CC BY
18№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Хамзина Наз^л Амантайк;ызы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми щызметкерг
МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛДЕГ1 ЗАЦНАМАНЬЩ КЕИБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР!
Зац шыгару щызмен - б^л кYрделi эрi кеп щырлы процесс. Зандарды эзiрлеу, щарау жэне щабылдау тэртiбi Казащстан Республикасы-ныц Конституциясында жэне мемлекетпк билiк органдары щызметшщ регламенпнде ай^ындалган.
Зац жобасын талщылау - Мемлекетпк Думада зац жобасын енгiзушi субъектi екiлiнiн баяндамасын тындаудан басталатын мацызды кезец. Аталган кезец щ^жатты щажетп сапасына дейiнжеткiзу Yшiн,яFни щарама-щайшылыщтарды, олщылыщтарды, аныщ еместiктердi жэне езге де кемшiлiктердi жою Yшiн щажет [1]. Б^л Ресейдегi зац шыFармашылыFы процесi. Ал елiмiзде болса, б^л процесс кYрделендiрiле тYCкен, яFни зац жобасыныц орыс тiлiндегi мэтiнi талщыланып, кей кездерi мемлекеттiк тiлдегi мэпцщ ш^щылап отырып тапщан стилистикалыщ немесе бiрiздiлiк бойынша щател^ер аныщталады.
Зац тш ерекше терминологиясымен емес, ец алдымен стилистикасымен, щ^рылымымен ерекшеленедi. Зацнамада логикалыщ, реттi, байланысы бар, нащты баяндалуына айрыщша назар аударылуFа тшс. Зац тiлi эдеби тiл непзвде щалыптасщан, алайда оныц ерекшелiгi щоFамдыщ щатынастарды реттеу сиящты щ^щыщтыц ерекше мащсатымен айщындалады. Зац тiлiн зац шы^арушыныц, яFни аудармашыныц сез шеберлт туралы Fылым деп атауFа да болады. Эйткенi орыс тiлiнде орамы келiп, ж^п-ж^мыр сейлеммен берiлген норма мемлекетпк тiлге аудармасында тек аудармашыныц шеберлшне Fана байланысты.
Елiмiзде мемлекетпк тшде жYргiзiлетiн зацнама тiлiн зерттеп, Fылыми ецбектер жазFан Fалымдарымыз саусащпен санарлыщ, яFни жощ деуге де болады.
Осы кYндерi Ресейде зац жобасындаFы бiр сездiн Fана щолданылуы бойынша паращтап
ецбектер жазылып жатса, бiзде болса шала, сауатсыз жасалFан зац жобаларыныц мэтiндерi лингвистикалыщ сараптамаFа кiргiзiлсе болды, ездерi барлыщ щателерш жiпке тiзгендей етiп шыгарып бередi деген ой щалыптасщан. Эрине егер мерзiмi келiп, Казащстан Республикасы Yкiметiне не Парламентiне енгiзу мерзiмi таяп т^рса, б^л жобалар сарапшылар алдына ешбiр пысыщталмаFан кYЙiнде тYседi.
Эдшет министрлiгi жанынан щ¥рылFан Лингвистика орталышыныц ашылFаны мемле-кеттiк органдар Yшiн тым-ащ жащсы болды. Мемлекеттiк щызметшi бола т^ра, мемлекеттiк тiлдегi мэннге мен жауап бермеймiн деген дайын жауаптарын алFа басады. Б^л жалпы тiл мэселесi кетерiлсе болFаны, аудармашылардыц онсыз да ауыр жYгi одан сайын ауырлай тYседi дегендi бiлдiредi.
Мемлекеттiк органдар iшкi щ^жат айналымын мемлекеттiк тiлде жYргiзiп, щажет болFан жаFдайда орыс тiлiне аударуFа тшс деп таЙFа тацба басщандай айтылып, осы кYндерi жауыр болFан женм сездер щашан кепшiлiк щауым арасынан щолдау тауып, елiмiзде мемлекеттiк тшде ю жYргiзу мэселесi шешiлер екен. 0з ана тiлiне жоFарыдан менсшбей щараFан мамандар езiнiн алшац басып т¥рFанын сезедi ме екен. КолFа алса аFылшын тiлiн екi, Yш айда игерiп жатщан мамандарымыз да щаншама.
Сонда орыс тiлдi щазащтарымыздыц сана-сында тiл YЙренем деген ^мтылысыныц жощтыFы мэселесi жYгiн кiм кетермек, ал кеудесiн щазащпын деп сощпаFан щаны щазащ азаматымыздыц кiм болFаны? Б^л эрине щоFамымыздыц езектi проблемасы.
Тiл арщылы адам ^лтыныц езiндiк ерекшелiгiн, салт-дэстYрiн, дшш игеретiндiгi сезсiз. Казащтыц табиFатын щазащша игермей, орыс тiлiнде сайраFан бауырларымыз сонда тiлдi дамыту жаFынан не ю бiтiрiп жарытпащ?
Мемлекеттк тыде зац шыгару тэж1рибес1нен
Эр саланьщ езшщ белгш бiр калыптаскан терминдерi болатындыгы белгiлi, солардыц бiрi зац терминдерi. Аударылатын да, аударылмайтын да терминдер болады. Б^ган коса контекстке ^арай аударылатын терминдердщ салдарынан бiраз тYсiнiспеушiлiктер туып жатады.
Зац тшшщ белгiлi кэсiбилiлiгi зац мэтшнде еркiн тYсiндiрiлу мYмкiндiгiн жэне олардыц к¥кык колдану процесiнде б^рмалануын болдырмайтын ^йгарымдардыц накты, анык жэне толык Yйлесуi Yшiн кажет. Арнайы зац жYЙесiнiц зац шыгармашылыгы кызметше катысушыларыныц терминдердi пайдалануы зацнама тiлiнiц катац ай^ындалган талаптарына багынуга тиiс. Солардыц ец бастысы, адамдардыц санасына к¥кыктык ^йгарымдардыц анык жэне тYсiнiктi болуы. Зац немесе зацга тэуелдi акп халыкка кол жетiмдi болуга тшс. Б^л ец алдымен, зац шыгарушы пайдаланатын карапайым сез байлыгына байланысты.
Зац мэтiнiне тагы бiр койылатын талап терминдердiц бiрiздiлiгi. Б^л зац жобасын эзiрлеу барысында бiрыцFай, арнайы терминологияны пайдалану, пайдаланылатын терминнiц бiржак-тылыFын, олардыц барлык нормативтiк к¥кык-тык актiлердегi бiрдей маFынасын болжайды. Олай болмаFан жаFдайда зацнаманы бiрiздi ¥Fыну мен тYсiну мYмкiндiгi болмас едь
Мэселен:
Казакстан Республикасы Ецбек кодексшщ 31-бабында былай делiнген:
«Для заключения трудового договора необходимы следующие документы:
1) удостоверение личности или паспорт (свидетельство о рождении для лиц, не достигших шестнадцатилетнего возраста).
Оралманы представляют удостоверение оралмана, выданное территориальными органами уполномоченного органа по вопросам миграции населения;»
«1. Ецбек шартын жасау Yшiн мынадай к¥жаттар:
1) жеке куэлш немесе паспорты (он алты жаска толмаFан адамдар Yшiн туу туралы куэлт) кажет.
Оралмандар халыктыц кеш>коны мэселелерi женшдеп уэкiлеттi органныц аумактык органдары берген оралман куэлтн ¥сынады;..».
Орыс тшшдеп «заключения трудового договора» дегендi «ецбек шартын жасау» деп берген, яFни ецбек шартын жасаспай, оны жасайтын дYние етiп коЙFанFа ¥ксайды.
Дэл осы мэселе 21-бапта да кайталанады, яFни:
«20-бап. Ецбек катынастарыныц туындау негiздерi
2. Казакстан Республикасыныц зандарында, к¥рылтай к¥жаттарында, ж^мыс берушiнiц актшервде белгiленген жаFдайларда жэне тэртiппен ецбек шартын жасау алдында:...» [2].
Алайда Кодекстiц мемлекеттiк тiлдегi мэтiнiнiц калFан белiктерiнде б^л сез «жасасу», «жасаскан», «жасасады» деп берiлген. Б^л сездердщ бiрiздiлiгi бойынша ж^мыс тиiсiнше жасалмаFандыFын бiлдiредi.
Б^л керсетiп отырFан мэселе осы Кодексте Fана емес, зацнаманыц кепшiлiгiнде кездеседi.
Зац тiлiне койылатын талаптардыц бiрi ретiнде оныц ыкшам жэне анык болуын атап етуге болады. Нормативтш к¥кыктык актi мэтшнде тiлдiк к¥ралдар мейлiнше ^тымды пайдаланылуFа тиiс. Зацныц мазм^ны тым ¥зын сейлемдермен берiлмеуге тиiс, ейткенi кYрделi мэтiн артынан оныц маFынасын жоFалтып, кандай норма берiлгенiнiц аражiгiн ажыратуда киындык туындап жатады.
Алайда зац тшшщ кыска болуы оныц толык болуына терiс эсерiн тигiзбеуге де тшс. Ал б^ан зац техникасыныц негiзгi зацдары мен каFидаларын терец зерттеу жэне оларды пайдалану аркылы Fана кол жеткiзуге болады. Осы кYндерi зацдарымыз орыс тiлiнде дайындалып, мемлекеттiк тiлге аударылып жаткан болса, б^л саланыц зерттеудi кажет ететвдш зац саласы Fалымдарын ойландырады ма екен?
Мемлекетпк тiлiмiз дамымай жатыр демеймiз эрине, бiрак, дегенмен, зац жобаларын алдымен казакша эзiрлеп, ж^мыс топтарында аузымыз кепiрiп казакша ойымызды ортаFа салып жатсак еш тасымыз кемiмес едi Fой.
Сонымен бiрге зац жобаларын казакша дайындауда терминдердщ де алатын орны езгеше. Эйткеш кез келген зац жобасын эзiрлегенде, сол салаFа катысты терминдер колданады. БYгiнгi кYнi ец кYPделi жэне проблемасы кеп сала -терминология. Ка^р не кеп, жарыса шы^ып жаткан жаца сездер кеп, сезд^ер ала-к¥ла. Кэсiби, салалык, Fылыми терминдердщ эр жерде эртYPлi жазылуы бэрiмiздi де жацылдырады. Кайбiр басылымдар сезжасамныц неше тYрлi н^скаларын ¥сынып жYр. Олардыц принципiне CYЙенсек, аударылмайтын бiрде бiр сез болмауы керек. Казак тшнде термин кабылдаудыц Fылыми принциптерш негiздеп, калыптастыру жолында кеп ецбек шщрген, термин жасауда тiлiмiздiц мYмкiндiгiн сарка пайдалану керектiгiн жактаFан F¥лама Fалымдарымыздыц бiрi К¥дайберген
№ 1 (37) 2015 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Ж^бановтын e3i де халыщаралыщ терминдердi жаппай аудара беруге болмайтынын ескерткен едь Керек жервде аударган жен шыгар. Алайда онды-солды аударудын салдарынан ж^рттыц щылжагына айналган сездер кeбейiп, кейде ез сeзiмiздi e3iMi3 тYсiнбей жататын жагдайга жеттiк. Мысалы: «К^штимага шыгып, шаптырмага щарадым» деген сезге щалай кYлмейсiз. М^ндай эрi айтуга ^ят, эрi мYлдем тYсiнiксiз тэржiмелердi ездерщз де кездестiрiп жYрген шыгарсыздар.
Б^л мэселеде тэртiп болмаса, щалын ж^ртшылыщты былай щойганда, терминжасаушы мамандарымыздын eзi кеп ^замай эбден шатасатынын, ал уащыт ете келе оны ретке келнру ете щиынга согатынын щазiрдщ eзiнде сезiп отырмыз. Б^л жагдай зан мэтiнiнiн аудармасымен ж^мыс ютеу барысында депутаттар щауымынын бiр ^гымнын бiрнеше щсщасын ^сынып, бiрiмiздi -бiрiмiз тYсiнбей жататын кездерiмiз кеп. Б^дан шыгатын щорытынды Терминкомга мемлекеттiк орган мэртебесш беру керек. Каир Терминком шешiмдерiнiн мiндеттi кYшi жощ болгандыщтан, ол бекiткен сeздi алуга да, алмауга да болады.
Терминкомды мемлекетпк орган ретiнде щайта щ^рудын мYмкiндiгi болмаса, онын шешiмдерiне Yкiмет щаулысымен мiндеттi кYш беру керек болар. Терминологиялыщ электрондыщ щор жасау женшдеп энгiме де шешiмiн таппады. Элi кYнге дейiн осындай щордын болмауынан бiр терминнiн алты рет щабылданган кезi де болыпты. Терминком терминдер мен атаулар мэселесiн мыщтап щолга алуга тиiс. Кргам eмiрiнiн экономика, гылым-бшм, мэдениет пен енер сиящты секторлары ез кезегiнде сала-салага тарамдалып кететiнi белгiлi. Мiне, осы салалардын эрщайсысында басшылыщща алынатын бiр гана сeздiк болуга тшс. Оган сол салада шыгып Yлгерген барлыщ сeздiктердегi щамтылган жэне ж^ртшылыщ щабылдаган сездер екшелiп алынуы керек. Б^л жерде ескерте кететiн бiр мэселе - мен ресми тш, зан терминдерi жeнiнде айтып т^рмын. Сeзiмдi щорыта келе, зан жобаларын аударуда терминдердi аса сащтыщпен, сез орамдарын угымды, тиiмдi щолдану, норманы д^рыс ашатындай сeздердi керектi жерше дэл пайдалана бiлуден угарымыз кеп депм келедi.
ПайдаланылFан эдебиет Ti3iMi
1. http://www.labex.ru/page/g14_teorgpav_88.html
2. http://adilet.zan.kz/rus/docs/K070000251_/compare
Мацалада зац тШ мен зацнамада кездесетгн терминдердщ бгргздтгг мэселелер1 кетерыген. Ty^h сездер: терминдердщ б1р1здтг1, зац тш, мемлекеттЫ ты.
В статье поднимаются вопросы языка закона, единообразия терминов, встречающихся в действующем законодательстве.
Ключевые слова: единообразие терминов, язык закона, государственный язык.
The article discusses questions about the language of law, authenticity of terms used in the legislation. Keywords: authenticity of terms, the language of law, the state language.
Наз^л Амантайк;ызы Хамзина,
КР Заннама институты Лингвистика орталыгынын НК^А жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторынын ага гылыми щызметкерi Зац тшшщ H^6ip мэселелерi
Мемлекеттк тлде зац шыгару тэж1рибес1нен
Хамзина Назгуль Амантаевна,
старший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Института законодательства РК Некоторые вопросы языка закона
Khamzina Nazgul Amantaevna,
senior researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan Some issues of language law
