CC BY
9Из практики законотворчества на государственном языке
Эбдiреева Магия,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгы НКА жэне халыцаралъщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптамасы секторыныц ага гылыми цызметкерг
МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛДЕГ1 ЗАЦДАРДЬЩ ОЦЫРМАНДАРЫ К1МДЕР?
Мемлекет болып калыптаскалы айта-айта жауыр болган тiл мэселесi бYгiнгi кYнi кай саланыц болмасын басты проблемасы. Кагаз жYзiнде мемлекеттiк тiлге вткенiмiзбен мэселе формальды тYрде калып келе жатканы втiрiк емес.
Б^л проблема вз тшнде свйлейтiн бiр адамныц, шагын топтыц немесе iс кагаздарын мемлекетпк тiлде жYргiзiп отырган мемлекеттiк органдардьщ гана проблемасы емес, б^л жаппай халык пен бктктщ проблемасы.
Назарда казак тiлiндегi зацнама сапасы емес, казак тiлiндегi зацнаманыц окырмандары. Мемлекетпк тiлдегi зацнаманыц бYгiнгi жай-кYЙi анаг^рлым жаксарган, оган свз жок. Квш жYре келе тYзеледi, бiр кездерi казак тiлiндегi н^скасы адамды сYрiндiредi деп бiраз шуылдаган болатын. Элi де шуылдап келедi. Оган себепп лингвист мамандар к¥жатты дайындауга жэне оны мемлекеттiк тiлге аударуга бвлшетш уакыттыц тыгыздыгы екенiн талмай айтып келедi. Свздерiнiц жаны бар.
Б^л да бiртiндеп шешiмiн табатын шыгар. Сын тYзелмей мiн тYзелмес, бYгiнгi кYнi сол сынныц аркасында бiраз iлгерi жылжыганымыз рас. Зацнама казак тiлiнде мiнсiз дайындалды делiк, б^л н^скасыныц пайдаланушысы кiм екен?
Мемлекетпк тiлдiц колданылуы кагаздан ауызга, жазбадан колданыска енгiзiлуi тиiс. Халыктыц к^кыктык сауаттылыгы зацнаманы мецгеруiмен жетiледi. Ал карапайым азамат занды мецгерейiн деп колына эсте ала коймайды. Кай салада зацга жYгiнуiне тура келед^ сол саланы реттейтiн зацды гана окиды.
Мемлекеттiк тiлден сауаты шамалы окырман зацныц мемлекеттiк тiлде тец дэрежеде колданылатын орыс тiлiндегi н^скасын мецгередi. Эзiрлеушiлердiц нормативтiк к¥жатты дайындап жYрiп «Юм окиды оныц казак тшндепсш?» деп менсiнбейтiнiн кайтерсщ. Ешюм окымайтын болса онда не Yшiн сонша киналып мемлекеттiк тiлге аударамыз екен? Пайыздык кврсеткiш Yшiн бе? Осы т^ста ащы болса да шындык жагдайга бiр квз жYгiртейiк.
Казак когамы деп танитын шетелд^ердщ мемлекетiмiзге келгендегi тYсiнбей калатындары, т^ргындардыц басым квпшiлiгi взге тiлде свйлейтшдш екен. Сырт квзбен алып карасак, шетелден Казакстанга тэж1рибе алмасуга келген студент, не кызметкеркер кез келген мемлекетпк органда тагылымдамадан втiп жYрiп, зацдарыныц орыс тiлiнде дайындалып жатканын кврiп, оныц Yстiне баска бiреулерге аудартып жатканын кврiп «неге б^лай екен?» демей ме?! Оныц неге олай екенш бiз бiлемiз.
Жэ, кецеспк кезец тiлiмiзге эсер еткен шыгар, ал бYгiнгi кYнi мемлекетпк кызметте жYргендердiц квпшiлiгi жас мамандар, ягни 1990 жылдан берi туылгандар болса, олар неге к¥жаттарын аударып элек?
Бiтiспейтiн дау. Эздерi орыс тшнде дайындаган жэне мемлекеттiк тш мамандары тексерген нормативтiк к¥жаттардан бiрдi екiлi кате кетiп жатса кшэш тiл маманынан iздейдi, тiл маманы бiрдi екiлi кате жiбергенi Yшiн жазалануы керек те, мемлекетiк тiлдi мYлде бiлмейтiн кызметкерге катысты ешкандай шара кабылданбайды. Б^дан шыгатыны мемлекетпк кызметшi мемлекеттiк тiлдi бiлуiне ешбiр жауапкершiлiк сезiнбейдi.
Б^л дэуiрде вз тшш, эдебиетiн бiлмеген, кадiрлемеген адам толык мэндi интеллигент емес деуге болады. Себебi ол кандайлык мамандык бiлiмi болса да, рухани ой тэрбиесшде сыцар жак азамат болады. Б^л - зацгар жазушы М^хтар Эуезовтiц свзi. Сонда дамыган 50 елдщ катарына косылуга
№5 (41) 2015 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
умтылып жаткан елiмiз юмге ceHyi керек.
Мемлекетпк кызметке жацадан кабылданган кызметкерлердщ кай кайсынан болсын тестiлеyдi кай тiлде тапсырганын сурасац, эрине орыс тiлiнде деп жауап бередi. Неге «эрине» деген свздi досады, ол зацдылык па? Ол мiндет пе? Эр адамньщ еркiне койган соц жанына жакын орыс тiлiнде тапсырады да. Неге казак тiлiнде тапсырмадыц? деп сурасац зацдардыц казак тшнде тYсiнiксiз екенiн айтады. ТYсiнiксiз емес, бэрi тYсiнiктi. ТYсiнгiсi келмейтiндерге сылтаудан жецш ештеце жок. Казактыц бай тшш жетiк мецгермегендштен киыннан киыстырган свз орамдарын тYсiнбейдi. Бала кезден казак тiлiнде квп кiтап окып вскен адам бэрiн жаксы тYсiнедi. ТYсiнбейтiнi - свздiк корыныц аздыгы.
Мемлекеттiк тiлде зац дайындау былай турсын, зацныц мемлекеттiк тiлдегi дайындалган нускасын окитын адам табыла ма екен? Бул свзiм эрине артык кеткендiк болар, квпке топырак шашпайын, мемлекеттiк тiлдегi зац нускасын окитын тулгалар бар шыгар, дегенмен, шыны керек зацнаманы кажет етiп окитын окырмандардыц денi мемлекеттiк кызметшшер зац аясында жумыс iстейтiн кызметкерлер, ягни адвокаттар, судьялар зацгерлер т.с.с. Осылардыц эрбiреyiнен занды кай тiлде окисыц деп жеке-жеке барып сурасац, барлыгы орыс тiлiнде окимын дейдi. Сонда тагы да мемлекеттiк тiлде зац дайындаудыц кажен канша екен деген ойга каласыц.
Атакты Кытай философы Конфуций «Адамдар арасындагы бiрлiктi устап турган тiл мэселесi мацызды» деген. ЭртYрлi тiлде свйлейтiн казiрri когамымыз бiр бiрiне кырын карайды. Себебi мемлекеттiк тiлде свйлейтiн азаматтар тiлдi бiлмейтiн азаматтарга кекпен караса, бшмегенш баскалардан квретiндей мемлекеттiк тiлдi бшмейтшдер казак тiлiнде свйлейтiндерге кызганышпен карайды. Бул шындык.
Сыр бермегенмен, когамымыз осындай. Осы жерде ендi Конфуций кателескен децiзшi.
Орыс галымы С.В. Малов «Казак тiлi взiнiц бейнелшп, сyреттiлiгi жагынан баска тYрiк, немесе тYркi тiлдерiнен бвлекшеленiп тирады.» деп казак тiлiнiц квркемдiгiн сипаттаган. Осы тэрiздес керемет сипаттауларды Н.И. Ильинский, П.М. Мелиоранский, В.В. Радлов сиякты атакты галымдардыц свздерiнен кездестiрyге болады. Казак тiлiн тYбегейлi тYсiнбесе де пшр жазган галымдардыц вздерi тацыркаган казак тiлi зац тiлi жYзiндегi келбетiн неге жогалтып алган болуы керек?
Осыдан бiраз жыл бурындары зацдардыц казакшасы тYсiнiксiз, кате вте квп деп шуылдаган вз халкымыз бYгiнде элi кYнге казакшасы тYсiнiксiз деген сылтау айтып жYр. Эрине зац ауызею тiлде жазылмайды гой. Катары мол бай тшдщ байлыгы зацды дайындау барысында пайдаланылады да. Зацды тYсiнбей жаткан адамдарга свздiк корды байытып кiтап квп окыцдар дер едiм. Эдеби кiтаптарды, газет журналдарды, техникалык мазмундагы кiтаптарды колдарына алмайтын, жалац ойлайтын адамдар свздiц твркшш майдан тYсiнсiн.
Бала кYнiнен казак тiлiнде свйлеп, iлiм алган бала казак тiлiне жетiк студент, бшкн кызметкерге айналары хак. Мiне, осы Yнемi тiлiн жетiлдiрiп, дамытып отыратын адам мемлекеттiк тiлдегi зацныц окырманы болып табылады. взi тiлдi шоркак бiлетiндiгiнен зацдарды тYсiне бермейтiн тулгалардыц свзiне ерiп, «Зацдар дурыс аударылмайды», «тiлi тым киындатылган» деп кур айгайга баса беруге болмайтын сиякты.
Ертецгi мемлекеттiк тiлде зац дайындап, зацныц мемлекеттiк тiлдегi нускасын окитын мемлекеттiк кызметкерлер бYгiнгi балабакшадагы журген балакайлар. Ел боламын десец бестцщ тYзе дейдi. БYгiнгi кYнi вздерше ешкандай талап болмаганныц салдарынан ба, квптеген азаматтарымыз балаларын балабакшадагы орыс тiлдi топтарга берiп, казак топтарында жYрсе де орысша сайрап жYрген бала тэрбиелеп отыр. Бул мемлекетпк тiлдiц болашагына деген сенiмсiздiктен туындайтын мэселеге квбiрек уксайды.
КР Президент Н.Э.Назарбаев взiнiц Казахстан халкына жыл сайынгы жолдауында мемлекеттiк тiлге баса назар аудару кажетпп туралы айтады, «Казакстан-2050» Стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси багыты» атты жолдауында казак тiлiнiц когамдагы проблемасын карапайым, алайда утымды шешyдiц жолын айткан:
«Егер эрбiр ^аза^ ана тiлiнде свйлеуге умтылса, тiлiмiз элдекашан АтаЗацымыздагы мэртебесше лайык орнын иеленер едi.
Казак тш туралы айтканда, iстi алдымен взiмiзден бастауымыз керектiгi умыт калады.
¥лттык мYДдеге кызмет ету Yшiн эркiм взгенi емес, алдымен взш камшылауы тиiс».
Мiне, арамыздагы асу бермес болып квршетш тiл мэселесше аз свзге квп магына сыйгыза отырып
Из практики законотворчества на государственном языке
HYKTeciH койып тастагандай дерсщ.
¥лттык намыспен тэрбиеленген бала, ^лттык рухта о^ытылган студент, ^лт жанашырына айналган кызметкер тiлi бекем, дiнi 6epiK, дiлi айкын болашак Казакстанныц кепш. Елбасыныц Б¥¥ 70 жылдык ассамблеясында мiнберде мемелекеттiк тiл - казак тшшде каскайып свйлеуi взшщ осыган дейiнгi жолдауларында мемлекеттiк тiл туралы айткан свздерiне iсiмен дэлелi болды. Олай болса, Yлгiнi Елбасынан алатын жастар намыстарын камшыласын.
Ертеде ханныц свзiн жерге тYсiрмей iлiп алып iске асырып отырган. Зейнетакыны, м¥Fалiмдердiц, денсаулык сактау саласы мамандарыныц материалдык азыFы болып табылатын жалакыларын, мемлекетпк кызметшшердщ жалакыларын всiру кажет деген Елбасыныц свзш ауыздарынан тастамай айтып жYретiн халык рухани баFа жетпес байлык болып табылатын мемлекеттiк тшге катысты свздерiне мэн бермей келедг
ПайдаланылFан эдебиет
Казакстан Республикасыныц Президент Н.Э. Назарбаевтыц «Казакстан - 2050» стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси баFыты» атты Казакстан халкына Жолдауы, 2012 жылFы 14 желтоксан.
Мацалада мемлекеттж т1л мэселеС эл1 де взектг мзселе екендт туралы свз цозгалады. Ty^h свздер: мемлекеттт ты; зац; аударма.
В данной статье затрагиваются актуальные вопросы государственного языка. Ключевые слова: государственный язык; закон; перевод.
The issue of the state language - is still an urgent problem. Keywords: state language; low; translation.
Магия Эбдiреева,
КР Зацнама институты Лингвистика орталы^ы НКА жэне халыкаралык шарттар жобаларына Fылыми лингвистикалык сараптамасы секторыныц аFа Fылыми кызметкерi Мемлекеттж тiлдегi зацдардыц оцырмандары тмдер?
Абдреева Магия,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК Кто является читателем законов на государственном языке?
Abdreeva Magiya,
senior researcher of the sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan Who are the readers of the laws at the state language
