Научная статья на тему 'SADRIDDIN AYNI AND CRITICISM OF THE TURKISH PRESS AT THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY'

SADRIDDIN AYNI AND CRITICISM OF THE TURKISH PRESS AT THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
49
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЛИТЕРАТУРНАЯ КРИТИКА / ТУРЕЦКАЯ ПЕЧАТЬ / КРИТИКА ТУРЕЦКОЙ ПЕЧАТИ / ПРОСВЕТИТЕЛЬСТВО / ГАЗЕТЫ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Аъзамов Субхонжон Бахромжонович

В статье речь идет о критических взглядах Садриддина Айни относительно статуса турецкой печати, роли политических, социальных и культурных событий восточных стран, в том числе, Турции в формировании просветительских взглядов и идей таджиков Фароруда. Данный исторический аспект социально-политической, литературной и культурной мысли таджикского народа не раз был подвергнут анализу и рассмотрению в трудах литературоведов, историков, философов, а также исследователей истории печати, которые руководствовались различными критериями и методами.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

САДРИДДИН АЙНИ И ЕГО КРИТИКЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ОТНОСИТЕЛЬНО ТУРЕЦКОЙ ПЕЧАТИ В НАЧАЛЕ XX ВЕКА

The article deals with Sadriddin Ayni's critical views retering to the status of the turkish press, the role of political, social and cultural events in Eastern countries, from among Turkey in devolopingthe educational views and ideas of the tajiksofVarorud. Thegiven historical aspect of the socio-political, literary and cultural thought of the tajik people has repeatedly been analyzed and examined in the researches ofscientistsof literature, historians, philosophers, and researchers of the history of the press, who were guided by various criteria and methods.

Текст научной работы на тему «SADRIDDIN AYNI AND CRITICISM OF THE TURKISH PRESS AT THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY»

матбуоти точик ва рушду такомули бахшхои умдаи давлатдори ва хаёти мардуми точик сахмгузор гардид.

АДАБИЁТ

1. Мирзо Ч,алол. Fояи омол // Бухорои шариф. 1912. №1, 11 март.

2. Мактуб аз Бухорои шариф // Бухорои шариф, 1912. №5, 16 март.

3. Шакури Мухаммадчон. Сарнавишти форсии точикии Фароруд дар садаи бист". -Душанбе.

Адиб, 2003.

4. Мирзо Сироч. Лузумидониш. // Бухороишариф. 1912. № 28, 12 апрел.

5. Муродов М. Аз замон то замон (Нигохебапублитсистикаиточик). -Душанбе. Шучоиён, 2010.

- 248 сах.

6. БехбудИ Махмудхоча. Сармакола // Оина. 1913. №1, 20 август.

7. АйнИС. Овозиточик // Овози точик. 1924. №1, 25 август.

8. Ализода С. Точиконро чИтаврмефиребанд?. // Овозиточик, 1927. №12, мохи декабр.

9. Сурур. // Дониш ва омузгор. 1926. №1, 1 март.

ПРОБЛЕМЫ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В ПЕРВЫХ ТАДЖИКСКИХ

ПЕЧАТНЫХ ИЗДАНИЯХ

В этой статье анализируются проблемы науки, и образования в первых изданиях таджикской печати начала ХХвека. А, именно «Бухорои шариф» ("Священная Бухара"), "Шуълаи ищилоб» ("Пламя революции"), ««Овози тоцик» ("Голос таджика"), "Бедории тоцик" ( "Пробуждение таджика") и других изданих, созданых основу для появления журнала "Рафаридониш " в 20-и и 30-и годах ХХ века.

Ключевые слова: первые издания, наука и образование, таджикские школы, проблемы библиотек, исправление общества, интеллигенция и просветители, национальное возрождение, интеллектуальное пробуждение.

PROBLEMS OF SCEINCE AND EDUCATION IN THE FIRST TAJIK PRINT

EDITION

This article analyzes the problems of science and education in the first editions of the Tajik press of the early 20th century. Namely ««Bukhoroi Sharif» (««Holy Bukhara»), ««Shulai inqilob» («Flame of the Revolution»), «Ovozi tojik» («Voice of Tajik»), ««Bedorii tojik» («Awakening Tajik») and other publications provided the basis for the appearance of the journal «Rahbari Donish» 20 and 30 years of the twentieth century.

Key words: first editions, science and education, Tajik schools, the problem of libraries, fix society, intellectuals and educators, national rebirth, intellectual awakening.

Сведения об авторе:

Хуршед Андамов - соискатель Таджикского национального университета, email: hamdam2005@mail.ru

About the author:

Khurshed Andamov, researcher of Tajik National University, е-mail: hamdam2005@mail.ru

САДРИДДИН АЙНЙ ВА НАВДИ МАТБУОТИ ТУРКЙ ДАР ИБТИДОИ АСРИ

БИСТ

Субуони Аъзамзод

Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров

Ба ах,ли тахдик; пушида нест, ки дар рох,и шаклгирии афкори миллии маорифпарварй ва чадидии точикони Фароруд (охири садаи нуздах ва ибтидои садаи бист) надши руйдодхои сиёсиву ичтимой ва фархангии олами ислом, зухури матбуоти туркиву тоторй ва форсй хеле чашмрас аст. Ин чанбаи таърихи афкори сиёсй-ичтимой ва адабиву фархангии халди точик дар навиштахои адабиётшиносон, муаррихон, файласуфон, мухаддидони таърихи матбуот борхо бо меъёр ва равишхои гуногуни дазовати таърих - чи дар ахди шуравй ва чи дар замони Истидлоли миллии кишвари

Точикистон мавpиди тахкик ва бознигаpии наpмy шадид каpоp гиpифтааст. Яке аз масоили мyбpам даp ин чашмандоз таваччу\и равшангаронy зиёиёни точик ба зу\урот ва руйдод\ои кишвар\ои исломй, аз чумла ба «намунаи туркй»-и рушду равнаки илму маориф ва адабиёту фар\анг дар ибтидои садаи бист аст, ки даp маъхазхои ин давpа накш ёфта, диккати ахли тахкик ва мyтолиаpо ба тавpи хоса ба худ мекашад. Аз ин чихат, силсилаи маводи мухим ва pаднопазиp - асаpхои таъpихй, адабй, пу6литсистй, сафаpномахо, тазкиpахо, макола ва навъхои дигаpи осоpи матбуотй, номахо, баpхе аз аснод ва Fайpа, ки такpибан даp фосилаи солхои 1880-1929, аз замони таълифоти Ахмад-махдуми Дониш то осоpи зиёиёни шypавии охиpи солхои 20-уми садаи бист ба миён омадаанд, даp ихтиёpи ахли илм каpоp доpанд.

Аз фаъолияти маоpифпаpваpй ва чадидии устод Садpиддин Айнй - яке аз мyбоpизони номваpи ин давpа низ метавон даpёфт, ки y хамеша ва даp x#p мавpиди созгоpи маpбyт ба навсозии шyyp ва тафаккypи насли нави точик ба pyйдодхои сиёсиву ичтимой ва фаpхангивy адабии кишваpхои дигаp, аз чумла Тypкия pyй оваpда, хаp маводи лозим ва муфиди тypкиpо даp pохи банду басти тафаккypи илмиву эчодии худ ва насли замон ба rap гиpифтааст. Аз ин py, баpои устод Айнй ва pавшангаpони замон яке аз pохy василахои pасидан ба оpмонхои pyшди адабиёту матбуот ва мактабу маоpиф «намути турки»-и pyшди ин шохахои аклониву зехнй ба шyмоp меpафт. Асаpхои аpзишманди «Таъpихи Инкилоби фикpй даp Бyхоpо» (1918), «Намунаи адабиёти точик» (1926) ва осоpи дигаpи адабиётшиносиву таъpихнигоpй, адабй, маколахои илмиву публитсистй ва, даp баъзе мавpид, номахои устод Айнй маводи дасти аввалpо даp баp доpанд. Ба вежа, китоби «Таъpихи Инкилоби фикpй даp Бyхоpо» таъpихи гуё ва мабсути зyхypот ва мyбоpизахои шадиди зиёиёну pавшангаpони точик даp pохи pасидан ба Инкилоби фи^й даp Бyхоpо мебошад, ки асос ва бунмояи он бо бунёди мактаби усули савтия ва зух^и матбуоти миллй даp ин каламpав иpтиботи амик доpад.

Даp ин асаp масъалаи хаёту мамоти миллати точик бо сабки ичтимоии тавъам бо тахкики холу ахволи замон баppасй шудааст, ки Ахмад- махдуми Дониш, Ш^ифчон-махдуми Садpи Зиё, Абдypаyфи Фитpати Бyхоpой ва чанде дигаpон ба коp гиpифта буданд. Даp ин ки муаллиф даp усули нигоpиш чанбаи тахкики илмиpо ба тавpи хос pиоя каpдааст, чунин менависад: «...\ар чизе ки дар боби таърихи усули савтия дар Бухоро дар ин дафтар сабт ёфт, аксарашро та\кик карда, иттилоъ пайдо кардам, вагарна то ин таърих худам биззот аз ин олам хабаре надоштам. Х,ар вокеае, ки баъд аз ин таърих дар сари ин масъала руй дод, дар аксараш биззот мубошир будам» [2, с. 35].

Ин аст, ки чанбаи сихатии кавлу накл ва боваpдошт ба аснод ва натичагиpихои китоб моpо бо мyхимтаpин pавиш ва сифатхои таpхpезии усулии онзамонии баpдошт аз адабиёт ва мактабу маоpиф ошно мегаpдонад. «Таъpихи инкилоби фи^й даp Бyхоpо» бехтаpин намунаи тахкики ичтимоии таъpих аст, ки бо сабкхои хос ва мумтози таъpихй ба миён омада, даp контексташ назаpияхои умдаи миллии бунёди адабиёту матбуоти точило бо назаpдошти аpзишхои камназиpи исломй нухуфта доpад. Замоне, ки ин асаp ба миён омад, алхол pавиши тахкики маpксистй-ленинй даp баppасии адабиву таъpихй коим нашуда ва, аз ин лихоз, устод Айнй кушиш ба хаpч надодааст, ки таpх ва бунёди назаpии ин асаppо аз зовияи диди таълимоти мазкyp yстyвоp гаpдонад. Бад ин таpтиб, табиист, ки даp асаp имконият, фикp, табъ, pyхy pавони вежаи баppасии маоpифпаpваpй ва чадидй бо назаpдошти аpзишхои суннатии исломй чойгохи мушаххас даpёфтаанд.

Симои устод Айнй даp паси хаp сатp ба сифати мyаppихи огох ва pамзошно аз pавандхо ва чаpаёнхои шадиди ичтимоии ибтидои садаи бист, мухаккик ва мунаккиди заppабини ичтимоиёт, адиби муйшикоф ба чашм меpасад, ки бо дониши фаpогиp ва хамачихатаи сиёсй, таъpихй, ичтимой, адабй ва матбуотй масоили мyбpами вактpо ба ахли замона гушзад мекунад, укдаи замонpо бо даpки хамачонибаи амонати таъpих боз мекунад, ба дасти наслхо калиди чоpачУй ва мyдаббиpии даpдхои ба назаp бедавои замонpо медихад. Аз ин чихат, ин асаp имpyз чехpаи вокеии мyаллифpо пеши назаp меоваpад.

Бо нaзapдошти acra мaкcaд - pyчyъ бa «тамутаи тypкй» дap бунёди нaви aдaбиётy мaтбyот вa мaктaбy мaоpифи точик дap ибтидои caдaи биcт бa бappacии ин вa дигap тaълифоти илмиву пyблитcиcтии уетод Лйнй пapдохтaн aйни мyддaоcт. Дap aйни зaмон такду тaхлили ин оcоp зapypaти pyйовapй бa дигap мaъхaзхои ин дaвpapо пeш мeовapaд. Лз чониби дигap, худуди мaвзyъ дap биcёp мaвpид тaвaччУх бa чyFpофияхои дигapи pyйовapии зиёиёни зaмонpо дap пaй доpaд. Дapойинa чу^офияи гycтypдaи тaхлилy такди мaвзyъ имкони вaceъ мeдихaд, ки дap тaъини мaхcycиятхои pyхивy paвонии хaёти шёетву ичтимоии ибтидои caдaи биcт бa нaтичa вa бapдоштхои чолибe paceм вa мохияти pyйдодхои он дaвpapо бо тapозyи биниши гycтypдa мyaйян нaмоeм.

Лввaлин мyбтaкиp вa cозмондихaндaи мaктaби нaв дap бaйни зиёиёни мycaлмони Рycия мaоpифпapвapи мaъpyфи totop Иcмоилбeки Facпapонии ^иpимй бyдaacт, ки «фикри лузуми ислохи макотиб ва мадорисро ба воситаи чаридаи «^арчумон» дар байни муслимин интишор дода, вучуби ислохро ба далоили аклия ва наклия исбот намуда, пеши афкори омма арзу баён кардан гирифт» [2, с. 29].

Лз ишоpaхои ycтод Лйнй нyктaи мухим он acт, ки дap фоcилaи зaмонии бaйни тaъcиcи мaктaби БоFчacapой - 1883 то пaдид омaдaни aввaлин мaктaби во^ии ycyли caвтия дap Бyхоpо - 1909 вypyди pyзномaвy мaчaллaхои тypкй, тотоpй вa фоpcй aз кишвapхои Typкия, ^TOp^TO^ Диндуетон, Mиcp - «Tapчyмон», «X,aбл-yл-мaтин», «Пapвapиш», «Ba^» вa мyтолиaи онхо омили acоcии шиноcоии aхли Бyхоpо бо pyйдодхо вa мaзохиpи c^crny ичтимой вa aдaбивy фapхaнгии чaхон вa олaми иcлом мaхcyб мeшyдaнд. Ин хол бapои пaдид овapдaни мaкотиби нaв бa унвони мapкaзи омузиш вa пapвapиши зaвкy caликaи нacли точик дap pyхияи зaмонaвй бeтaъcиp нaбyдaacт. Бино бa ишоpaи ycтод Лйнй бо мyтолиaи чapидaи «Tapчyмон» имкони ошной бо «мyхaccaноти ycyли caвтия» пaйдо мeшyд.

Ин мaтлaб - яънe «мyхaccaноти ycyли caвтия» дap «Tapчyмон» чунин мaънй доpaд, ки acоcхои илмиву ичтимой, зaминaхои мaънaвй вa нaзapияхои тaъcиcи мaктaби ycyли caвтия дap он бa тaвpи гycтypдa чой доpaд, ки пaжyхиши чyдогонa дap ин боб бa мyхaккики тaъpихи aдaбиёт вa мaтбyоти точик дap pохи тaдкики aмикy ycyлии ин дaвpaи тaъpихи aдaбиёт вa такди aдaбии точик хeлe муфид хохaд буд.

Хдмин тaвp, ишоpaхои хоcaи уетод Лйнй бa cифaти шaхcияти огохи мaтбyоти тypкивy тотоpии ибтидои caдaи биcт бa тaхкики чиддй дap pохи дapки хaкикaти мyбоpизaхои зиёиёни точик ниёз доpaд:

- «нaвчaвонони Бyхоpо... мyхaccaноти мaктaбpо дap pyзномaхо хондaaнд» [2, c. 61];

- «мaтбyот вa чapоиди иcломй бa иктизои мaкcaдy мacлaк дap ин боб ^aCTa шyдaни aввaлин мaктaби ycyли caвтия - Айни) мaколaхо нaвиштa, yлaмои Бyхоpоpо танкидоти сахти мухиккона кapдaнд» [2, c. 73];

- «чapоиди иcломй (дap боpaи интибох - С. Л.) зиёдa хидмaт кapдaнд, бa тaнвиpи aфкоpи мapдyм вa бa paфъи acбоби ин гyнa фaчоeъ кyшидaнд»;

- <^ap чapидaи «Ba^» бa имзои «Бyхоpой» хeлe мaколaхои чонcyз нaшp шyдa, бa хонaндaгон хуб тaъcиp кapд» [2, c. 91].

- «чapидaхои pycивy мycaлмонй мacъaлaи истохоти Бyхоpоpо вacилa кapдa, мaколaхо мeнaвиштaнд, pоххо нишон мeдодaнд вa тaшвикхо мeкapдaнд» [2, c. 181].

Ин ишоpaхои apзишмaнд моpо бa чycтyчyи ин мaъхaзхои мухими мaтбyотй водоp мeкyнaнд вa бa нaтичae мepacонaнд, ки бapои ошкоp кapдaни ara вa хaкикaти мyбоpизaхои ибтидои caдaи биcт бa чуз aз нepУхои дохилй бa нepУхои коpвapи бepyнй ё лоaкaл нepУхои худии зaбондон бо фapогиpии зaбонхои тypкивy TOTOpñ вa apaбй ниёз доpeм, ки имкон, хaвcaлa вa caликaи ^p бо мaнобeъpо доштa бошaнд. Имpyз мyтaхaccиcонe зapypaнд, ки мaводи мaзкyppо aз мaтбyоти тypкивy тотоpй вa фоpcизaбони кишвapхои иcломй вa Faйpииcломй фapохaм овapaнд, бa зaбони ara мутолш кyнaнд вa мaFзy мохияти онpо бapои офapидaни тaъpихи мyкaммaли хaёти cиёcивy ичтимоии миллaти точик дap ин дaвpaи пypчyш бa коp гиpaнд...

Дap якe aз ин гyнa apзёбихо caликaи таккодии ycтод Лйнй дap мaвpиди мaколоти мaчaллaи озapии «Мулло Hacpиддин» хeлe чолиб бa чaшми aхли мутолта мepacaд: «Мачмуаи «Мулло Насриддин», ки дар мазхаканависй хамто надошт, захри танкидро ба

\уллаи \азл му\алло карда мехуронд, дар ин вокеа (баста шудани мактаби Мунзим -Айнй) расм\ои маънидор кашида, дар як саф\а сад китоби танкидро ба назари бинандагони босавод ва бесавод чилва дод» [2, с. 73].

Ба ин таpик, матолиби мачалла ва дигаp намунахои матбуоти тypкивy озаpй ва TOTOpñ даp муайян каpдани pохy василахои pyйоваpии ахли зиёи точик ба мазмуну мухтавои тypкй, мyндаpичаи pyйдодхо, намунахои матбуот, шахсиятхои намоёни ин миллат кобили зикp ва таваччух буда, ба тахкики гyстypда ниёз доpад. Алхол мутолиаи намунахои ин мачалла даp забони асл ба хаp ойин ба мо Fайpиимкон аст, аммо даp зимни баppасии иpтиботи зиёиёни точикии ибтидои садаи бист ба мавзуоти тypкй хатман ин нyкотpо бояд даp назаp дошт. Ин вазифаи мухаккикони таъpихи матбуоти точик ва pавобити адабии халкхои точику тypк аст. Гаpчанде мухаккики кушои таъpихи pавобити адабии халкхои точику озаpй, адабиётшинос Валй Самад даp бозгуи накши мачаллаи «Мулло Насpиддин» даp худшиносии миллии точикон масъала ба миён гузошта ва маколае низ таълиф каpдааст, тахкики муфассали он аз yмдатаpин вазифахо махсуб мешавад.

Аз таълифоти В. Самад ин нукта pавшан мешавад, ки устод Айнй даp сахифахои ин мачалла бевосита шиpкат каpда, «даpдхои даp Бyхоpо даpмон наёфтаашpо ба «Мулло Насpиддин» мебаpад ва аз пайи даpмони он мешавад». Мухаккик даp бозгуи ин матлаб диккати ахли тахки^о ба маколаи устод Айнй «Ахбоpи Бyхоpои кадим» даp мачаллаи «Мулло Насpиддин» (1910, №23, 14 июн) чалб каpдааст, ки даp он бо хасpати сузон «аз хусуси баста шудани мактабхои усули чадид даp Бyхоpо ва pоли уламои иpтичой даp он» сухан pафтааст [3, с. 70].

Сабаби умдаву асосии \усни таваччу\ ва ихлоси навоварони таълим ва тарбияи замонавии (модернии) бухори дар ибтидои садаи бист зу\ури вакоеи инкилоби ва навсози\ои сиёсиву ичтимоии кишвар\ои бузурги исломи, аз чумла Туркия мебошад, ки ин каламрав дар таърих ба сифати маркази Хилофати Исломия маъруф ва маш\ур гашта буд.

Рyйоваpии чадидони точикpо ба Тypкия оpмонхои инкилобй ба миён оваpд. Нуктаи такяи чавонбyхоpоиён чавонтypкон ва инкилоби тypкй буд, ки ба махдуд каpдани хокимияти мутлаки султони тypк имкон ёфт. Устод Айнй зимни накду тахлили амики вакоеи маpбyт ба фаpохам омадани заминахои чиддиву усулии «Инкилоби фикpй» хаpчи бештаp ба мохият ва зyхypи pyйдодхои навини инкилобии олам таваччух каpдааст, ки даp ин pох яке аз манобеи мухим кишваpи Тypкия ва pyйдодхои сиёсиву ичтимоии он мебошад. Аз бахшхои аввали китоби устод Айнй даp заминаи мактабхои аввал ба усули савтия даp Бyхоpо бо далелхои чолибе метавон баpхypд. Муаллиф кабл аз хама диккати алокамандонpо махсусан ба «а\воли санаи 1326», яъне соли 1908 чалб каpда, хyшдоp медихад, ки «инро бояд аз хотир набарорем». Матлаб ин аст, ки «\амон сол дар мамлакати Туркия инкилоб вокеъ шуда, дар маркази Хилофати Исломия машрутият ва \уррият эълон ёфт. Ба ин муносибат чарида ва мачмуа\ои илмй, дини ва ичтимоии \урри афкор дар Истанбул нашр ёфта, ба танвири афкори олами Ислом хидмат мекарданд» [2, с. 42].

Ин аст, ки ахли маъpифат ба хypдтаpин pyйдодхои ин кишваp, нашpи намунахои матбуот, адабиёт ва осоpи накливу аклии он таваччух зохиp каpда, даp фаъолияти pавшангаpиашон аз онхо ба суди миллат гиpифтаанд. ^p маводи мухими илмй, адабй ва матбуотие, ки аз маpкази хилофати исломй - Истанбул pасида, бо нигохи саpа ва хайp мавpиди таваччух ва мутолиа каpоp гиpифтааст. Чунончи, устод Айнй аз василаи дас^а^и зиёиёни точик ба мачмуаи илмиву динии «Сиpоти мустаким», ки даp идоpаи уламои динии Истанбул нашp мегаpдид, хеле pавшан даpак медихад: «Нусха\ои аввали ин мачмуаро ба воситаи Абдура\мони Саъидй аз Мирзо Абдулкодир писари Мирзо Му\йиддин (Абдулкодир Му\иддинов - С. А.) гирифта, ба мутолиааш мушарраф шудам» [2, с. 42-43].

Диди пypвyсъат ва гyстypдаи устод Айнй имкон додааст, ки даp аpзёбии чойгохи хамин гуна осоpи саpа ва даpачаи аввали илмй, адабй ва матбуотй сифати мумтози нокидй зохиp каpда, бо боpиксанчии вежа ба таъин ва аpзёбии фазилати онхо паpдозад.

Ин гуна хусусияти интикодй даp чyстоpхои маоpифпаpваpй ва чадидии y аpзиши баланде доpанд, ки мо даp pаванди тахкикот боpхо ба он мутаваччех будаем. Даp мавpиди «Сиpоти мустаким» чунин доваpии нокидонаи устод Айнй чолиб аст: «Ин мачмуа чунон мукаммал ва чунон мутобики ^уръон ва \адис буд, ки як бор мутолиа карданаш ба танвири афкори мисли мо парешонрузгорон кифоя мекард» [2, с. 43].

Табиист, ки масъалаи мактабу маоpиф даp Бyхоpои ибтидои садаи бист хамвоp ва бидуни бахсу мyнозиpаи шадиду фачеонаи уламо ва машоихи мутаассиб анчом напазиpyфта, чанчолу паpхоши дахшатангез ва фочиабоpе даp пай дошт. Даp ин мавpид имкони калами киёсу мукобала ва pаддy бадали устод Айнй бо назаpдошти ин ки «таърих иборат аз такаррури вукуот аст», оид ба умумият, айният ва шабохати вокеахои хаммонанди «FавFOи мактаб» даp Бyхоpо ва кишваpи Русия чанбаи татбикии казияpо чанд маpотиба меафзояд. Аз ин py, аз диди мусаннифи pyйдод «баpои ба хубй эзох ёфтани FавFOи мактаб даp Бyхоpо, ба таpики ичмол FавFOхои чадид ва кадими мусалмонони Русия ва асбоби ою^о баён каpдан хеле мухим ва усулй аст.

Аз мухтавои бахсу мyнозиpаи таpаккипаpваpон ва муллоёни мутаассиби Русия низ фахмидан дyшвоp нест, ки таpаккихохони pyс даp амpи pасидан ба оpмон ва ниятхояшон кишваpи Тypкияpо намунаи ибpат, такя ва шоистаи пайpавй ба шyмоp оваpда буданд. Чун даp Русия хукумат pиштаи коppо ба даст гиpифта, даp пайи танбехи гyнахкоpони сиёсй гаpдид, мутаассибон аз ин истифода каpда, таpаккихохонpо гyнахкоpи сиёсй ба калам медоданд. Чдмъиятхои хайpия ва илмияpо чамъиятхои сиёсй мешyмypданд ва мегуфтанд: «Ин\о чарида\ои турки мехонанд ва ба а\ли сиёсати Туркия робита доранд» [2, с. 45].

Махз хамин таваччухи pавшангаpони pyс ба кишваpи Тypкия ба нуктаи такяи зиёиёни точикй низ табдил ёфтааст.

Натичаи бахсу мyнозиpа бо уламои мутаассиб оид ба масъалаи мактаб боиси pyйоваpии бевоситаи баpхе аз таpаккипаpваpон ба кишваpхои пешpафта гаpдид. Аз чумла, Домидхочаи Мехpй ва Усмонхоча - писаpи Мавлонхоча ба унвони яке аз талабахои баpyшди Бyхоpо ба БоFчасаpой ва Истанбул баpои дидани мактабхои усули савтия ва даpёфти иттилоот аз мактабхои мунтазам сафаp каpданд [2, с. 48].

Устод Айнй ахамият ва чойгохи чаpидаи «Тypон»-pо даp таъpихи интибохи фикpии точикон махсусан даp назаp дошта, онpо «аввалин асаpи хомаи Fиёсиддин Махдум ва навзоди а\ди шабоби та\ририаш» ба шyмоp меоваpад, ки ба фавту фанои он тоб наоваpд ва Бyхоpоpо таpк каpд. Яке аз аpзиши мухими «Бyхоpои шаpиф» ва «Тypон» ин буд, ки «чун ин ду чаpида даp вакти мyхоpибаи Итолиё ва Балкан бо Тypкия мyнташиp шуданд, ахолии аз сиёсат ва чyFpофияи олам бехабаpи Бyхоpо доpои маълумоти мухима гаpдиданд...»

«Инкилобчуёни pавшангаp илму фаpханги нави замониpо аз Ш^ку Fаpби мyосиp чустаанд, лекин фаpкашон аз инкилобкоpон ва бисёp зиёиёни Fаpб ин будааст, ки бунёди маънавии фаpханги нави замониpо yстyвоp каpдан мехостанд. На неpyйи хаpобкоp, балки неpyйи бyнёдкоpи инсонpо ба чунбиш оваpданй буданд. Бозгашт ба асли худ лозим омада буд, вале бозгашти замонй, бозгаште, ки тибки хосту ниёзи асpи бистум бошад, даp назаp буд» [4, с. 35].

Ба тачpибаи таъpихии кишваpхои чахон чашми ибpат духтани pавшангаpони точик баpои даpкy фахмиши pохy усулхои ба вучуд оваpдани инкилоби маоpифпаpваpй ва ислохоти ичтимой заpypат дошт. Шинохти ахамият ва накши шахсиятхои матpахи ин инкилобхо низ заpypати мухиме баpои ошкоp каpдани мохияти pyйдодхои замона дошт. «Тачpибаи ичтимой ва фаpхангии гузаштагони худ ва чахони мyосиp ба назаpи маоpифпаpваpони точик баpои таpтиб додани баpномаи навсозии маънавии чомеа лозим буд» [4, с. 35].

Устод Айнй аклкутохии аpбоби амоpатpо даp он медид, ки «^rap султон Абдулхамид панч-шаш адад мактаб таъсис намекаpд, агаp панч-шаш адад чавонтypконе, ки имpyз хастанд, намеpасиданд, то хол даp pyйи дунё на мамлакати Тypкия мемонд, на инкилоби он, на Хилофати Исломия мемонд, на масъалаи халъу насби халифа».

Вежаи равшангарии точикист, ки ба кору пайкор ва чойгохи фаъолияти шохи Туркия бо диди нокидй руй меоварад. Устод Айнй дар посух ба афкори арбоби хукумат хидмати шохи Туркияро дар бунёди макотиб арч гузошта, чунин менависад: «Султон Абдулхамид дар таъсиси макотиб хато накардааст».

Интикоди кирдорхои султон, ки устод Айнй пайгирй кардааст, магзу мохияти равшангарй дорад, ки ба хар сурат диду таваччухии зиёиёнро ба чойгохи у ба исбот мерасонад: «Хато дар он чост, ки ба истибдод маглуб шуда, ба кавли одамони хоин фирефта гардида, тарбиятёфтагонро тазйик кард. Ба хуфиябозй ахлоки уламову умароро фосид намуд. Фидокорони рашидро катлу нафй фармуда, махв кард. Чанд нафар фидокоре, ки аз чанги истибдоди султон Абдулхамид амон ёфта буданд, ба кушишхои фавкуттока дар майдони сиёсат бозй карданд ва бакияи ватанашонро аз дасти истибдоду ачониб халос намуданд. Агар султон Абдулхамид тарбиятёфтагонро тазйик намекард ва ба таксири афроди эшон мекушид, хоинонро аз дарбор дур мекард, хароина ин хама фалокат ба сари давлати Туркия намеомад ва ватан порча-порча намегардид; мухорибаи Таробулус ва фочиаи Балкан руй намедод; чавонтуркон ба султон Абдулхамид амният пайдо мекарданд ва харгиз дар сари халъ намеомаданд; султон Абдулхамид то охири умр хофизи Хилофати Исломият ва хомии олами Ислом шуда, ба шараф ва ифтихор зиндагонй мекард» [2, с. 163].

Дар паси ин харфхо нуктаи дол ба сари амири Бухоро гузошта шудааст, яъне ин интикод навъе аз интикоди шадиди амири Бухоро низ хаст. Ба ин васила гушзад шудааст, ки «ин нуктахо ба хаёли хукумати Бухоро намегузашт, хамаи химматашро дар манъи мактаби алифбохонй сарф мекард» [2, с. 163].

Ин интикоди султони кишвари Туркияро як навъ хушдор барои амири Бухоро метавон пазируфт, ки агар у низ амри султони Туркияро идома дихад, он руз дур нест, ки халъи Абдулхамид ба сари у хохад омад.

Ч,ойи шак нест, ки Ахмад махдуми Дониш, Шарифчон-махдуми Садри Зиё, Абдурауфи Фитрати Бухорой, Садриддин Айнй ва дигарон аз мунтакидони барчастаи ичтимоии замон буданд, ки саликаи наккодии ичтимоиро барои бозгуи чанбахои мухталифи зиндагии мардуми Бухоро ба кор гирифтанд. Устод Айнй дар айни вакоеи марбут ба ислохотхохй ва ситези уламои мутаассиб ба интикоди усулии афкори муфрити ислохотгарони Бухоро пардохтааст.

Дусни ихлос ва эхтироми устод Айнй ба Туркия ва пешрафтхои он на нишонаи туркгарой ва таваччух ба пантуркизм махсуб мешуд. Дар ин маврид хак ба чониби пажухишгаронест, ки ба интикоди акидаи бахсбарангези бархе муаррихон пардохтаанд, онхое, ки «мактаби усули чадид» - мактаби нави маорифпарваронро «маркази пантуркистй» эълон кардаанд [4, с. 35]. Гуфтугу аз ин боб аз доираи макола берун аст.

Туркия ва чумхурихои туркии озарй на танхо манбаи пайдоиши афкори пантуркй ба шумор меравад, балки бисёре аз равшангарон ва ходимони матбуоти точик дар рохи сохтмони тархи маънавии Бухоро аз андешахои файзбори мунавварфикрони ин каламрав нашъа бардоштанд.

ПАЙНАВИШТ

1. Айнй, Садриддин. Таърихи инкилоби Бухоро / С. Айнй / Аз узбекй тарчумаи Р. Дошим. -Душанбе: Адиб, 1987. -240 с.

2. Айнй, Садриддин. Таърихи инкилоби фикрй дар Бухоро / С. Айнй / Тахти назар, бо кушиш ва мукаддимаи К. С. Айнй / Тахиякунандаи матн, мураттиби вожанома ва мухаррири масъул М. Умаров. -Куллиёт. Ч,илди 14. -Душанбе: Матбуот, 2005. -272 с.

3. Самад, Валй. «Мулло Насриддин» ва худшиносии точикон / В. Самад. -Дарси хештаншиносй. -Душанбе: Ирфон, 1991. -С. 93-108.

4. Шакурй, Мухаммадчон. Садри Бухоро. Чопи дуввум. Бо тасхех, такмил ва иловахо-Душанбе: Деваштич, 2005. -330 с.

САДРИДДИН АЙНИ И ЕГО КРИТИКЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ОТНОСИТЕЛЬНО ТУРЕЦКОЙ ПЕЧАТИ В НАЧАЛЕ XX ВЕКА

В статье речь идет о критических взглядах Садриддина Айни относительно статуса турецкой печати, роли политических, социальных и культурных событий восточных

стран, в том числе, Турции в формировании просветительских взглядов и идей таджиков Фароруда. Данный исторический аспект социально-политической, литературной и культурной мысли таджикского народа не раз был подвергнут анализу и рассмотрению в трудах литературоведов, историков, философов, а также исследователей истории печати, которые руководствовались различными критериями и методами.

Ключевые слова: литературная критика, турецкая печать, критика турецкой печати, просветительство, газеты

SADRIDDIN AYNI AND CRITICISM OF THE TURKISH PRESS AT THE BEGINNING OF THE 20th CENTURY

The article deals with Sadriddin Ayni's critical views retering to the status of the turkish press, the role of political, social and cultural events in Eastern countries, from among Turkey in devolopingthe educational views and ideas of the tajikso/Varorud. Thegiven historical aspect of the socio-political, literary and cultural thought of the tajik people has repeatedly been analyzed and examined in the researches o/scientistsof literature, historians, philosophers, and researchers of the history of the press, who were guided by various criteria and methods. .

Keywords: literary criticism, turkish press, criticism of the turkish press, enlightenment, newspapers

Сведения об авторе:

Аъзамов Субхонжон Бахромжонович, кандидат филологических наук, заведующий кафедрой современной таджикской литературы ХГУ имени академика Бободжана Гафурова, e-mail:subhonazamzod@mail.ru

About the author:

Azamov Subhonjon Bahromjonovich, candidate of philology sciences, head of the department of Tajik Modern Literature of Khujand State University named after academician Bobodjan Gafurov, e-mail:subhonazamzod@mail.ru

АЦИДА^ОИ АДАБЙ - ЭСТЕТИКИИ МАОРИФПАРВАРОН ВА ^АДИДОН

Абдурахмонов М.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни

Барои он ки чараён ва ё харакати нав дар чомеа пайдо шавад, бояд асос ва заминахои пайдоиши худро дошта бошад. Чдраёни чадидия низ огози пайдоиши худро дорад, ки ба хамин маънй Е. Э. Бертельс хануз соли 1936 навишта буд «Начинать изучение джадидизма с XX век нельзя корни его далеко уходят в прошлое и отразить весь сложний ход его развития можно только при условии тщательного анализа его первых шагов»[2, с. 9]. Ин аст, кизаминаи ба вучуд омадани ин чараёни фархангиву сиёсиро Бертельс Е. Э. аз Ахмади Дониш дониста, кайд мекунад, ки дар натичаи сафархои у ба Русия (ба Петербург) рисолахои арзишмандаш ба миён омада, боиси пайдоиши хдракати мазкур дар Осиёи Миёна гаштааст. Дар натичаи ин сафархо чахонбинй, диди зебоишиносй ва назари эстетикии Дониш ба кулли тагйир ёфта, ба Амир Музаффар ислохот дар сатхи давлату давлатдориро пешниход намуд. У аз корхонаюкоргоххо, театру осорхонахои Руссия дидан намуда, ба Шарки мусалмонй, ба вижа Бухоро мукоиса намуд. Дар баробари Ахмади Дониш устод Садриддин Айнй низ дар кисмати дуюми «Ёддоштхо» рочеъ ба барномахои хушку бемантики мударрисони мадрасахои Бухоро бо таассуф, чунин изхори назар мекунад: «Мутолаакунандагони ин порчахо хоханд пиндошт, ки талабагони мадрасахои Бухоро модом, ки 19 сол бар болои як программаи махдуд кор мекардаанд, бояд дар илмхои дар он программа зикрёфта мутахассиси замони худ шуда, мебаромада бошанд. Афсус ин гуна гумон кардан нодуруст ва пиндори хушк аст»[1, с. 136]. Чдраёни чадидия дар огоз хамчун як нухзати фархангй байни мардум муаррифй шуда, бо гузашти вакт он барои дигаргун

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.