасидаю сабаби иншои он нацлу ривоят[ои мухталиф овардаанд. Имруз [ам дар ватани шоир - дар Тохикистон ин гасида аз маъруфтарин ва ма[буб-тарин шеър[ост, ки онро хурду калон мехонанд, дар парда[ои рангоранги мусицй месароянд ва гуфтан мумкин аст, ин шеър дар диёри тохикон шиносномаи шоир аст.
Шу[рати гасидаи «Буи Ч,уи Мулиён» аз гарни 12 м. (6 [.) шуруъ шудаю ин шу[рат мавцуф ба китоби Низомии Арузии Самаргандй бо номи «Ча[ор мацола» аст, ки дар [удуди соли 550 [. (1156 м.), яъне тацрибан пас аз дусаду бист соли даргузашти Рудакй таълиф шудааст. Низомии Арузй дар бораи Рудакй шар[и мухтасаре бад-ин мазмун зикр мекунад: ... Он ицбол, ки Рудакй дар Оли Сомон дид ба баде[а гуфтан ва зудшеърй, кас нади-дааст» ва [икояте дар сабаби иншои гасидаи «Буи Ч,уи Мулиён» нагл мекунад, ки он мухтасаран ба ин гарор аст:
«Овардаанд, ки Наср ибни А[мад, ки воситаи ицди Оли Со-
НОМАИ ДОНИШГОХ
мон буд. . ..зимистон ба доpулмулки Бухоpо мегузаpонд ва тобистон ба Самаprанд pафтй ё ба ша^е аз ша^[ои Хуpосон, магаp як сол навбати Хдой буд. Ба фасли бах^ ба Бодиис буд, ки Бодиис хуppамтаpин чаpохуp[ои Хуpосон ва ^оц аст... Чун сутуpон ба[оp некё бихypданд ва шоистаи майдони ^p6 шуданд, Насp ибни А[мад py ба Хдой ни[од ва ба даpи ша^ ба МаpFи Сапед фуpуд омад ва лашкаpго[ бизад. Ва ба[оpго[ буд, шамол pавон шуд ва мева[ои Молину Kаpух даppасид, ки амсоли он даp бисёp хой[о ба даст нашавад... ва чун мех^гон даpомад ва асиp даppасид... инсоф аз наими хавонй бистаданд ва дод аз унфувони шабоб бидоданд. ... Ме^гон деp кашиду саpмо гувват накаpд ва ангуp даp иояти шиpинй. Ва даp саводи Хдой саду бист лавн ангуp ёфта шавад ^p як аз дигаpе латифтаp ва лазизтаp... Зимистон он хо мацом каpданд... Чун ба[оp даpомад асбон ба Бодиис фиpистоданд... ва чун тобистон даpомад, мева[о даppасид, амиp Насp ибни А[мад гуфт: « Тобистон кухо pавем, ки аз ин хуштаp мацомго[ набошад, ме^гон биpавем». Ва чун ме^гон даpомад, гуфт: «Ме^гони X1аpй бихуpему биpавем». Ва [амчунон фасле ба фасле [амеандохт, то ча[оp сол баp ин баpомад... Ва даpбоpиён [ама малёл гаштанд ва оpзуи хонумон баpхост. ... Пас саpони лашкаp ва ме[таpони мулк ба наздики устод Aбyабдулло[ аp-Рyдакй pафтанд ва аз нудамои подшо[ [еч кас мy[ташамтаp ва маrбулулrавлтаp аз y набуд аз y набуд... Гуфтанд: «Arap санъате бикунй, ки подшо[ аз ин хок [аpакат кунад, ки дил[ои мо оpзуи фаpзанд [амебаpад ва хони мо аз иштиё^и Бухоpо [амебаpояд». Рyдакй габул каpд, ки набзи амиp бигpифта буд ва мизохи y бишнохта. Донист, ки ба насp ба y даpнагиpад, pyй ба назм оваpд ва гасидае бигуфт ва вацте ки амиp сабy[ каpда буд, даpомад ва ба хои хеш биншаст ва чун мутpибон фуpy доштанд, y чанг баpгиpифт ва даp паpдаи Ушшог ин гасида оиоз каpд:
Буи Чу и Мулиён ояд [аме, Ёди ёри ме[рубон ояд [аме. Пас фурутар шаваду гуяд :
Реги Омую дурушти ро[и у, Зери поям парниён ояд [аме. Оби Чай[ун аз нишоти руи дуст, Хинги моро то миён ояд [аме.
Эй Буxopo, шйд болу дер зй, Мир зй ту шoдмoн oяд [aме. Мир мo[ aсту Буxopo oсмoн, Mo[ суи oсмoн йяд [aме. Мир сapв acr Буxopo бyстoн, Сapв суи бycтoн oяд [aме.
Чун Рyдaкй бaд-ин бaйт paсид, aмиp чунон мyнфaил гашт, ки a3 TaxT фypyд омaд Ba бе My3a пой дap pикоби хинги нaвбaтй овapд Ba py 6a Бyxоpо ни[од.Чунонки pонинy My3a то ду фapсaнг дap пaи aмиp бypдaнд... Ba он хо дap пой кapд Ba инон то Бyxоpо [еч боз нaгpифт... Ba aл[ar ^нуз ин racидapо Kace xaвоб нaгyф-тaacт... Ba a3 aзбгyён Ba лaтифтaбъони AxaM яке a3 aмиpyшшyapо Муиззй буд, ки (дap xaвоби ин racидa) чaнд бaйт бигуфт, ки як бaйт a3 он[о ин acr:
Pуcтaм as Moзaндapoн oяд [aме,, Зaйнмулук a Иcфa[oн o яд [aме.
{aMa xиpaдмaндон донaнд, ки миёни ин cyxaн Ba он cyxaн чй тaфовyт acт Ba кй тaвонaд гyфтaн бaд-ин aзбй, ки дap мaд[ ^ме-гуяд дap ин racидa:
Офapину мaд[ суд oяд [aме,, Гр 6a гну aндap зиён oяд[aме.
Ba [ap устоде, ки ypо дap илму шeъp тaбa[[ype acт, чун aндaк тaфaккyp кyнaд, донaд, ки мaн дap ин мycибaм в-accaлом» (1, 389-392) .
Ин [икояти Низомии Apyзй [apчaнд бa мaъxaзe acоc нa-ёфтaacт, aммо дap нaзapи aввaл хеле эътимодбaxш мeнaмояд Ba a^ap мyaллифони тaзкиpa[ои бaъдй, ки a3 a[волy оcоpи Рyдaкй иттилоъ додaaнд, a3 ин [икоят бо aндaкe тaFЙиpот нarлe овapдa-aнд. A3 xyмлa ^мдулло[и Мycтaвфй дap «Тaъpиxи гyзидa» (соли тaълиф 730[./1330м.) овapдaacт: «(Aмиp Нacp) бaъд a3 мyддaтe бa тaмошои Хдоот paфт, дap нaзapaш хуш омaд. Он хо фypy кaшид, aмиpони ypо [aвои зaнy бaччa буд. Aмиp Нacp нa aзми Бyxоpо кapдй Ba нa aмиpонpо дacтypй додй, ки бa xонa paвaнд ё зaнy бaччa бa Хдоот овapaнд. {apчaнд бa мyrappaбони [aзpaт вacилaт мexycтaнд, фоидa нaбyд, то Рyдaкиpо пaзиpyфт[о rap-дaнд Ba ин aбёт дap cифaти хуши Бyxоpо Ba тa[йиxи aмиp Нacp бa aзимaти он хо бихонд. Бaйт:
НОМАИ ДОНИШГОХ
Боди Чу и Мулиён ояд [аме Буи ёри ме[рубон ояд [аме»»
Aмиp Насppо пас аз он оpом намонд, ки абёт тамом хонад, pавон шуд, чунон ки бе муза баpнишаст ва Рудакй ба ин абёт аз инъоми амиp ианй шуд (1, 395-396). Давлатшо[и Самаprандй ин [икоятpо аз «Таъpихи гузида»-и {амдулло[и Муставфй нацл на-мудааст (1, 396-397). Aбдуppа[мони Ч,омй даp «Ба[оpистон» даp зимни шаp[и [оли Рудакй оваpдааст: «Ва даp баъзе тавоpих чунон мазкуp аст, ки Насp ибни A[мад аз Бухоpо ба Маpви Шо[и Ч,а[он нузул фаpмуда буд ва муддати макси вай он хо мутамодй шуда, аpкони давлатpо хотиp ба Бухоpо ва rусуpу басотини он мека-шид. Aз Рудакй чизе бисёp тацаббул каpданд то байте чанд му-шаввиг ва муpаFFиби вай ба Бухоpо гуяд ва даp ма[алли муносиб баp о[анги уд баp он таpаннум кунад. Даp са[аpе, ки подшо[ сабу[й каpда буд, ин абётpо баp о[анги уд соз каpд ва бихонд. Fазал:
Боди Чу и Мулиён ояд [аме Буи ёри ме[рубон ояд [аме.
Чунон даp нафси вай таъсиp каpд, ки бо шиццаи хос ва кафш савоp шуд ва як манзил биpафт. Ва даp баъзе тавоpих ин [икоятpо ба султон Санxаp ва Муиззй нисбат каpдаанд, в-ал-Ло[у аълам (1,398-399). Чунонки мебинем Ч,омй [амоно аз [икоёти Низомии Apyзй бехабаp будааст, ки [икояти иншои «Буи Ч,уи Мулиён»-pо бо мазмуни мутафовит аз «Ча[оp мацола» оваpдааст.
Му[агги^он ва пажу[андагони а[вол ва осоpи Рудакй аз rаpни 19 то имpyз [икояти «Ча[оp маrола»-pо бе чуну чаpо ва билошак габул каpданд ва даp натиха коp ба хое pасид, ки даp достон ва намоишнома[ое, ки даp Тохикистон ба муносибати хашн[ои 1100 ва 1150 - солагии Aбyабдулло[и Рудакй навишта шуд, ин [икоят, чун [а^и^ати таъpихй тасвиp ва ба а[ли хомеа тагдим гаpдид. Даp ин хода, гадами аввалинpо адиб ва нави-сандаи шодpавон Улуизода гузошта буд. Даp намоишнома ва филмномае, ки ба номи «Саpнавишти шоиp» таълиф шуда буд, [икояти «Ча[оp ма^ола»-и Низомии Apyзй аз воцеа[ои асосии таъpихй галамдод шудааст.
Ин хониб низ соли 1958 достоне навишта будам, ба номи «Буи Хуи Мулиён» даp асоси pивояти Низомии Apyзй даp «Ча[оp мацола». Aммо [адафи ман даp тасвиpи во^еаи X1иpот нишон до-
дaни бyзypгии Рyдaкй буд, ки шeъpи y болотap a3 фapмон Ba дacтyp[ои aмиpон xойго[ дошт (4, 3-21).
Дap чaндe a3 мarолa[оe, ки сол[ои оxиp дap pyдaкишиноcй бa чоп pacид, дap мaшкyкият acолaти воreaи Хдоот aндeшa[оe бa нaзap мepacид. Шодpaвон Сaид Нaфиcй, ки ин [икоятpо a3 «Чa[оp мarолa» мyфaccaл Ha^ нaмyдaacт, дap китоби худ Ha-виштa буд: <Аммо дap acли ин достон Ba paфтaни Нacp ибни A[-мaд бa Бодиис (Х^от!) Ba чa[оp сол мондaни вaй дap он xо бa aндозae, ки дapбоpиёнaш дилгиp шyдa, Рyдaкиpо бa cypyдaни ин aшъоp бapaнгexтa бошaнд, тapдид доpaм, зepо ки дap тaъpиx чунин caфape бa ёд нест, ки мyддaтe дapоз кaшидa бошaд бapои Нacp ибни A[мaд зи^ нaкapдaaнд: (1,603). Aммо бо ин [aMa Сaъид Нaфиcй мук^^д буд, ки ин racидa бa номи Hacp ибни A[мaд иншо шyдa Ba aмиp шояд дap caфapи дигape бyдaacт.
Дap чaнд соли оxиp,ки ин xониб бо тa[ияи мaтни нaви aшъоpи Рyдaкй мaшFyлият доштaм, racидaи «БУИ Ч,уи Мултан^о боp[о мexондaм Ba [ap боp гyмонaм rçaBrnap мешуд, ки ин шeъp бо воreaи caфapи Hacp ибни A[мaди Сомонй иpтиботe нaдоpaд. Зepо ки a3 тaъpиxномa[о бapмeояд, ки Hacp ибни A[мaд [еч го[ дap Хдоот нaбyдaacт. Дap cолномaи вarоeи caлтaнaти Hacp ибни A[мaд, ки Сaид Haфиcй a3 китоби Ибни Acиp Ba «Зaйнy-л-axбоp»-и Гapдeзй тapтиб додaacт, зикpe нapaфтaacт, ки Hacp ибни A[мaд бa Хдоот caфap кapдa Ba мyддaтe дap он xо иrомaт доштa бошaд.
Дap тaфcили вarоeи соли 317 [. (929-930 м.) a3 xyмлa омaдaacт: «Ba MaHcyp Ba Ибpо[им бapодapони Я[ё a3 Hacp aмон xоcтaнд Ba чун Hacp нaздики {apй pacид Ba Кдаотегину Я[ё бaд-он xо бyдaнд, a3 Хдоот бa Бaлx шyдaнд... Ba Hacp ибни A[мaд бa соли 320 [. (932 м.) бa Hишобyp шуд Ba кac тазди K1apотeгин фиpиcтод Ba вилояти Бaлx бaд-y дод Ba Я[ёpо зин[оp дод Ba вaй нaзди y шуд Ba фитнa aз миён бapxоcт» (1,350).
Чунонки, aз ин axбоp бapмeояд, Hacp ибни A[мaд боpe нaзди Хдоот бyдa Ba [axm бa шa[p нaдapомaдaacт.
Aз он чи дидем Ba гуфтем нaтиxa ин acт, ки [икояти Hизомии Apyзй фacонaecт, ки y шояд худ aз дигapон шyнидaacт. Сaид Haфиcй, ки дap сустии дaлeли ин достон чaнд acнодe овapдaacт, бо ин [aмa дap xyлоca чунин мегуяд: «nac ягонa чизе, ки мeтaвон aз ин достон пaзиpyфт, ин acт, ки Ba^re Hacp ибни A[мaд aз Бyxоpо бepyн paфтa Ba дapбоpиёнaш Рyдaкиpо бapaнгexтaaнд
НОМАИ ДОНИШГОХ
бо ин ашъоp коpе бикунад, ки зудтаp ба пойтахт баpгаpдад. Ва ин нукта аз баёни Рудакй даp ин ашъоp комилан баpмеояд ва дигаp [охат баp ин шоху баpг[о ва пеpоя[о нест» (1,605).
Ин фи^и хеле цотеи Саид Нафисиpо, ки гуё [охат ба баpг[о ва пиpоя[о намегузоpад, як санаде, ки худи у даp китоби «Му[ит...» нацл намудааст, pад мекунад: «Ва вай (яъне Насp ибни A[мад) ба Бухоpо мацом доштан мубоpак доштй, ва дили вай ба [еч вилоят наёpамидй, хуз ба Бухоpо ва [аp кухо, ки будй гуфтй: «Ша^и мо (яъне Бухоpо) чунин ва чунин...» (1,590).
Шодpавон Саид Нафисй ин хо ба иштибо[е pо[ додааст. Даp таъpихи Наpшахй ин сухан аз забони Aмиp Исмоили Сомонй чунин нацл шудааст: «Даp айёми вай (яъне амиp Исмоили Сомонй) Бухоpо доpулмулк шуд. Ва [ама амиpони Оли Сомон [азpати хеш ба Бухоpо доштанд ва [еч аз амиpони Хуpосон ба Бухоpо мацом накаpданд пеш аз вай. Ва вай ба Бухоpо мацом доштан мубоpак доштй ва дили вай ба [еч вилоят наёpамидй хуз ба Бухоpо. (Ва [аp кухо будй гуфтй ша^и мо чунин ва чунин, яъне Бухоpо.)» (3,127-128).
Хои шуб[а нест, ки ин дилбастагй ва му[аббат ба доpул-мулки нави давлати тозабунёди сомонй даp ни[оди Насp ибни A[мад буд ва агаp аз Бухоpо беpун ба сафаpе pавад, муддати сафаp деp намекашид ва бе таpFиб ва та[йихи касе даp муддати муайян ба Бухоpо бозмегашт. Ва агаp фаpз кунем, ки сафаpе пеш ояд, у Бухоpо бе [ифозат намегузошт ва аз муrоpибони наздик ва муътамади худ нозиpеpо ба [ифозати Бухоpо баp-мегузид. Даp таъйиди ин фи^ аз таъpихи Наpшахй чунин нац-леpо ин хо ицтибос мекунам:
«{икоят: Ба таъpихи соли (се саду) сезда[ум Aмиpи Саид аз Бухоpо ба Нишобуp pафт ва ба Бухоpо халифаи у монд. Яке аз тавобеъи хешpо, номи у Aбулаббос A[мад ибини Я[ё ибни Aсад ал-Сомонй (3,130).
Гузашта аз ин Насp ибни A[мад даp сафаp[ои худ [амеша посбон ва нига[бонони махсусе дошт, ки хои ицомати ypо хуб посдоpй мекаpданд то осебе ба у наpасад. Маpги пуpфоxиаи падаpаш A[мад ибни Исмоили Сомонй баpои у даpси талхи фаpомyшношудание буд, ки шаp[и ин воцеа даp «Таъpихи Наpшахй» чунин омадааст:
«Расм он буд, ки ^[мад ибни Исмоили Сомонй) яке шеp
доштй, [аp шабе баp даpи он хона, ки вай хуфтй ба занxиp баpбастандй то [аp ки хостй, ки баp ин хона даpояд, он шеp вайpо [алок каpдй. Он шаб чун дилтанг буд, хосагон [ама дил машиул буданд. Фаpомyш каpданд оваpдани шеppо, у бихуфт. Хамоате аз иуломони амиp даpомаданд ва саpашpо бибуpиданд, даp панхшанбе ёзда[уми xумодиюлохиp даp соли сесаду як аз [иxpат» (3,127-129).
Ин [ама асноди таъpихй ба таpзи цотеъ исбот мекунанд, ки цасидаи «Буи Хуи Мулиён» бо номи Насp ибни A[мад ё бо воцеаи таpFиби Рудакй Насppо ба бозгаштан ба Бухоpо иpтиботе надоpад ва [икояти Низомии Apyзй афсона асту бас. Пас саволе ба миён меояд, ки оё ин цасида даp кухо иншо шуда ва мамду[и он кист? Ин хо чанде далелу буp[он[о доpем, ки баpои тасдици он мо андеша[ои худpо аз чанд байти цасидаи пиpии Рудакй шуpyъ мекунем.
Рудакй даp он хое, ки аз бузуpгй ва неъмати pyзгоpи гузаштааш ёд мекунад, мегуяд:
Киро бузургивую неъмат зи ину будй, Варо бузургиву неъмат з-Оли Сомон буд. Бидод мири Хуросон-ш чил [азор дирам, Дар у фузунй як панц Мири Мокон буд. (4,78) Даp ин хо муpод аз Миpи Хуpосон амиp Насp ибни A[мад аст. Миpи Мокон яке аз волиёни амиp Насpи Сомонй будааст. Даp замони Сомониён [укмpони давлатpо «амиp» мегуфтанд ва баpобаpи ин лацаби pасми амиpони сомониpо даp шеъpу навишта[ои Fайpи pасми ба унвон[ои «Подшо, Хусpав, Худованд, Миp» ва мисли ин ном мегиpифтанд. Волиёни музофот ва инчунин муrаppабони даpбоppо ба унвони «Миp» лацаб мекаpданд, чунонки даp цасидаи «Модаpи май» омадааст: Як саф мирону Балъамй биншаста, Як саф [урронуПирсоле[идещон. Хусрав бар тахти пешго[ нишаста, Шо[и мулуки ца[он амири Хуросон. (4,143) Даp абёте, ки аз цасидаи пиpй оваpдем, Рудакй саpе[атан гуфтааст, ки «миpи Хуpосон, ки Насp ибни A[мад Мансуp аст, ба шоиp чи[ил [азоp диpам инъом намуда ва миp Мокон [амзамон ба инъоми Aмиp панхяк, яъне [ашт [азоp диpам афзудааст. Aз о[анги шеъp баpмеояд, ки ту[фаи молии миpи
НOМAИ ДОНИШГОХ
Хypоcон Ba миp Мокон дap як зaмонy дap як мaкон бa Рyдaкй pacидaacт. ArayH бубинем, ки оё ин воreaи бa Рyдaкй инъом rap-дидaни чил [aзоp диpaми миpи Хypоcон, яъне aмиp Hacp ибни A[мaд Ba бa ин инъом ^шт [aзоp диpaм aфзyдaни миp Мокон дap кaдом тaъpиx pyx додaacт. Бa ин мarcaд мyaйян бояд кapд, ки миp Мокон кй буд Ba бa aмиp Hacp ибни A[мaд Ba Рyдaкй чй мyноcибaтe дошт.
Hоми миp Мокон ибни ^кй дap китобу тaвоpиxy воrea[ои acpи Сомониён боp[о бa нaзap мepacaд. Ин шaxcи тaвоно Ba xaH-говapy [arn^^ax^ дap Систону Kиpмонy Хaвоpaзм дap кaшмaкaшy мyбоpизa[ои волиёни ин мулкх,о го[о бa яке Ba го[ бо дита^ мeпaйвacт Ba aз xониби он[о xaнгy пapxош мeнaмyд. Aз xyмлa дap чaнд вarоeъ дap xониби aмиp Hacp ибни A[мaд дap xaнги мухолифони y шиpкaт нaмyдa, бa пиpyзии сипо[ aмиp мycоидaт кapдaacт.
Дap соли 322 [.(934 м.) aмиp Hacp ибни A[мaд бap Kиpмон дacт ёфт бaд-ин гyнa ки Aбyaлй Мa[мyд ибн Илёс aз Kиpмон xypyx кapд Ba бa Фоpc шуд. ... Ba Hacp ибн A[мaд миp Мокон ибни Kокиpо бо сипо[е гapон бaд-y фиpиcтод Ba бо вaй xaнг кapдaнд Ba Ибн Илёcpо шикacт aфтод. Соли 323 [. (935 м.) дap миёни Hacp ибни A[мaд Ba Byшмгиp xaнгe дapгиpифт Ba Мокон, ки дap Kиpмон буд, бa ёpии лaшкapи Hacp бapxоcт. Aммо шикacт xypд Ba бa Hишобyp бapгaшт Ba вилояти Hишобyp миp Мокон ибни Kокиpо шуд. Дap ин xaнг[ои шaдиди Hacp ибни A[мaд миp Мокон бapои aмиp Hacp ибн A[мaд xидмaт[ои бeдapeF кapд Ba дap ивaзи ин бa [yкyмaти вилояти Hишобyp pacид (1,352-350)
Дap ин мaъpaкa[о Рyдaкй дap pикоби Hacp ибни A[мaд бyдa Ba [aмоно бeштap дap Hишобyp иrомaт доштaacт. Ду поpa шeъpe, ки имpyз aз шоиp дap дacти мост, ин гyмонpо raвй мeкyнaд. Дap поpaи aввaл Рyдaкй aз pacидaнaш бa [aволии Сapaxc [икоят мeкyнaд:
Пушк дидaм дap [aвйлии Сapaxc, Бoнгaк бapбуpдa бap aбp aндapo. Чoдapке дидaм paнгин бap у Paнг бacе гун бap oн aндapo (2,54). Arap имpyз aз Бyxоpо бa Hишобyp xaтe бигашем, мебинем, ки pо[и мо aз болои Мapвy Сapaxc мeгyзapaд. Дap бaйтe, ки [aмоно aз rçrnbae боpзмондaacт, Рyдaкй aз pо[и Hишобyp cyxaH кapдaacт:
Дар ро[и Нишобур де[е дидам бас хуб Ангуштаи уро на адад буду на марра (2,310).
Гумони иолиб он аст, ки даp Нишобуp A[мад ибни Насp аз ианимат[ои ханг ба Рудакй ба pасми ту[фа чил [азоp диpам тацдим медоpад ва волии нави Нишобуp миp Мокон ибни Кокй [ашт [азоp диp[ам ба инъоми амиp меафзояд. Э[тимол меpавад Насp ибни A[мад зуд ба Бухоpо бозмегаpдад ва Рудакй муддате даp ме[монии миp Мокон мемонад. Деpе нагузашта, миp Мокон бо [ампоии Рудакй ба зиёpати амиp Насp ибни A[мад озими Бухоpо мешавад. Ро[и дуpу даpоз аз болои дашту pегзоp[ои бехону пуp[авл мегузашт ва ни[оят ба со[или Ому меpасид. Arap со[или Омуpо даp pо[и Бухоpо ша[pи имpyзаи Ча[оpxyи Туpкманистон тасвиp кунем, то Бухоpо чанд фаpсах pо[ монда буду бас. Ва даp воцеъ [ам даp ин ма[ал буи хонбахши Мулиён ба димои меpасид ва боди атpогини Хуи Мулиён ба сина[о нафаси тоза меpасонид. Баpои шоиp Рудакй, ки синни мубоpакаш даp [удуди [афтоду панх буд, ба си[[ату офият ба Бухоpо ба хонаи худ pасидан мав[ибати ило[й буд. Даp [амин ла[за[ои шодй ва суpуp сатp[ои цасидаи шодиёна аз аъмоци дили у беpун омада, ба суи Бухоpо бол мекушояд: Буи Чу и Мулиён ояд [аме, Ёди ёри ме[рубон ояд [аме. Реги Омуву дурушти ро[и у, Зери поям парниён ояд [аме.
Даp хои убуpи савоpон ва коpвони тоxиpон па[нои Ому pег-[ои судае доштааст, ки зеpи по наpму хушгувоp меомадааст: Оби Чай[ун аз нишотируидуст, Хинги моро то миён ояд [аме.
Руди Ому, ки даp [ама хо бо умцу гиpдоб[ояш пуpхатаp аст, имpyз аз хуpсандии дидоpи дуст ([амоно манзуp миp Мокон аст) хинг[оpо аз миён болотаp намебаpояд. Ва [оло, ки навиди азми миp ба Бухоpо pасидааст, ша[p бояд шоду хуppам бошад. Эй Бухоро шод бошу шод зй, Мир зй ту шодмон ояд [аме. Мир мо[ асту Бухоро осмон, Мо[ суи осмон ояд [аме.
Ва ни[оят Рудакй даp поёни ин цасида ишоpа ба он доpад, ки миp Мокон ганху хазинаи худ коста, ба шоиp инъомоти
НOМAИ ДОНИШГОХ
caxовaтмaндонa кapдaacт Ba дap ивaзи ин мaд[y офapини Рyдaкй шояд суде бa мулки волй воpид гapдaд. Офapину мaд[ суд oяд [aме, Гр бa гну aндap зиён йяд[aме (2,174).
Ин racидa дap тaмоми мaоxизe, ки caбaби иншои онpо бо caфapи A[мaд ибни Hacp дyp aз Бyxоpо мapбyт мeдонaд, acоcaн дap доиpaи [aмин aбёт омaдaacт. Фaraт Дaвлaтшо[и Сaмapraн-дй дap поёни ицтибоси ин шeъp мегуяд, ки: «Ин racидaecт тaвил, эpоди мaxмyи онpо ин китоб тa[aммyл нaёвapaд (11,392)» Бa нaзap чунин мepacaд, ки Дaвлaтшо[ дap дacт нycxaи Ha чaндон мyътaмaдe aз ин шeъppо доштaacт, ё гyфтaи y мисоли бaъзe Ha^y [икоят[ои y дap тaзкиpaaш бa тarpибy тaxмин бyдaacт.
Рyдaкй racидa[ои куто[у мyxтacape доpaд, ки ^ap тaфовyт aз «Модapи мaй», ки доpои 188 бaйт acт), дap [олaтy вaзъият[ои фaвryллодa бaдe[aтaн гyфтa шyдaacт Ba бaндy бacтy он[о мa[-кaмy бa [aм caxт пaйвaнд [acтaнд. Чунончи, дap воreaи шикacти aмиp дap нaбapдe гyфтaacт:
Дил тaнг мaдop, эй мaлик, a кри xудoй, Оpoму тapaбpo мaде[ a тaбъи xудoй, Сaд 6op фитoдacт чунин [ap мaликеpo, Оxиp биpacидaнд бa [ap кoмpaвoй. Он Raс, ки туpo диду туpo бинaд дap xaнг, Дoнaд, ки ту 6o шер бa шaмшеp дapoй. Инюр caмoй буд, не rуввaтиин^н, Кacpo нaбувaд rуввaт 6o юри caмoй. Онoн, ки гирифтр шудaнд a сип[и ту, Аз 6aнд 6a шaмшеpи ту ëбaнд pa[oй.
Бубинед, ки [ap бaндy бaйти он бо о^нги пaндy тacлият бa ^м бо cоxтоpи шeъp Ba мaнтиrи гyфтоp пaйвaнд гaштaaнд, ки як [apфи дигape бaйни он[о нaмeгyнxaд. Мисли [aмин шодивy cypypи бепоён aз буи Baтaн Ba дидоpи ёpони мe[pyбон дap чaнд бaйти обдоp чунон хушоянд Ba дилпaзиp омaдaacт, ки [оxaт бa як [apфи зиёдaтй нест.
Итти Мокон ибни Kокй бa [yкмpони Сомонй дep нaпоид. Соли 328 [. (940 м.) яке aз мухолифони Hacp бини A[мaд бa Hишобyp дacт ёфт Ba миp Мокон cap aз фapмони aмиpи худ боз-кaшид Ba дap Гypгон бa сипо[и capдоpи нaви худ пaйвacт. Baлe де-pe нaгyзaштa, дap соли 329 [. (941 м.) дap нaбapдe кyштa шуд (1,354).
Чанд сол баъд аз ин воцеа[о даp асаpи ташаннухот ва даpгиpи[о даp мулки Сомониён Рудакй ба сабабе аз даpбоpи амиp pонда гаpдид ва даp усpату бенавой чанд соли охиpи зиндагии худpо сипаpй намуд. Даp ин тан[ой ва афтодагй шоиp цасидае иншо мекунад, ки он видоъномаи у буд бо замон ва [амзамонон. Даp ин суpуди вопасин Рудакй аз ду маp[алаи зиндагии худ даp ин хокдони гузаpон ёдоваp мешуд. Яке pyзгоpи хавонй, ки суpати зебо ва неpyи саpшоpи хисмонии у pамзи зиндагии сабзу хуppам буд: {аме чи донй, ай мо[руи мушкинмуй, Ки [оли банда аз ин пеш бар чй сомон буд. Ба зулфи цавгон нозиш [амекунй ту бад-у Надидй он ки уро, ки зулф цавгон буд. Шуд онзамона, кируяшба сонидебо буд,. Шуд он замона, ки муяш ба сони цатрон буд (2,76-77).
Маp[илаи дигаpе, ки аз pyзгоpи худи шоиp даp ин цасида ёд мекунад, давpони бузуpгй ва неъмати уст, ки аз Оли Сомон ба у ато шуда буд. Даp ин мавpид у аз воцеаи фаpомyшношуданй-инъомоти амиpи Xуpосон ва миp Мокон ёдоваp мешавад. Чунин тасаввуpоте пеш меояд, ки даp ин ла[за маде[аи «Буи Хуи Мулиён» даp гуши шоиp садо медод ва буи сабза[ои Мулиён ба машом меpасид ва ёpу дустони дуpмонда даp назаp xилвагаp мешуданд. Даp [аp суpат гуфтан метавон, ки ин маде[а шояд аз суpуда[ои охиpин ва дyстдоштатаpини Рудакй бошад. Гуё имpyз вацте ки шеъpи Рyдакиpо мехонем, аз тамоми абёти у Буи Чу и Мулиён ояд [аме., Ёди ёри ме[рубон ояд [аме.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ицтибос аз кнтобн Нафнсй Саънд, Му[ити знндагй ва а[волу ашъоpн Рудакй, Душанбе. 2008, 389-392с.
2. Рудакй Aбyабдулло. Aшъоp. Та[няву тадвннн матн бо муцадднма ва луиоту тавзе[от аз Расул {однзода ва Aлии Му[аммаднн Xуpосонй. - Душанбе: Aдиб, 2007.
3. Таъpнхн Бухоpо, Таълнфн Aбyбакp Му[аммад нбнн Xaъфapн Нapшaхй, тapxумaн Aбy Нaсp A[мaд нбнн Нaсpи ^убовй, талхнсн Му[аммад нбнн Зaфap нбнн Aмp. Ба тас[е[ ва та[шнян , Интншоpотн бунёдн фap[aнг Иpон (144), Те[pон, 1351, с. 127-128.
НОМАИ ДОНИШГО{
4. Расул {одизода, Буи Хуи Мулиён (махмуа[ои ;асида[ои торихй) Душанбе, 1989, с. 3-21.
5. Му[ити зиндагии Рудакй, с. 395-396.
6. {амон хо, с. 396-397.
7. {амон хо, с. 398-399.
8. Му[ити зиндагии... Рудакй, с. 603.
9. {амон хо, с. 350
10. {амон хо с. 605.
11. {амон хо, с. 590.
12. {амон хо, с. 130.
13. {амон хо, с. 127-129, таърихи [ихрии мутоби; аст бо 22 соли 914 милодй.
14. Девони ашъори Абуабдулло[и Хаъфар ибни Махмуд Рудакй, матни илмй ва инти;одй бо кушиш ва э[тимоми профессор Расул {одизода, Али Ма[муди Хуросонй, Душанбе, 2008, с. 257-260.
15. {амон хо, с. 721-726.
16. Му[ити зиндагй, с. 350-352.
17.
18. {амон хо, с. 1593-1594.
19. {амон хо, с. 986-1000.
20. Му[ити зиндагй, с. 392.
21. Девони Рудакй, с. 1083-1092.
22. {амон хо, с. 215-220
23. Девони Рудакй, с.
Imagination and Truth as to the Kasyda "The Wind Blows from Mulyon " R.Hodizoda
Key words: Kasyda "The Wind Blows from Mulyon", N.Samarkandi's book "Four conversations ", Years of realm, hypothesis, arguments, viewpoint
Out of the existing Rudaki's poems, his Kasyda "The Wind Blows from Mulyon" is especially cherished and famous among all the Persian speaking readers. It is read by the youth and elders, and sung being accompanied by various music.
The title of this Kasyda is closely connected with Nisomi Aruzi Samarkandi's book "Four Conversations". As N.A.Samarkandi sees it,
the reason for composing the Kasyda was Nasr ibni Ahmad's travel to Hirot and his stay there for four years.
The article proves with convincing arguments that the data given in N.A.Samarkandi's "Four Conversations" are false and groundless because Nasr ibni Ahmad never visited Hirot in the years of his governance.
Having analyzed the information stated in the sources on history and literature, such as Hamidulloh Mustaufi's "Taarikhy guzida " (complete history), Jomi s "Bahoriston " (Springtide), Davlatshoh's "Taskirat-ul-shuoaro " (Reminiscences about Poets) and the ideas expressed by modern researchers the dedicated author of the article puts forward a hypothesis that Abuabdulloh Rudaki dedicated his Kasyda "The Wind Blows from Mulyon" to king Mokon ibni Koki (died in 940). Mokon ibni Koki was one of the Kings of Dailam, who had served for Nasr ibni Ahmad for several years. As a proof to his hypothesis the author of the article has brought a number of interesting and convincing arguments.
The article also presents the author's viewpoint concerning the volume of "The Wind Blows from Mulyon".
