CC BY
12- Об, ободонист; Ободй ба руи об аст; Об омад, тим бархост; Об дар кузаву мо ташналабон мегардем; Ёр дар хонаву мо гирди цщон мегардем; Об аз об шур нахурад; Аз дарё дуг мебахшад; Об аз дарё мебахшад; Оби дщонаш рафт; Об аз сар гузашт чи як найза чи сад найза; Об аз сари чашмаи уаёт аст; Об аз боло лоиоб аст; Об аз гулуш тир намешавад; Об агар сад пора гардад, боз бо уам ошност; Об бар маскаи тарош; Об дар дидаву хун дар дил намонад; Об дар пасти аст; - Оби ин бе^осилон доим ба дарё меравад; Об ки аз сар парид, чи як найза чи сад найза; Об ба кул расид ба чи зери пой аст; Обамро пуф карда мехурам; Беоб омад, бо об бигарид.
АДАБИЁТ
1.Иноятуллои Шахронй , Зарбулмасалхо, Рузномаи Бадахшон 1355.
2.Хоча Шамсиддин Мухаммади Х,офиз. Девони шеър.-Эрон , 1341
3.Куллиёти ашъор. Абулмаонй Бахир ,Абдулсаттори Бедил, Кобул 1354
4.Ч,алолидцин Мухаммади Балхй. Маснавии маънавй, Хуросон, 1366
5.Х,аким Низомии Ганчавй. Хамс, Эрон , 1367
6.Фахриддини Иброхими Ирокй. Куллиёти ашъор., Техрон 1341
7.Баротмухаммад Фуруги Бадахшй. Девони шеър, Оташи шеър, Кобул 1368
8.Х,азору як матлаъ.- Рузномаи Бадахшон.1332.
9.Мачаллаи Аркон, нашриёти Вазорати эхё ва инкишофи дехот. Дехкадо. Мизон, 1394, шумораи 60.
ВЗГЛЯД НА ИСТОРИЮ ИЗУЧЕНИЯ ФОЛКЛОРА В СЕВЕРА ВОСТОЧНОГО
АФГАНИСТАНА
В данной статье рассматривается историю изучения фольклора в Севера Восточного Афганистана, выявлено роли и место малых жанров фольклора, исследуется формирования и комментарии пословиц и высказывания народов Афганистана. Автор статья на основе изучения и анализа народного творчество дает комментарии малых жанров фольклора Афганистана. Выводи отражает результаты изысканий автора и могут способствовать дальнейшим научным разработкам.
A VIEW TO THE HISTORY OF FOLKLORE STUDY IN NORTH-EAST OF
AFGHANISTAN
This article explores the history of folklore study in north-east of Afghanistan. The role and place of short genre of folklore is identified in the article. It is also investigated the formation and comments on sayings and proverbs of Afghanistan peoples and provides commentaries on short genre of Afghanistan folklore. The conclusions reflect the results of author's findings and may facilitate further investigations
Сведение об авторе:
Ализода Н - аспирант кафедры Теория и история таджикской литературы Таджикский государственный педагогический университет им.С.Айни
About the autor:
Alizoda N - postgraduate student of the Department Theory and History of Tajik Literature of the Tajik State Pedagogical University named after S.Aini
НИГОХЕ БА ОМУЗИШИ ХАЙЁМ ДАР КИШВАРХОИ АРАБЙ
Сайфуллоев М.
Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Адабиёти форс ва адабиёти араб беш аз хазор сол ба таври тавъам рушд намудаанд ва тули таърих шоирону нависандагони араб ва форсу точик чунон аз адабиёти хамдигар бахра бурдаанд, ки сабку услуби шеъри онхоро гохо аз якдигар фарк кардан душвор аст. Пушида нест, ки адабиёти Арабу Ачам дар пахнои таърих бо хам печида, намояндагони онхоро риштахои ногусастанй бо хам пайвастааст. Ин ду адабиёт тавассути осори гаронбахои бадеию маънавй назди мардуми бофарханги тамомичахон махбубият ба даст овардаанд. Робитахои адабии Арабу Ачам махсусан дар мавриди рубоиёти адабиётшиноси маъруфи точик Умари Хайём хеле рушан ба чилва меоянд.
Точиддин Мардонй дар китоби худ ба номи "Сах^ах^ аз равобити адабии аpабy ачам" дар бораи Умари Хайëм ва таъсирпазирии шоирони араб аз адабтети форс, махсусан Умари Хайëм ва омузиши pyбоиëти он дар кишвархои арабй,чунин мeгyянд: "Номи олим, мутафаккир ва шоири бузурги забардасти форсу точик Умари Хайëм хануз дар асрхои миëна дар доирахои илмиву адабии арабхо маъмулу машхур буд.
Дар асрхои мтена арабхо Хайëмpо бeштаp х,амчун файласуф ва олими pиëзй мeшиноxтанд, аммо дар доираи а^ли адаб учун шоир маъруф будааст. Дар он замон бо руботети форсй-точикии y факат он арабхо ошно буданд, ки аз забон, адабтет ва шeъpи форсй-точикй иттилоъ доштанд. Аз ин ру, Хайëм дар ибтидои асри бист аз тарафи оммаи вагеи хонандагони араб х,амчун устоди барчастаи назми фалсафй дувумбора кашф карда шуд. Ба тавассути тарчумах,о pyбоиëти форсии точикии Хайëм дар саросари сарзамини Шарки Араб сох,иби шухрату овозаи тоза гардидаанд. Имруз дар хонаи хар як араби бомаърифат даркатори дигар китобхо, албатта, бо мачмуаи pyбоиëти Хайëм вохурдан мумкинаст" [11, с.115].
Робитаи фархангй ва адабии форсу араб бино ба дагелхои фаровон таърихи тулонйдорад. Дар мавридхои алохида ин арабхо будаанд, ки бeштаp аз фархангй форсй мутаассир гаштаанд. Даврони теш аз ислом, садри ислом ва хатто давраи Умавтен ва Аббостенро мисол овардан мумкин аст. Гохи дигар таъсирпазирии бeштаp аз чониби форсхо ба вукуъ мeомад, албатта, ин таъсипазирй асосан робита ба ^уръон,ах,одиси набавй ва масоили динй ва мусулмон шудани форсхо дошт. Арабхо аз OFOЗи адабиëти навини точик бо бyзypгонe, аз кабили Фирдавсй, Аттор, Саной, Мавлавй, Дофиз ва дигаронба андозаи гуногун шинос будаанд. Дар давраи муосир бошад, мухаккикони араб pочeъ ба ин мавзуъ тадкикотхои мyфидe анчом додаанд.Дар ин робита таваччухи арабхо ба Хайëм ва pyбоиëти y сазовори таваккуфи xосee аст, эшон ин корро аз тарики тарчумахои аврупоии осори Хайëм ва пeшазхама руботети y, OFOЗ кардаанд, ки ба ибтидои садаи бистум рост мeояд, чун Ахмад Дофиз Аваз, адиб ва мутарчими мисрй, соли 1901 баxшe аз pyбоиëти Хайëмpо ба арабй тарчума намуд [13, с. 11].
Шояд дар чахони муосири араб хeч шоирв ба андозаи Хайëм мавриди иноят карор нагирифта бошад, хатто мeтавон гуфт, ки арабхои муосир бeштаp аз шоирони классики худ мyтаваччeхи Хайëм ва руботети y шудаанд. Арабхои муосир Хайëмpо (Волтepи Шарк) номидаанд ва то имруз бeш аз 90 тарчумаи муътабарро аз pyбоиëти Хайëм амалй намудаанд. Тарчумахохам ба назмухам ба наср руи коFаз омада, хар якe аз кишвархои арабй дар ин самт сахми худро дорад [5, с.47].
Дамчунин зимни адабтетшиносии муосири араб китобхонаи Хайëм зтеда аз 300 адад таълифоту тахкикотро дар бораи Хайëм ва руботети y дар бар мeгиpад, гузашта аз ин садхо маколаи илмй дар атрофи ин мавзуъ ба нашр расидаанд [7, с.7].
Юсуф Дусайн Баккор сари мавзуи тарчумахои руботети Хайëм ба забони арабй пажухиши чомee ачом мeдихад. Ба хулоса мeояд, ки адади тарчумахо ба 55 адад мepасад. Аз ин чумла, 16 адад аз англисй, 21 адад бeвосита аз форсй тарчума шудаанд, 23 тарчума дар шакли манзум, 15 тарчума дар шакли мансур сурат гирифтааст. Ин нукта низ чолиби диккат мeбошад, ки 7 тарчума дар колаби шeъpи фолклорй, 3 тарчума бо лахчаи ирокй, 2 тарчума бо лахчаи мисрй, 1тарчума бо лахчаи лубнонй, анчом гирифтааст. Чанд тарчумаи дигар хамчунон бо лахчахои гуногуни арабй сурат гирифтааст.
Дигар ин ки хамаи арабхо, чи тавpe ки хувайдост, дар кисматхои гуногуни олами араби муосир, аз Ироку Бахрайну Фаластин то Судону Лубнону Урдуну МаFpибy Тунис ва Ал-Чазоир ба pyбоиëти Хайëм хусни таваччух зохир кардаанд[13,12].
Хайëм имруз дар тамоми атрофу акнофи мулки араб машхуру махбуб гаштааст, ба ин далeл, ки дар аксари кишвархои арабй номхои кучаву хтебонхо ва шахрхои худро ба номи Хайëм гузоштаанд.
"Ба бисер кучахову майдонхо, боFховy гулгаштхо, кинохонаву мeхмонxонахои пойтахт ва шахрхои калони мамлакатхои араб ба номи ин шоири бузург гузошта шудааст. Наккошону хаттотони араб мисраъхо ва байтхои pyбоиëти Хайëм ва фикрхои хакимонаи уро басe зeбо кашида, бо онхо дохил ва бepyни биноховуманзилхоро ороиш мeдиханд" [11, с.15].
Чуноте ки зикраш рафт, адибону фархангтени муосири араб аввалин бор бо Хайëм аз тарики тарчумаи руботети у аз англисй ба забони арабй ошно шуданд. Тохо Дусайн, адиби муосири мисрй, мeгyяд: мо адабтети форсиро камтар мeшиноxтeм ва дар асри чадид бeштаp ошноии мо аз тарики тарчумаи осори Fаpбихост, ки аксаран ба забонхои англисй, фаронсавй ва олмонй хастанд. Аз чумла ошноии мо бо руботети Умари Хайëм [14, с.17]. Дар адабиëтшиносии давраи нави араб номи Умари Хайëмpо нахустин маротиба нависанда,
муаррих ва адабтетшиноси маъруфи араб Ч,ирчй Зайдон (1860-1916) дар тазкираи худ "Таърих одоб ал-лyFат ал-арабия" зикр карда, аксари сарчашмаву тадкикотхои форсй, арабй ва аврупоиро номбар мeкyнад, ки дар онхо оид ба Хайëм сухан мepавад [11,15].
Бо вучуди ин хама ëдоваp мeшавeм, ки Умари Хайëм на дар хамаи гушахои Арабистон баробар мавриди тахкик ва омузиш карор гирифтааст. Дар баъзe кишвархои арабии Осте ва Африко осори Умари Хайëм дар онхо ба таври мукаммал ба риштаи тахкик кашида шудааст. Тахлили тарчумахо ва пажухишхои анчомëфта pочeъ ба осори Умари Хайëм шохиди он аст, ки дар ин кишвархо Хайëм ва xайëмшиносй макому манзалати xосeаe касб карда, балки ба як самти мустакили тахкикотхои адабиëтшиносй табдилëфтааст. Мухаккикон ба як омузиши Хайëм иктифо накарда,гузашта аз ин мачмуахои pyбоиëти Хайëмpо аз забонхои англисй, фаронсавй, олмонй ва форсй дар шакли назму наср ба забони арабй тарчума кардаанд.
Дар ин чода гуи сабкатро аз дигарон адабиëтшиносони Миср рабудаанд. Адибва мутарчими мисрй Ахмад Дофиз Аваз аввалин касe буд, ки дар соли 1901 чанд аз руботети Хайëм аз англисй ба арабй тарчума намуд. У онхоро дар маколаe бо унвони "Шоир ал-Фурс Умар ал-Хайëм" дар мачаллаи "Мисрия" шумораи 7,соли 1901 мунташир сохт. Соли 1904 Исо Искандар Маълуф 6 рубоиро аз англисй шeъpан ба арабй гардонид, ки соли 1910 зимни маколаe тахти унвони "Умар ал-Хайëм ма арафаху-л-арабу анху" дар мачаллаи "ал-Дилол" 18, чилди 6, озор 1910 ворид шудаанд. Аслан Исо Искандар Маълуф хамон тарчумахои насрии Ахмад Дофиз Авазро ба назм даровардааст [6,15]. Баъд аз у шоири машхури араб Вадиъ ал-Бустонй соли 1912 тарчумахои худро нашр карда буд. Аммо у, мувофики эътирофи шахсиаш, забони форсиро намeдонист ва тарчумахояш бар тарчумахои франсавй ва англисй, хусусан тарчумахои Фитсчepалд, асос ëфтаанд. Фаркияти тарчумахои Вадиъ ал-Бустонй аз дигар тарчумахо дар он аст, ки у чор мисраъ рубоиро дар колаби Fайpиоддии шeъpи хафтмисрай гунчонида, онро на "Руботет", балки "Сyбоиëт" (шeъpи хафтмисрай) номидааст. У хамагй хаштод рубоиро тарчума карда, чилтой ба ду кисм таксим намуда "нашиди якум" ва "нашиди дуюм" номидааст. Ба хар як "субой" мувофики мазмунаш номи махсус гузошта шудааст. Тарзи кофиябандй низ дар сyбоиëт xeлe чолиби диккат мeбошад; ee мисраи аввали субой бо як кофия ва дутои минбаъда бодигар кофия омадааст. Мисраи пeш аз охир ба ягон мисраи субой хамкофия намeбошад, валe мисраъхои охирини субой бо мисраъхои охирини дигар субоихо хамкофияанд.
Хизмати бузург ва шоëни мутарчим дар он аст, ки у аввалин шуда, оммаи васси хонандагони муосири арабро бо Хайëм ва pyбоиëти у ошно кард ва ба харакати омузиши Умари Хайëм, ки пас аз у дар адабиëтшиносии араб огоз ва хслс ривочу равнак ëфт, замина гузошт [11, с.16]. Соли 1924 Ахмад Ромй, шоири машхур ва муосири Миср ва чахони араб, ки муд^тс дар Фаронса зиндагй кардааст, бо тарчумахои фаронсавии Николас аз руботети Хайëм ошно шуд. У хамзамон бо тарчумахои Фитсчepалд низ ошно гардид ва ин ошной замонe буд, ки хабари марги бародарашро ба у доданд. Fамy андухи зиëд ва дард ба афкори шоиронаи у таъсири фаровоте ниходу дар натича тарчумаи манзуми у аз pyбоиëти Хайëм таpчyмаe бисср зс6о ва отиф, саршор аз эхсоси шоирона гардид. Худи тарчумон мсгуяд: ман тарчумахои руботети Хайëмpо дар Париж соли 1923 шуруъ кардам ва хамон вакт хабари марги бародарамродарвфтам. Даргурбат онро бо тамоми вучуд эхсос мeкаpдам, бо ин дарду ранчхо ман ба дардхои Хайëм дуруст сарфахм рафтам, ба асари он ман бо тамоми вучудам ботил будани зиндагй ва дyнëepо, ки Хайëм дар pyбоиëти худ аз он хабар дода буд, хис мeкаpдам [1, с.14]. Ахмад Ромй хамчун мухлиси вафодори адабиëти классикии форсу точик ва дустдору донандаи эчодтети Хайëм эътирофу шухрат ëфтааст. Махз хамин мсхру мухаббат нисбат ба Хайëм боиси он шуд, ки Ахмад Ромй барои омухтани забони форсй дар Париж ба мактаби забонхои шаркй дохил шуда, онро бомуваффакият ба итмом расонд. Руботети Хайëм дар тарчумаи Ахмад Ромй аз тарафи мусикор ас-Сумботй ба оханг дароварда шуд ва онро мутрибаи машхури олами араб Умм Кулсум мeсаpоид. Барои тарчумахои руботети Хайëм комшсти давлатии Миср Ахмад Ромиро бо чоизаи олй сазовор гардонид. Ахмад Ромй кушиш намудааст, ки хангоми тарчума шакли аслии рубоиро нигах дорад, яъте мисраъхои якум, дуюм ва чорумро дар як кофия дароварад, мисраи геюмро озод мондааст. Як зумра аз шоирони араб саъйи фаровон намудаанд, то тарчумахои манзум ва мансури худро ба iyrne анчом диханд, ки ба завки арабй наздиктар бошад. Ахмад Ромй ва Ахмад Софй ан-Начафй аз ин кабил хастанд. Дамчунин Мухаммад Сабой, шоири мисрй, соли 1917 руботети Хайëмpо аз нав ба назми арабй даровард,харчанд тарчумаи у кадре вазнин мсшмояд. У Хайëмpо ба унвони як суфии бодануш муаррифй мeнамояд [8, с.47].
Tap4yHax^ aввaлиниpyбоиëти Xaйëмpо Aхмaц 3aKï Aбyшодй цap cоли 1925 aнчом дод, ки кобили тaвaччУх acT. Хдмчунон тapчyмaи мaнзyми pyбоиëт aз чониби Aбцyppaхмон Шукрй вa Омир Бихдйрии миcpй мaълyм acT [5, c.67].
Mиcpихо цap тapчyмaхои pyбоиëти Xaйëм вa тaблиFи aнцeшaхои y дap чaхони apaб пeштоз бyцaaнц, иловa бap aфpо,ци зикpшyцa шжухишгарони мдарии цигap хaм бa тapчyмaхои рубоиёт вa ё нaвиштaни кито6у мaколa цap боpaи y икдом нaмyдaaнд [14, c.14]. Aз capчaшмaхои номбypдa бa xyлоca омaцaн мумкин acT, ки мдорихо цap омузиши Xaйëм вa тapчyмaхои рубоиёти y дap чaхони мyоcиpи apaб нaвовap бyдaaнд. Meтaвон бaъзe ш^лухоро цap xaйëмшиноcии мдорихо ишоpa кapц, ки хдтто цap aцaбиëтшиноcии Дврупо омyxтa нaшyдaacт. Шоирони мyоcиpи Mиcp бa рубоиёти Xaйëм чунон ,цилбоxтa шyцaaнц, ки aз зaвкд биcëp бaйни оммaи мapцyм онро шхн нaмyцaнц. 4a^, шоири дигар низ ном бypдaн мумкин acт, ки цap xaйëмшиноcии Mиcp cax^ apзaнцae гyзоштaнц, aз чyмлa, Maзлyм Риёз^охо Води, ^мол aл-Maллохи Mиcpй вa Aхмaц Сyлaймон Х,ичоб.
Taвaччyx,и aцaбиëтшиноcони Ирок бa Умapи Xaйëм вa рубоиёти y кaмтap нecт. Чдмил Сaцaкй aз-Зaвй шоири номдори Шярк, ки бо зaбон вa aцaбиëти фоpcй ошноии комил дошт, рубоиёти Xaйëмpо rnxycr бa нacp вa цигapбоpa бa нaзм тapчyмa нaмyцaacт. Aфкоpи фaлcaфии xyци шоир тaхти тaъcиpи aмики Xaйëм вa Aбyлъaло aл-Mappй бyцaacт [9, c.38]. Myтapчими дигари рубоиёти Xaйëм бa apaбй Aхмaц Софй aн-Нaчaфй (1894-1977) мeбошaц. Tapчyмaи Софй a^ Нaчaфй якe aз бeхтapин тapчyмaхои мaнзyми рубоиёти Xaйëм бa шумор мepaвaц. Ин тapчyмa шли 1931цap Бeйpyт бa тaбъ pacидy мaвpици тaвaччyx,и шaц,иц,и xонaнцaгони apaб кдрор гиpифт.Дap ин зaминa apaбx;о Софй aн-Нaчaфиpо "Xaйëмy-л-apaб" ном ниходанд [5, c.122]. Myнaккицони мyоcиpи apaб тapчyмaи рубоиёти Умapи Xaйëмpо aз чониби шоири ирокй aн-Нaчaфй бex,тapин тapчyмa мeшиноcaнц. Aхмaц Софй aн-Нaчaфй xyц мyхaккики aцaбиëти acpимиëнaгии фоpcy точик acт, acapи y "Рубоиёти Умapи Xaйëм" кдоми тaцкикотиpо низ зepи унвони "Шeъpи Xaйëм вa фaлcaфaи y" цapбap мeгиpaц, ки онро xaйëмшиноcи дигари apaб Ддиб aт-Taкй мaxcyc бapои хaмин китоб нaвиштaacт. Дap боpaи интишори жaнpи рубой цap aцaбиëти фоpcy точик, xycycиятхои фapккyнaндаи рубоиёти Xaйëм вa бapтapии рубоиёти Xaйëм cyxaн ронда, Aц,иб aт-Taкй чунин мeгyяц: "Одaмонe, ки цap Фоpc рубой мeнaвиcaнд, _caцдоaнц, вaлe Xaйëм тaкpоp нaшaвaндa acт вa кace бa y бapобap нaмeтaвонaц бyцaн. У устоди тaмоми ycтоцон цap офapицaни рубой acr". Кдйд кapцaн зapyp aCT, ки мyтapчим ^риб хaшт гол цap Teхpон зинцaгй кapцa, тaмоми ин муддат caъю кушиши xyцpо бa омyxтaни зaбони фоpcй вa aцaбиëти acpимиëнaгии фоpcy точик paвонa нaмyцa, цap ин œxa мyвaффaкиятхои зиëцe бa цacт овapцaacт. Омили мухи^, ки боиш ин чустучух,о гapцицaacт, шиноcоии y бо рубоиёти Умapи Xaйëм цap тapчyмaхои Вaц,иъ aл-Бycтонй бyцaacт, ки цap дилу ёди y шкши aбaцй бокй гyзоштaacт. Шоир вa aцaбиëтшиноcи мaъpyфи эронй Maликyшшyapо Бaхоp цap xycyra ин тapчyмax,о бa a^ Нaчaфй чунин нaвиштaacт: "Бaъзe aз тapчyмaхо иловa бap мувофш^ти том бо ara цоштaнaшон as нукгаи нaзapи бaлоFaт вa ycлyб aз ara болотapaнц". Бa нaзap чунин мepacaд, ки бaхои бaлaнцтapинpо бa мaхcyли зaхмaтхои чaн,цинcолaи Maликyшшyapо Бaхоp, ки уро aн-Нaчaфй цap цeбочaи китобaш "Сaцpy-л-aфозил" ном мeбapaц, цоцaacт: "Б нaзapи мaн чунин мeнaмояц, ки гуё Xaйëм рубоиёти xyцpо якбоpa бa ду зaбон-фоpcй вa apaбй нaвиштa бошaц, вaлe apaбиaш мaфкyц гaштa вa ту aкнyн онро ëфтa бa xyц ниcбaт мeдиx,й" [11, c.119]. Шоиcтaи зикр aCT, ки рубоиёти Умapи Xaйëмpо ирокихо чунон бо мaхоpaти бaлaнц тapчyмa кapцaaнц, ки xонaнцa фикр хдм нaмeкyнaц, ки ин рубоиёти Xaйëм aз зaбони фоpcй бa зaбони apaбй тapчyмa шyцaacт. Бaъзe олимон бap он aK^,aa^„ ки рубоиёти Xaйëм якбоpa бо ду зaбон эчод шyцaacт. Дммо, бa aкидаи мо, ин фикр кобили кдбул нecт, чунки цap capчaшмx,о чунин зикр шyцaacт. "Aз Xaйëм худуди 17 то 25 бaйт шeъpи apaбй бокй монцaacт"[2, c.17]. Aз инчо бapмeояц, ки Xaйëм xeлe кaм бa зaбони apaбй шeъp эчод кapцaacт. Aз ин py, xyлоca кapцaн мумкин acт, ки aкcapият рубоиёти уро xeлe бо мaхоpaти бaлaнц aз зaбонхои aнглиcй, фapонcaвй вa фоpcй бa зaбони apaбй тapчyмa кapцaaнц, вa бa capи кace нaмeояц, ки ин рубоиёт aз зaбони фоpcй бa зaбони apaбй тapчyмa шyцaacт.
Aз чониби цигap, Aхмaц Х,омид ^рроф, нaвиcaнцaи тaвоно вa мyоcиpи Ирок, низ рубоиёти Xaйëмpо бa rncp бa apaбй гapцоницa, тaхк,ики apзишмaндe цap боpaи Xaйëм вa рубоиёти y aнчом цоцaacт. X,aмчyнонMyхaммaц Х,ошимй БaFцоцй рубоиёти Xaйëмpо бa шзми apaбй цapовapцa вa цap БaFдод чоп нaмyцaacт. Myтapчимони дигар бошaнд, aз ^били Aббоc aт-Tapчyмон, Комил Mycтaфо aш-Шaйбй, Ч,aъфap aл-Xaлил вa Mycтaфо Чдводй, рубоиёти Xaйëмpо бa лax,чaи омиëнaи ирокй тapчyмa нaмyцaaнд.
Taъcиpи Xaйëм вa рубоиёти y бa эчодиёту aфкоpи Aбцyлвaхоб aл-Бaëтй, шоири бузурги ирокй вa чaхони мyоcиpи apaб,xeлe нaзappac acт У дap ду acapaш "Aллaзй лa яътй вa лa яътй вaлмaвтy фи aл-хaëтй" вa хaмчyнин нaмоишномaи мaнcypи xyц бо унвони "Myхокимa цap
Нишопур" тахти таъсири амики Хайëм мондааст [5, с.271]. Тарчумони дигари Хайëм адабиëтшиноси муосири ирокй Абдулхак Фозил мeбошад, ки 375 рубоиро аз асли форсй-точикй ба арабй гардонидааст.
Тахкики pyбоиëти Хайëм дар адабиëтшиносии муосири Лубнон низ мавкси мухим дорад. Нахуст, Вадиъ ал-Бустонй, гарчй дар Миср pyбоиëтpо ба наср кашид, валс парвардаи хоки Лубнон буд. Дамчунин Тавфик Муфаррачи лубнонй якс аз бeхтаpин тарчумонхоируботети Хайëм ба шсър ва наср ба хисоб мepавад. Амин Райхонй, араби бузурги Лубнон низ кито6с дар робита бо Хайëм ва Абулъало таълиф намудааст. Умуман, лубнонихо хадди акал панч тарчумаи гуногун аз руботети Хайëм анчом додаанд, аммо ончи дар ин мтен ахамияти бeштаp дорад, таъсирпазирии шоирон ва нависандагони бузурги муосири Лубнон аз Хайëм ва рубодати уст, ки дар ин мдан мeтавон аз Амин Маълуф, нависандаи бузурги лубнонй, номбурд, ки романи "Самарканд"-и худро тахти таъсири Хайëм таълиф кардааст. Дар ин робита шоири бузурги лубнонй Иге Абумозй "Талосим"-и худро тахти таъсири pyбоиëти Хайëм сурудааст. "Талосим"-и Илë Абумозй туфони адабисдар фалсафаи чахони араб барпо намуд ва такрибан хама шухрати Илë Абумозй мадюни хамин "Талосим"- и уст, ки бeштаp тахти таъсири Хайëм ва pyбоиëти у будааст. Илë Абумозй дар сурудани "Талосим" хамон нигохи фалсафии Хайëмpо нигох дорад. Дидгохи Илë Абумозй дар мавриди мабдаъхамон дидгохи Хайëм аст.
Чигyнаe мсгуяд:
л—ЫЪ
ÖJ' ùi' й"" Л^' ^
^jj Ijjl— ^üjl—3
[13,17].
Аз омаданам набуд гардунро суд,
В-аз рафтани ман цоуу цалолаш нафузуд.
В-аз уец кас низ ду гушам нашунуд,
К-ин омадану рафтан аз баури чй буд? [5, с. 1377].
Ба андeшаи мухаккикини лубнонй, таъсирпазирии касидаи "Талосим" -и Абумозй аз Хайëм далeли умда мeбошад. Таъсирпазирии Иге Абумозй аз Хайëм ба хаддe аст, ки у соли 1930 маколаe тахти унвони "Даëт Умар ал-Хайëм" мeнависад ва дар он муфассал псромуни афкору акоиди фалсафии Хайëм таваккуф мeнамояд [13,17].
Дар кишвари Урдун бошад, Мустафо Вахабй ат-Тил, шоири намоëни урдунй, мулаккаб ба "Аррор" дар муаррифии Хайëм ва руботети у ба урдунихо ва хатто чахони араб хидмати азимe анчом додааст. Тарчумаи Вахабй ат-Тил ба шсъри нав якс аз тарчумахои бисср хуб ва шоирона аз рубожти Хайëм аст. Албатта, у ба таври комил монанд ба асл набуда ва дар он каму 6сш дахлу тасpифотe анчом дод, валe мухимтар аз хама ин ки Вахабй ат-Тил фалсафаи шсърй ва шухрати худро мадюни афкору андeшахои Хайëм мeдонад. Дамчунин шоири дигарТайсир ас-Субул шоири урдунй рубожтро ба сурати шсъри озод тарчума намудааст. Юсуф Дусайн ал-Баккор, низ якс аз шоирони машхури Урдун ба шумор мepавад, ки худсолхо дар Эрон тадрис карда ва форсиро бо FOяти нску мeдонад ва адабиëти форсиро ба хубй мсшинохт, у китобхоизиëдe дар заминаи Хайëм ва нуфузи у дар адабиëти араб таълиф намудааст[5,171].
Дар Сурия Мухаммад ал-Фуротй, шоири муосири суриягй ва Навил Абдулахад аз мутарчимони шиноxтаиpyбоиëти Умари Хайëм ба шумор мepаванд. Шоирони мазкур рубодати Хайëмpо чи ба назм чи ба наср ба арабй гардонида, чандин маколахо низ ба табъ расонидаанд. Дусайн Чумъаи Сурй кито6с тахти унвони "Мароя лилилтикои ва-л-иртикои байна-л-адабайни-л-арабй ва-л-форисй" таълиф намуда ва дар он бахси муфидс дар бораи адабиëти форсй ва арабй, ба хусус, Хайëм ва pyбоиëти у анчом додааст [4,3]. Шоирони бахрайнй низ дар пажухиши Хайëм сахми арзандас доранд. Иброхим ал-Ариз ва Маккй ал-Бахронй шоиронс хастанд, ки рубодати Умари Хайëмpо тарчума кардаанд. Тарчумахои эшон азчумлаи бсхтарин тарчумахо ба хисоб мсраванд. Дар Фаластин низ шоирс бо номи Кддрй Дофиз Тукон pyбоиëти Хайëмpо ба назми арабйдаровардааст. Аз Судон ва МаFpиби арабй хаммставон чанд мисол барои тарчумахои рубодати Хайëм овард. Шоири судонй Мухаммад Усмон Качрой рубожти Хайëмpо ба назм даровардааст. Шоири ал-чазоирй Ирохим Машора соли 2002 дар Ал-Ч,азоир маколас тахти унвони "Рyбоиëт-yл-Хайëм равъату-л-интишои ва лавъату-л- Fинои" ва Мухаммад Билкосим аш-Шоиб соли 2004
китобе бо унвони "Рубоиёт -ул-Хайём сиёгату-л-ууло ила-ш-шаъби-л-чазоири" навиштаанд [13,18].
Дар кишвардои араби нафакат рубоиёти Хайёмро тарчума кардаанд, балки чандин рисоладо ва тадкикотдои илмИ низ ба анчом расониданад. Аз чумла Мубашшир ат-ТарозИ ал-ДусайнИ рисолаи калони тадкикотие бо номи "Кашф ал-лисон ан рубоиёти ал-Хайём" иншо кардааст. Тадкикоти бузургдачми дигаре зери унвони -"Умари Хайём: даёт, илм ва рубоиёти у" ба калами яке аз мутарчимони шинохтаи Хайём Адмад Домид ас-Сарроф тааллук дорад. Инчунин ба Хайём китоби ШантовИ "Умари Хайём: даёт, фалсафа ва рубоиёти у" ва тахкикоти на он кадар калони адабиётшинос ва олими муосири араб Мусо ДиндовИ "Акоиди фалсафии Умари Хайём аз рубоиёти у" бахшида шудаанд. Рисолаи ДиндовИ солдои 1967-1968 дар донишкадаи адабиёти Донишгоди олии Кувайт ба шакли курси махсус хонда шуда буд [11,121].
Гуфтахои боло шохиди онанд, ки дар чадони муосири араб пажудишгарон ва адибоне вучуд надоранд, ки дар бораи Хайём ва рубоиёти у маълумот надошта бошанд. Имруз байни мардуми араб аз хавоссу авом рубоиёти Хайём таъсири фаровоне ба чо мондааст. Хусусан тули 100 соли охиртаъсири рубоиёти Умари Хайём ба эчодиётиадибони араб ба маротиб афзуд. Илё АбумозИ, Маъруф РусофИ, Ч,амил СадакИ аз-ЗадавИ, Искандар Маълуф, Амин Маълуф аз чумлаионон ба шумор мераванд, ки аз Хайём таъсирпазир гаштаанд. Дар кишвардои арабИ кордои илмИ-тадкикотИ дар бораи ин шоири забардасти форсу точик бенидоят бисёр аст. Саддо маколадои илмИ китобдо ва пажудишдо руи кор омадаанд.
АДАБИЁТ
1.Адмад РомИ. Рубоиёту-л-Хайём. Кодира: - Мактабату-л-гариб табъи якум 1924 с.
2.Абулкосим КурбонИ. Зиндагиномаи риёзидонони давраи исломИ аз садаи савум то ёздади дичрИ. Тедрон: -Маркази нашри донишгодИ. чопи дувум 1375ш.
3.АлИ ДаштИ. Даме бо Хайём. Тедрон: - Нашри асотир. чопи дувум 1377ш.
4.Адмад СофИ ан-НачафИ. Рубоиёту Умар ал-Хайём. Димишк: - Дору Талос. табъи панчум1998 с.
5.Баккор Юсуф Дусайн. ал-Авдом фИ китобот-ил-араб ани-л-Хайём. Бейрут: - "Дорул чил" табъи якум, 1988 с.
6.Вадиъ ал-БустонИ. Рубоиёту Умар ал-Хайём. Кодира: -Дорул маориф, табъи дуюм 1959 с.
7.Дарвеш Ибродим. "Миад ва хамсуна оман маррат ала тарчамати рубоиёти-л-Хайём" Кодира: - ал-Ч,узуру ас-сакофийя, 2010 с.
8.Мудаммад СибоИ.Рубоиёту Умар ал-Хайём. Кодира: - Дор идёи-л-кутуби-л-арабийя 1922 с.
9.Масъуд Хайём. Хайём ва таронадо. Тедрон: -Навбадор. чопи аввал 1375ш с.
10.РомИ Ахмад.Рубоиёту Хайём.Бейрут,2000с.
11.Точиддин Мардонй. Сахифахое аз равобити адабии арабу ачам.[гузашта ва имруза]-Душанбе :- "Ирфон," 2010.-236 с.
12.Торик; (Лубнон-Бейрут), 1960..№4 Хайём пажудИ бо такия бар чадони муосирии араб. Маколаи илмИ. Сайт : (http://rasekhoon.net/article/show/214694/)
13.ШаворибИ Ибродим Амин. Дофизаш-ШиразИ шоир-ул-гинои ва-л-газал. Кодира: - Дорул маориф, табъи якум 1954 с.
14.ЭхсонАббос. Шеър-ул-арабИ фи ал-махчар.Бейрут,1982.
НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЯ ОТНОСИТЕЛЬНО ИЗУЧЕНИЯ РУБАЙЯТ ХАЙЯМА В АРАБСКИХ СТРАНАХ
Автор посвятил свою статью важному, но не тронутому, в современном таджикском литературоведении в контексте арабо-таджикских литературных связей вопросу изучения рубайят Омара Хайяма в арабском странах. Прослеживая специальную литературу по данной теме на арабском языке, он обнаружил, что Хайям по популярности среди арабских читателей не уступает самым знаменитым арабским классическим поэтам, хотя история их знакомства с Хайямом едва насчитывает более ста лет, и началась она с переводов рубайят поэта, причем с европейских языков. Только потом появились блестящие переводы с таджикского, некоторые из которых, по мнению специалистов, превзошли оригинал. Ранжируя арабских исследователей по их вкладам в деле популяризации Хайяма, Сайфуллоев приходит к выводу, что список возглавляют египетские хайямоведы, за ними следуют представители Ирака, Ливана, Сирии, Иордании и остальных арабских стран.
Ключевые слова: таджикская поэзия, рубайят, художественный перевод, рифма, полустишие, Омар Хайям, литературные связи, субайят, Сафи ан-Наджафи, Т. Мардони, Илья Абумади, "Таласим ".
A VIEW TO THE RESEARC OF KHAYAM'S QUATRAINS IN ARAB COUNTRIES
An author devoted his article to one of the most important and still not examined problems of the Tajik literary studies at the aspect of the Tajik-Arabic literary relations - to the researching of Khayyam's quatrains in Arabic countries. Reviewing the special books and works in the mentioned problem, the author finds that in the field offame Khayyam even comes among the most famous and outstanding Arabic classics for the Arabic-speaking readers, though the history of their acquaintance with Khayyam makes a little more than hundred years, and it begins from the translation of the quatrains from the European languages. And then there appeared direct translations from Tajik-Persian language, which from the point of view of the specialists some of them are more brilliant than the original one. Giving to the range the Arabic researchers according to their place on the popularization of Khayyam, Sayfulloev M. comes to conclusion, that the list of khayyamologists begins from the Egyptian scholars, and then come Iraqi, Lebanon, Syrian, Jordanian, and other Arabic countries.
Keywords: Tajik poesy, quatrain, literary translation, rhythm, half-rhyme, Omar Khayyam, literature relations, subaiyat, Safi an-Najafi, T.Mardani, Ilyaabu-Madthi, "Talasim".
Сведения об авторе
Сайфуллоев Муслихиддин Хайбуллоевич - доктор (Phd) второго года кафедры теории и истории таджикской литературы Таджикского государственного института языков имени СотимаУлугзода. Адрес: 734019,г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6, Тел. (+992)900-51-55-49.
About the author:
Sayfulloev Muslihiddin Haybulloevich - doctorate student (PhD) of the 1st year in the Department of Theory and History of Tajik Litareture of Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulughzoda. Tel.: (+992) 900 51 55 49
РУДАКЙ ВА ТАШАККУЛИ АДАБИЁТИ КЛАССИКИИ ТОЧДК
Мухторова Ф.С.
Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Дар давраи хукумати хонадони Сомониён, ки замони дурахши маданияту фарханги точик ба шумор мерафт, махз дар асрхои IX-X илму адаби точик на танхо дар доираи хилофати араб, балки дар чахон машхур шуд [5].
Ба ин васила асри Х дар таърихи тамаддуни халки точик бо хати заррин сабт гардид, зеро ин сада замони ташаккулёбии давлати устувору халкияти точикон, ривочи иктисодиёту кишоварзй, тичорату маданият ба шумор мерафт. Махз дар хамин давра адабиёти классикии точикй пеш рафта, шухрати баланд пайдо намуд. Ба туфайли адибону олимони замон номи точику точикон дар дили чахониён маскан пайдо кард. Илму адабиёти классикии мо дустию хамкории мардуми точику форсро, ки аз як кавм хастанд, боз хам кавитар сохт. Адабиёти баъди асри Х точикию форсй ба хам омезиш карда, назму насри ягонаро ташаккул дода, онро бо жанрхои нав ганй гардониданд.
Сабаб дар он буд, ки дар сари гахвораи давлат хирадмандон меистоданд. Аксари амирони сомонй шахсони бомаърифат буданд. Онхо кушиш менамуданд, ки ба дарбор бехтарин олимон, шоирон, насрнависони замонро чамъ намоянд. Худашон чун ташаббускору танзимгари мачлису хонишхои илмию адабии дарбор гардиданд. «Онхо (амирони сомонй - Ф.М.), -ёд кардааст Макдисй, - аз байни шохон феълан, зохиран ва бо эхтиром нисбат ба илму уламо бехтаринанд... Онхо ахли илмро мачбур намесохтанд, ки замин бусанд, тамоми мохи рамазон хар бегох дар хузури подшох махфил ороста мешуд. Мубохисаро вай (амир) бо масъалае огоз менамуд, хозирин дар атрофи он гуфтугузор мекарданд» [4]. Шоирон шеър мехонданду олимон аз навигарихои илму фарханг харф мезаданд. Ин гуфтахо бори дигар тасдик мекунанд, ки амирони сомонй бо имдоди вазирони окилу донои хеш ба равнаки илму адаб ахамияти аввалиндарача медодаанд. Онхо аз
