CC BY
97Элтцалиев Дэурен Цонысбек%лы,
КР Зац шыгару институты конституциялыц, эюмштк зацнама жэне мемлекеттж басцару белгмгшц кшг гылыми цызметкерг
МЕМЛЕКЕТТ1К КЫЗМЕТТЕ КАЗАК Т1Л1НЩ МЭРТЕБЕС!
«Казац цазацпен цазацша сейлесан!».
«¥лтты кушейтуд1ц б1ртш1 тет1г1 - тт.»
Н^рс^лтан Назарбаев
Тш жалпы адамдар арасындагы катынастыц басты к¥ралы. Оныц ец басты касиет -катынас к¥ралы болу кызмеп. Тiл - адам бала-сы когамында катынас ^¥Ралы, свйлесiп, пiкiр алысудыц к¥рады ретiнде кызмет аткаратын когамдык ^былыс [1, 18 б.].
Тiл - таусылмайтын байлык. Тiл жок жерде адамдардыц бiрлесiп ж^мыс iстеуi, когамдык вндiрiстщ кай саласын болса да ^йымдастыруы, дамытуы мYмкiн емес. Тш эрбiр жанга ана CYтiмен келед^ Ананыц CYтiмен келiп калыптаскан тшдщ
- ана тiлi болып аталуы зацды. Ол - атадан балага мирас болып калып отыратын бага жетпес м^ра. Сондай-ак эр мемлекеттщ вз тiлi болады. Сол елдщ ана тiлi сол елдщ байлыгы, мактанышы. Бiздiц жагдайда мемлекеттiк тш ана тiлiмiз болып - казак тiлi саналады. Мемлекеттiк тiлiмiз ^аза^ тiлi вте бай, к¥нарлы, сан-салалы, свзбен сурет салдырар керемет квркем тш
Тiл - карым-катынас к¥ралы. Адамныц ой-врiсiн, мэдени дэрежесш, акыл-парасатын, ру-хани байлыгын кврсететiн айна. Тiл тагдыры
- ел тагдыры. Тш Yшiн кYрес - болашак Yшiн кYрес. Тш саясатыныц мацыздылыгы эркашан ескерiлiп, бакылауда болга. Кай халык болса да б^л мэселенi айналып вткен емес.
К^рп жаhандану заманында квп тш бшудщ зияны жок. Алайда, ец бiрiншi ана тiлiн, мемлекеттiк казак тшш бiлу ол эрбiр аза-мат мiндетi, парызы. Казiрri танда мемлекеттiк ^йымдарда мемлекеттiк тiл - казак тш мэселесi квп талкыланып, айтылып та келедi, жазылып та келед1 Эрине взгерiстер жок емес, бар, алайда мемлекетпк тiлдi енпзу жэне дамыту мэселесi казiргi уакытка дейiн толык шешiлген жок.
Казакстан Республикасы «Тш тура-
лы» зацыныц 4-бабында: «Мемлекетпк тiл мемлекеттiн бYкiл аумагында когамдык катынастардыц барлык саласында колданылатын мемлекттiк баскару, зац шыгару, сот юш жYргiзу жэне ю кагаздарын жYргiзу тiлi деп жазылган» [2, 24 б.]. Осы Занда кврсетiлген талаптардыц барлыгы дерлiк жогары децгейде орындалып, жYзеге аскан жагдайда казак тшшщ мэртебесi тиiстi децгешне квтерiледi.
Казак тiлiн зерттеген лингвист-галымдардыц казактардыц свзге шешен келетiндiгi, тшдершщ бай екендiгi жвнiндегi пiкiрлерi талайдан берi айтылып дэлелденiп келедь Мэселен Венгриялык галым Иштван Коцыр: «Казак тiлi - тYркi тшдес халыктардыц iшiнде каймагы б^зылмаган таза, аса бай тш» деп дэрштеген. В.В. Радлов: «Казактар шешен келед^ жай свзiнiн взi влец боп к¥йылып жатады». С.Е. Малов: «ТYркi халыктарыныц iшiнде ец суретшiл, образды тiл - казак тiлi. Казактар взшщ шешендiгiмен жэне эсем ауыз эдебиетi мен дацкты». П.М. Мелио-ранский: «Казак тiлi тYркi тшдершщ шшдеп ец таза, эрi бай тшге жатады. Казактар шешен эрi эдемi свйлеудiн Yлкен шеберi... Казактардыц ауыз эдебиен аса бай, эрi жан-жакты» т.б. Казак болып туган соц казак тiлiнiн тагдыры ^лтжанды азаматтарды толгандырмай коймайтындыгы белгiлi. Эткен гасырдыц 20-шы жылдары С. Сейфуллин казак тшшщ кецсеге кiрмейiнше квсегенщ квгермейтiндiгiн айткан болатын.
Казакстан Республикасы «Тш туралы» Зацныц 23-бабында: «Мемлекетпк тiлдi белгiлi бiр квлемде жэне бшктшк талаптарына сэйкес бiлуi кажет кэсiптердiн, мамандыктардыц жэне лауазымдардыц нзбес Казакстан Республикасы зацдарымен белгшенедЬ» деген норма бар
№ 3 (27) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
[2, 28 б.]. Осы бiр гана норманы eмiрге енпзудщ взi мемлекетпк тшдщ элi де алга ^арыштаган кадамдар жасауга негiз болар едь
Эр бiр мемлекеттiк орган мен мемлекетпк кызметшшщ мiндетi- мемлекеттiк тiлдi колдану аясын кецейту жэне салалык тiлдi дамыту болып табылганды^тан б^л мэселеге ат Yстi ^арауга болмайды. Мемлекеттiк тiлде сауатты ж^мыс ютеймш деген адамга дерек те мYмкiндiк те мо-лынан жасалган.
Каза^ тш - вте бай пл. Олай болса, тiлдi ш^барлау - арды ш^барлау, eцiлт¥ныFын лай-лау болып есептелед1 Tэуелсiздiк алFан жиырма жыл iшiнде мемлекеттiк тiлiмiз де елмен бiрге жетiлiп, колданыс аясын кецейте тYCтi.
Казахстан Республикасыныц «Тш туралы» зандаFы «Казакстан халкын топтастырудыц аса мацызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi мецгеру - Казакстан Республикасыныц эрбiр адамзатыныц парызы» деген. Эрине ^лттыц ец бiрiншi, ец касиетп сипаты - оныц ана тш. ¥лт анасы тiл болып есептелед^ Соны-мен бiрге ^лттыц eмiр CYPуiнiц бiрiншi шарты. Конституциямыздыц жетiншi бабыныц бiрiншi тармаFында Казакстан РеспубликасындаFы мемлекеттiк тiл - казак тiлi деп анык жазFан, Ата Зацымыздан туындаFан Казакстан Республикасыныц «Тш туралы» зацында да осы жаFдай берiк камтылFан. Бiздiц азаматтык парызымыз - тiл зацындаFы талаптарда жYЙелi тYрде жYзеге асыру. Ол тiлдердi колдану мен дамытудыц 2010-2020 жылдарFа арналFан мемлекеттiк баFдарламаларынан да квршю тап-ты.
«Тiл - бiздiц тутасты^ымыз», «Тiл таFдыры -ел таFдыры» деп те айтып жYрмiз. Сондыктан эр адам вз ана тшн кeзiнiц карашыгеындай корFауFа, оныц орынсыз ш^барлануыныц кандайына болса да карсы т¥руFа тиiс. ТуFан тiлдiц абыройын аскактату - эрбiр адамзаттыц абзал борышы. Бiздiц барша ^лттык келбетiмiз бен болмысы-мызды, салт-санамыз бен дiнiмiз осы ^лттык мэдениет пен тiлiмiзде жатыр. Тэуелшз елдiц елдiгi жас ¥PпаFын парасатты да бiлiмдi, iскер де кабшетп, отансYЙгiш те ^лтжанды т¥ЛFа енп калыптастыруда мемлекетiк тiлдiц аткаратын кызмен орасан зор.
«Казахстан РеспубликасындаFы тш сая-сатыныц т^жырымдамасы», «Казахстан РеспубликасындаFы Тiл туралы Зац» сиякты стратегиялык мацызы бар ^^жаттардыц дYниеге келуi осы баFытта жасалFан оц кадамдар.
Жалпы алFанда, мемлекеттiк тiлдiц дамуы барлык мемлекеттiк органдарFа, мемлекеттiк
емес мекемелер мен ¥ЙымдарFа, барлык ь^амдыщ катынас салаларына катысты. Мэселе мемлекет саясатыныц ажырамас бeлiгi ретiнде бiр тутас тiл саясатын жасауда жэне мемлекетпк тiлдi дамытуFа деген ниен жэне сапалы ыкыласында болып отыр. Оны колдану жэне кызменн кецейту стратегиялык максатка айналуFа тиiс.
Казахстан Республикасы Президентiнiц «ТiлдердiколданумендамытубаFдарламасында»: «Тiлдi дамыту - Казакстан Республикасы мемлекетi саясатыныц аса eзектi баFыттарыныц бiрi», сондай-ак «Мемлекеттiк тiлдi окытудыц саны мен сапасына кeцiл бeлу керек» делшген. Елбасы Н.Э. Назарбаев: «Казакстанныц болашаFы казак тiлiнде» - деп т^жырымдайды.
Тiл - адам мен адамды жакындастыратын, табыстыратын, халыктарды топтастыратын катынас к¥ралы. Казiргi кYнi мемлекеттiк тш KOFамдык карым-катынастардыц барлык сала-сында колданылуы бойынша толык жаFдайлар жасалуда. Тш тазалыFы ^лт тазалыFыныц eлшемi екенiн жан тэнiмiзбен ¥FынуFа тиiстiмiз.
«Казак тiлiне мемлекеттiк мэртебе оп-оцай берше салFан жок. Осы жолда каншама тар жол, таЙFак кешулерден eттi. Сeйтiп, елiм, тiлiм деп кYрес майданына шыккан кeптеген асыл азаматтардыц зор кажыр-кайратыныц аркасында туFан тiлiмiз eз т^ырына конды. Б^л iстердiц кай-кайсысыныц болсын басы-касында Казакстанныц т^^ыш Президентi Н^рс^лтан Эбш^лы Назарбаев т^рды.
Елбасыныц «Каза^ казакпен казакша сeйлессiн», «Казакстанныц болашаFы казак тшнде» т.б. пiкiрлерi канатты сeзге айналып кана поймай, казак тiлiнiц коFам eмiрiнде ала-тын орны мен мэртебесш, жалпы бет-баFдарын айкындап бергеш белгiлi» [2, 9 б.].
Тэуелшз мемлекетiмiздiц коFам eмiрiнiц барлык саласында казак тiлiнiц колданылуын камтамасыз ету кажет. Тэуелсiз ел болFан жерде оныц тш - мемлекеттiк тш болуы керек. Бiздiц елiмiз цаза^ елi болFандыктан, мемлекеттiк тiлiмiз де - казак тш. Б^л Ата зацымыздыц 7-бабында «таЙFа тацба баскандай» етiп, мемлекеттiк тiл -казак тш деп атап кeрсетiлген. Сондыктан да мемлекет eз тiлiн сактап, оныц колдану eрiсiн кецейту Yшiн колдан келгеннiц бэрiн жасау ке-рек.
Мемлекетпк тiлде эзiрленетiн к¥жаттардыц сауаттылыFы мен сапасын камтамасыз ету Yшiн, мемлекеттiк тiлдi енгiзу бойынша кызметкердi мемлекеттiк тiлге аудару баFдарламасы бар компьютерлiктехникамен,казiргiтерминологиялык сeздiктермен, оку к¥ралдарымен, облыстыц
баскармаларына, мекемелерге эзiрлеп 6epin, камтамасыз ету кажет [3, 38 б.].
Мемлекетпк нлiмiздщ мэртебесш кетеру, оныц расында да мемлекетпк тшге айналуына ат са-лысу эрбiреуiмiздiц касиетп парызымыз эрi адал борышымыз болуга тиiс. Мемлекеттiк тш - казак тiлiнiц мэртебесi бшктей берсiн!
Пайдаланььга"ан эдебиет TÏ3ÏMi
1. Калщлы Б. Tiл бiлiмiне юрюпе (м¥Fалiмдер мен студенттерге арналган кемекшi к¥рал). - Ал-маты, 1997. - 95 бет.
2. Айтбай^лы 0. Елбасы жэне мемлекеттiк тш: Fылыми-кепшiлiк басылым. - Астана: «Сарыар-ка», 2011. - 298 б.
3. Акыпбек^лы 0. Мемлекеттiк тш - рухани куат кезi. 2003 жылгы 2-3 шiлдеде 0скемен каласында еткен семинар материалдары. - Астана, 2003. - 108 б.
Бул мацалада автор мемлекеттЫ тшдщ мемлекеттЫ органдарда цолданылу децгешн, жалпы цазац тмнщ взект1 мэселелерте тоцталган.
Tywh свздер: ты, мемлекет, мемлекеттж ты.
В данной статье автор остановился на вопросах уровня использования государственного языка в государственных органах, а также на общих вопросах казахского языка.
Ключевые слова: язык, государство, государственный язык.
In this article author discusses the issues of level of state language in state authorities, as well as the general issues of Kazakh language.
Keyword: language, state, state language;
Дэурен ^онысбек^лы Элшкалиев,
КР Зац шыгару институты конституциялык, эюмшшк зацнама жэне мемлекетпк баскару белiмiнiц кiшi гылыми кызметкерi
Мемлекеттж кызметте казак тшшщ мэртебеа
Алипкалиев Даурен Конысбекович,
младший научный сотрудник отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления Института закондательства РК
Статус казахского языка на государственной службе
Alipkaliev Dauren Konysbekovich,
younger research fellow Department of the constitutional, administrative legislation and public administration of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan
Authority of kazakh language in Public adminisration
