CC BY
48№5 (41) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Цасымова Айс%лу Молдагулцызы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ сараптама секторыныц ага гылыми щызметкерг
Т1Л МЭРТЕБЕС! - ¥ЛТ МЭРТЕБЕС!
Заман агымы, уакыт желiсi, адамзат кеш^ eмiр керуенi... Дэуiр-дэуiрмен адамзат взгерiп, eмiр взiнше жацарып, адам баласына езгеше талаптарын кояды. Атадан балага мирас болып, м^ра болып адами ресурстар, уштык к¥ВДылыктар жете бередi. Ал кай дэуiрде болмасын адам бага жетпес байлык деп карайтын салт-дэстYрi, тiлi, дiлi, дiнiне ерекше кезкараспен карайды. Адамдардыц жYрiс-т^рысы, т^рмыстык ой-сана, езара карым-катынасы заман агымына карай eзгерiп отырганымен, акыл-оймен елшенбейтш, белгiлi бiр калыпка салынбайтын рухани к¥ВДылыктар болмысы ^рпактан-^рпакка жете береди Осы к¥ВДылыктардыц жеткiзушiсi эр заманныц ^рпактарына белгiлi мiндеттер жYктеледi. Мiндеттердi алып жYPу кез келген адамныц парызы болып табылады.
Осы т^ргыда бiр адамнан бiр адамныц айырмашылыгы eмiр CYPУ ортасында дер едш. Тэрбиелейтiн когам кандай болса перзент солай жетiлмек. Ендеше ата-бабадан аманат болып калган тiлiн бYгiнгi ^рпак каншалыкты сезiнiп, келер ^рпакка жетюзе алар екен?
Адамзат тарихындагы когамдык катынастар белгiлi бiр тайпа, ^лт, ел ыркына карай к¥былып, белгш бiр кагидалармен реттелiп отырады. Бiр кездерi тэртiп пен ережеге багынган халык сол Yрдiсiнен айнымай к¥кыктык тэртiппен eмiр CYPУдi жалгастырып келед^
Елдiктi сактауда Ата Зацы мен тш, жершщ бYтiн болуы кашан да мацызды болган. Заман жацарып, технология дамыганымен ^лттык к¥ВДылыктардыц орны белек болып кала берген. ¥лттык к¥ндылыктыц iшiнде эркашан зацмен реттелш келген тiл мэселесi бар.
Сонау 1989 жылдан берi элi тэй-тэй басып келе жаткан тiлiмiз езшщ мэртебелi орнын тиiстi дэрежеде ала алмай келед1 Сезде бар да, юте жок мемлекеттiк тiл мэселесi eзi мэселе болып козгалган ортада, мемлекетпк кызметкердщ жазган хатында гана калып койып жатыр. Заман агымы талай рет жагага лактырып, талай суырып алып шыгып келе жаткан баба тiлi сонда да етюр жYзiн жогалтпай кептеген саналы кауымныц кeкiрегiнде сайрап келедi.
Колдау керек б^л тiлге,
коргау керек б^л тiлге.
Ей саналы адамзат
Тiлдiц жайы бYгiнде
Мацызды болсын кiм кiмге, - деп шарк ^ргыц келедi.
Тiлдiц жайына алацдап суыртпактап-суыртпактап эйтеуiр тецiз бетше шыгаргандай мемлекеттiк органдардыц ю-кагаздарын сайраттык-ау. Бiрак б^ныц бэрi мониторинг Yшiн гана сиякты. Орыс тiлiнде жазып, мемлекеттiк тiлге аударатындардыц татары мемлекетпк тiлде к¥жат дайындайтындардыц катарынан асып т^рганы eкiнiштi. Мэселе мемлекетiк плде к¥жат дайындауда гана емес, мэселе адамдардыц бiр-бiрiмен сейлеу тiлi казак тiлiнде болуы керектiгiнде.
«Каза^ казакпен казакша сейлессш» деген Елбасыныц бiр ауыз сeзiн эр казак ^ран етiп ^станса, халыктыц 60 пайызы осы тiлде таза сейлер едi деген екiншi сeзiне жан бтрер едi.
Ел тыныштыгыныц жаршысы болган зацнан сескенуi тиiс халык оныц iшiндегi eзiне кажетт жYрiс-т¥рыс тэрпбш iрiктеп алады. Алайда, тiл эрюмнщ басты катынас к^ралы болса, оларды Ата Занда айтылган тiл мэртебес неге кызыктырмайды екен?
Бiр мезгш кез алдымызга «мемлекетпк» тiлдiц ез дэрежешнде колданылып жатканын елестетiп керсек. Мемлекетпк тiлде к¥жат дайындалып, соган кол койылады. Мемлекеттiк тiлдi бшмейнндердщ eтiнiшi бойынша оны орыс тшше аударады. Орыс тiлiндегi н^ска мемлекетпк тшдеп
Из практики законотворчества на государственном языке
н^скага косымша жYредi. Казiргiдей казак тiлiндегiсi орыс тiлiндегiсiне коса жYрмейдi. Я болмаса жиналыс казак тшнде втiп жатады, катысушылардыц iшiнде мемлекетпк тiлдi тYсiнбейтiндер болгандьщтан орыс тшне квшiп кетпейдi, оган арнайы шеспе аудармашы шакыртылады.
Эрине б^л шындыкка жуырда айнала коймайтын арман гана. Барга канагат, зацнаманыц мемлекеттiк тшдеп н^скасыныц болганыныц аркасында тiлiмiз одан эрi дами бермек. Б^л Yшiн квл-квсiр ецбек керек.
Елбасымыз взшщ «Казакстан-2050» Стратегиясы калыптаскан мемлекеттщ жаца саяси багыты атты Казакстан халкына Жолдауында ел дамуына катысты квптеген саяси мэселелердi айтып келедi де Казак тiлi жэне тшдердщ Yш т^гырлылыгы деп ерекше токталады. Жолдаудыц атауы «Калыптаскан мемлекеттщ» деп басталады. Ал сан гасырльщ тарихы бар тшмiздщ калыптаскан мемлекетте ендi гана калыптасып келе жаткан тшдщ когамымызда жаппай колданыс к¥ралына айналуы тиiс деп еске салып отыр. Елбасы эр жолдауында, эр Yндеуiнде тiл мэселесiн козгап келедi. Б^л жерде халык ^ялуы тиiс жагдайга жетiп отырмыз. Yш т^гырлы тш дегендi естiсiмен жаппай агылшын тшн Yйренуге квштiк. Кош, д^рыс-ак. Дамыган мемлекеттщ дамыган азаматы болуга тырысуга мiндеттiмiз. Ал «казак казакпен казакша свйлессш» дегелi неше жылдыц жYзi болды?
Калыптаскан мемлекеттщ зацнамасын сыйлайтын, к¥Pметтейтiн эр азамат вз санасымен осыны тYЙсiнуi тиiс.
«Казак тш жаппай колданыс тiлiне айналып, шын мэнiндегi мемлекеттiк тiл мэртебесiне квтершгенде, елге КАЗАК МЕМЛЕКЕТ1 деп айтатын боламыз» деп жан жYрегiмен шарк ^рган Елбасымыз тшдщ ресми тYPде гана алдамшы г^мыр кешiп жатканын халык назарына жеткiзгендей. БYгiнде iргесi берiк мемлекеттi калыптастыру жолында твккен тер зая кетпеуi Yшiн елд^щ белгiсi жерiмiз, тiлiмiз бен ата-баба дiнiмiз болган бай саф таза калпында ^рпакка жеткiзсек дейдi ^лт квшбасшысы.
«Тшге деген квзкарас шындап келгенде елге деген квзкарас екеш даусыз» болганда мемлекеттiк тiлдi Yйренуге к¥лкы жок казакстандыктардыц ой тYбiнде нендей пiкiр жатыр екен деген с^рак вз взiнен туындайды. Бiрак кайсы бiрiнiц к¥лагына барып сыбырларсыц.
Тшдщ шашбауын квтерiп, жогын жоктап, м^цын м^ндап жYрген зиялы кауым мен эр саладагы шагын топ вкiлдерi бiлек сыбанып iс аткарып жатканымен, халыктыц негiзгi бвлiгi б^л мэселеге санамен келмегеннен кейiн барлыгы газет-журнал беттерiндегi макала, ресми ю-кагаздар бетiндегi хат-хабарламалар тYрiнде калып отыр.
«Эзге тшдщ бэрiн бiлiп, вз тшн к¥рметтейтш» азаматтар когамымызда квп болса кандай жарасымды болар едi? Америка дегенде агылшын тiлi, Германия дегенде немю тiлi, Франция дегенде француз тш елестейтiн ж^ртка Казакстан дегенде Ресей елестейтiнiн кайтерсщ? Себебi халыктыц квп бвлiгi орыс тшнде свйлеудi сэн кврiп, мэртебе санаса акталудыц да жвнi жок сиякты. Эр азаматтыц ары болып табылатын ана тiлiне деген к¥Pметтi балага бесiктен сiцiру кажет. Эттец, взi менсiнбей т^рганда баласына калайша дарытпак? С^рак квп жауап бiреу-ак: Талап жок.
Кецес Yкiметi т^сында орыс тшн ^штеп Yйреткен болатын. Сол кезде орыс тшн бшмесец наныцды тауып жей алмайтын болганда, бYгiн казак тiлiнде свйлесец когамда iлгерi жылжи алмайтын халге жеткен сиякты. Халык болып, билш болып ^лт мэртебесiн сактамасак ертецгi кYндi елестету киын. Сондыктан мемлекеттiк тiлдi бшуге жогарыдан талапты ^шейту керек пе екен деп ойлайсыц. взге тiлдi жакын кврiп, вз тiлiнде свйлеудi ^ят квретiн азаматка баска калайша эсер етуге болады екен?
Бiрде мектептен шыгып келе жатып, кызыныц анасына «Неге казактар орысша свйлейд^ ал орыстар казакша свйлей алмайды?» деген с^рагын естiгенiм бар. Сонда анасы кызына «Олар казак тшнде свйлеу керек екенш бiлмейдi, не вз тшн менсшбейдь Сен ондайларга назар аударма. вз тiлiнде свйлейтш сенiц дэрежец олардан элдекайда жогары» деп жауап бердi. Б^л жерде жацагы с^ракка назар аударганым ^лтаралык терiс ой-сананыц болгандыгынан емес, мемлекетпк тiлдiц занды орнында каншалыкты т^рганына аландау болды. Дэл жацагы ата-ана сиякты эрбiр адам вз баласына ^лттык к¥ндылык - ана тшнщ ерекшелiгiн ^гындырып отырса, 2025 жылга дейiн халыктыц 95 пайызы мемлекетпк тiлде свйлейтiнi анык.
Осы т^ста Елбасыныц «Егер эрбiр казак ана тшнде свйлеуге ^мтылса, тiлiмiз элдекашан Ата Зацымыздагы мэртебесiне лайык орнын иеленер едi» деген свзi ойга оралады. «Тас жYрегiн тiлiмен тшмдейтш» казак жастары вссе, намысты ерлер катары квбешп, ел iргесi берштене тYсер едi.
№5 (41) 2015 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казахстан Республикасыньщ Конституциясы, 1995 жылгы 1 тамыз, I бвлiм.
2. Казахстан Республикасыньщ Президент Н.Э. Назарбаевтыц «Казахстан - 2050» стратегиясы калыптаскан мемлекеттщ жаца саяси багыты» атты Казахстан хал^ына Жолдауы, 2012 жылгы 14 желто^сан.
3. Казахстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаевтыц «Казахстан жолы - 2050: <Жр ма^сат, 6ip мYДде, 6ip болаша^» атты Казахстан хал^ына Жолдауы, 2014 жылгы 17 ^ацтар.
Мацалада мемлекеттж т1л проблемалары царастырылган.
Ty^h свздер: мемлекеттт ты, тыдж проблема, ты саясаты, Yш тугырлы ты.
В статье рассматриваются проблемы государственного языка.
Ключевые слова: государственный язык, языковая проблема, языковая политика, триязычие. This article examines the problem of an official language.
Keywords: official language, the language problem, the language policy, triple languaging.
Айс%лу Молдаг%лцызы Цасымова,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц ага гылыми ^ызметкерi ТЫ мэртебеы - %лт мэртебеы
Касымова Айсулу Молдагуловна,
старший научный сотрудник научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК Статус языка - статус нации
Kassymova Aisulu Moldagulovna,
Senior research fellow in Linguistic expertise's regulatory and international agreements projects of Legislative Institute's Linguistic Centre, Republic of Kazakhstan Language status is a nation status
