CC BY
30Жетепова ^лден Мараткызы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА
жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ
сараптама секторыныц кшг гылыми щызметкерг
АУДАРМА Т1Л1НДЕГ1 ТЕРМИНДЕР МЭСЕЛЕЛЕР!
Тш - тек карым-катынас куралы гана емес, ол - улттык дiшмiздщ кврiнiс табатын элеуметтiк кубылысы, мэдениетiмiздщ биiк т^гыры да. Сондыктан тш элемдегi улттык мэдениеттщ ара катынасында аса мацызды рвлге ие. Бул ретте Казахстан Республикасыныц тiл саясаты мемлекеттiк тiлдi дамытуга жэне республикада колданылатын взге де тiлдер Yшiн жагдай жасауга багытталган. БYгiнде Елбасыньщ Казахстан халкына жолдаган жолдауында белгшенген басым багыттардыц бiрi - барлык казакстандыктарды бiрiктiрудщ басты факторы ретшде мемлекеттiк тiлдi жан-жакты дамытуга басты назар аударылып отыр. Сондыктан когамда казак тшшщ мемлекеттiк дэрежесiн ныгайту жэне оныц элеуметтiк-коммуникативтiк мiндеттерiн кецейту елiмiз саясатыныц басты стратегиялык басымдыгы болып кала бередi [1].
Тшiмiздщ вркен кец жаюына аударма саласыныц мацызы вте зор екенщ айтып кеткiм келедi. Жалпы алганда тш гылымы саласында аударма мэселесi жан-жакты зерттелiп, бул туралы квптеген теориялар мен тужырымдар жасалуда. Солардыц бiрi аударма саласындагы трансформация эдiсi. Оныц непзп аныктамасына карайтын болсак, аудармалык трансформация -белгiлi-бiр тiлдегi свздш жэне грамматикалык ережелерге сэйкес келетш мазмунды екiншi бiр тiлде свйлеушшер тYсiнетiндей етiп алмастыру болып табылады. Осы YДерiспен байланысты аудармада «трансформациялык эдютер», «трансформациялык модельдер» пайда болганы белгiлi. Аударма туралы квптеген теориялар арасында галым В.Комиссаров взшщ «Лингвистика перевода» деген ецбегшде: «Аударма туралы тврт лингвистикалык теория бар, соган сэйкес аударма ^гымына да тврт тYрлi аныктама берiлiп жур» деп жазган.
Аудармашылар кей кезде аударманыц тYпнускаларыныц дэстYрлi тYсiнiктерiн сактауга тырысып аударылатын тшдщ магынасына
мэц бермейд^ ал кей кездерде аударылатын тшдщ улттык накыштарын сактауга тырысады да, бастапкы шыгармаларды асыра взгертiп жiберетiн тустар аударма саласында квп кездесш калып жатады. Бул мэселе айналасында С. Маркиш, В. Гумбольдт, Б. Уорф, К. Мэргэн, Л. Вайсбергер жэне т.б. галымдар вз птрлерш бiлдiрген болатын. Мысалы, В. Гумбольдт бул кауiпке ушырамау мYмкiн емес екендтн айтса, взге галымдар муныц себебiн философиямен байланыстырады.Аудармада аудармашы бара-барлыкка жету, эркилы тiларалык взгертулер жасай бiлуi керек. Бундай взгертулер жогарыда айтканымыздай трансформациялау деп аталып келедi. Бундай трансформациялаулар квбшесе тYпнуска тiлiндегi маглуматтарды, хабар, мазмунды, акпаратты аударма тiл нормаларын сактай отырып жеткiзу максатында колданылады.
Сонымен катар, казак тiлiнде iсжYргiзу эрекет бYгiн жвндi колга алынып отырган жок. Казiргi когамда мемлекеттiк тшдщ колданыс аясы аудармамен шектелiп турганы белгiлi. Нормативтiк-кукыктык кужаттардыц, буйрыктар мен хаттамалардыц квпшiлiгi орыс тiлiнде дайындалып, казакшага тексерушiлер Yшiн, мемлекеттiк тшдеп кужаттардыц пайыздык кврсеткiшiн улгайтып кврсету Yшiн аударылып койылады. Мемлекеттiк органдардыц аудармасыз кадам жасай алмайтыны да ащы шындык. Ендеше, мемлекет Yшiн сауатты, сапалы аударманыц мацызы вте зор. Сауатты, сапалы аударма жасау - аударма тшнде туындаган басты мэселе. Аудармалар сапалы болуы Yшiн не керек?
Бiрiншiден, екi тiлдi де еркiн мецгерген, iскаFаздарын ею тiлде де сауатты жазатын аудармашылар керек. К^рп танда аудармашылар юмдер? Кэсiби мамандар ма элде кездейсок адамдар ма? деген сурак туындайды Шынын айту аудармашылардыц арасында толыкканды тiлдi свздiкпен мецгермейтiн, кейде
№4 (40) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
арасында орыс тшш бшмейтш, жорамалмен аударатын, толыкканды свздердщ бiрiздiлiгiн бiлмейтiн мамандар кездесш жатады. Ал ол болса неге акеп согады? Арине аударманыц сапасыздыгына, аудармада бiрiздiлiк жоктыгына акеп согады. Кейде аудармадагы сауатсыздык терминологиялык комиссия беютпеген, не бурын бекiтiп, кайта взгерткен атауларды пайдаланудан да квршш тирады.
Екiншiден, орталык органдардыц аудармашыларында бiрiздiлiк, ортак стиль болмай отыр. Эйткенi, олардыц басын косатын, кецеспретш, келiстiретiн, аудармашылардыц кэсiби бiлiктiлiгiне бага беретш, бiлiмiн шыцдайтын, баска аудармашылармен тэжiрибе алмасуынамYмкiндiкберетiн,жанаданбекiтiлiген терминдер, аудармашыга кажетп свздiктер, квмекшi куралдардыц жоктыц касы. Эркiм вз бiлгенiнше аударады, кейбiрiнщ аудармасын окыганнан гврi тYпнускасын окыганыц артык. Ал, осындай бiрiздiлiктщ болмауынан взге улт вюлдершщ ана тiлiмiзге деген квзкарасы, курмет калай болмак? Сондыктан, мемлекеттiк тiлге iс жYзiнде квшкенге дейiнгi кезенде сапалы аудармалар аркылы мемлекеттiк тiлдегi сауатты, сапалы кужаттар корын калыптастыру багытында жумыс жYргiзiлсе, нэтижесi жаман болмас едь Эр мекеменщ iшкi кужаттарын эр аудармашы эртYрлi аударса да, юрю-шыгыс кужаттарында бiрiздiлiк болу керек. Мысалы, исходящие - шыгасын / шыгатын, шыгыс; служебная записка - кызметпк жазба / кызметпк хат, баянхат; заявка - мэлiмдеме / втшм, тапсырыс;символ - нышан / рэмiз; кредит-кредит / несие; режим-режiм / тэртiп; вакансия-бос жумыс орны/вакансия; заработная плата -жалакы / ецбекакы, твлемакы.
К^рп тацда сонымен катар, свздштердщ де эртYрлi шыкканыц байкап келемiз. Кэсiби, салалык, гылыми терминдердщ эр жерде эртYрлi жазылуы бэрiмiздi де шатастырады. К^р басылымдар свздштердщ неше тYрлiсiн усынып жатады. Олардыц кагидаларына CYЙенсек аударылмайтын бiрде бiр свз калмауы керек. Бiрнеше гулама галымдарымыз аудармадагы свздердщ барлыгы бiрдей дерлiк аударыла бермейтшщ айтып вткен едi. Аудармашылар терминдердi аударганда абай болган жвн. Калай болса, онды солды аудара беретш кейбiр свздердi аударгандарыныц есебiнен калжынга калып жатканыц квруге болады, кейде вз свзiмiздi взiмiз тYсiнбей жататын жагдайга жеттiк. Мысалы: Фонтанды-«шаптырма», бассешнд> «эутт», канализацияны-«кэрiз», ярлыкп-
«ен»,газетп-«жариядат», минералды - «арасан», энциклопедияны - «маглутнама», технологты - «жасалымгер», таблетканы-«тYЙмедак» десек юм тYсiнедi. Бул ойландыратын мэселе [2]....
Казiр сапасы бар, жок свздiктер де, свздiк шыгарушылар да квбешп кеткенщ квруге болады. Бурын калыптасып калган свздердi казiрri танда жаца балама свздермен алмастырып жатады. Мысалы, «охрана» свзi эуелде «^зет» деп алынган едi. Ендi оны казак тiлдi басылымдар «коргауыл», «сырттауыл», «сайдауыл» деп алып жYр.
Тш туралы, аударма мэселесi сонымен ^атар бiркатар зацнамалык актiлерiнде де кездеседь Тiл туралы зацды алсак. Зацныц 4-бабында «Мемлекеггiк тiл - мемлекетпц бYкiл аумагында, когамдык катынастардыц барлык саласында колданылатын мемлекеггiк баскару, зац шыгару, сот iсiн жэне юкагаздарын жYргiзу тiлi», - деп жазылган. Бiракта, айтылганымен жазылганымен бiр кужатты алсак, кез келген мекемеде алдымен ол орыс тiлiнде даярланады, ал олардыц мемлекетпк тiлдегi нускасын дайындау тутастай аудармашыныц еншiсiндегi iске айналды [4]. Осы жерде аудармашыда бiрiздiлiк болмай зацнаманыц сапасыз шыгуына экеп соктырады. Аударманыц сапалы болып шыгуы Yшiн аудармашы мынадай кагидаттармен таныс болса екен деймiн:
1) свздер мен терминдер накты вз магынасында пайдаланса;
2) колданылатын терминдердiн бiрегейлiгiн сактаса;
3) терминком бекiткен накты свздердiн соцгы нускасын пайдаланса;
4) взi аударган мэтiндегi свйлемдердi (абзацтарды) тYпнускамен салыстыруда;
5) мэтiндi аударма тшне жатпайтын угымдар мен пркестерден арылтуда;
6) стилистикалык тYзетулер енпзсе.
Сонымен катар осы макаламда зац
терминдершщ аудармада кездесетiн олкылыктар жвншде де айтып кеткiм келiп отыр. Зац терминдерi аударманы колдану, терминдердi ала-кула пайдалану, жарыспалы балама терминдердщ пайда болуы сиякты мэселелердi де туындатады. Мэселен, «Адамныц жэне азаматтыц конституциялык кукыктары мен бостандыктарын коргау жYЙесiн одан эрi жетiлдiру туралы» Казакстан Республикасы Президентiнiн 2004 жылгы 29 карашадагы № 1474 Жарлыгында «ходатайство» «колдаухат» деп берiлсе, «Эюмшшк кукык бузушылык туралы» Казакстан Республикасыныц 2001
жылFы 30 кацтардаFы № 155-И Кодексшщ 579-бабында «втшш» деп берiлген. Казакстан Республикасыныц 1997 жылFы 16 шшдедеп Кылмыстык кодексiнiц 175-бабында «кража» уFымыныц аныктамасы былайша берiлген:
Статья 175. Кража 1. Кража, то есть тайное хищение чужого имущества, ал мемлекетпк тшдеп аудармасында: «¥рлык 1. ¥рлык, яFни бвтен мYлiктi жасырын урлау» деп берiлген, мунда «хищение» - талан-тараж, талан-таражFа салу маFынасын беретiндiктен, кража - урлык жасау, урлык, хищение - талан-тараж деп бвлек нактылануы керек едь. [3].
Негiзiнде эзiрленетiн негiзгi кужат тYрi болып саналатын зац жобалары жэне зац жобаларына Fылыми кукыктык сараптамалар тек ресми тiлде эзiрленедi. Зац жобасыныц бастапкы эзiрленген ресми плдеп нускасына сараптама жYргiзiлiп, кейде толыктырылFан нускасына кайта сараптама жYргiзумен зац техникасына сэйкестендiрiледi, ал мемлекеттiк тшдеп нускасы аудармашы маман эзiрлеген аударма туршде, зац техникасына сэйкес келпруге ешбiр сараптама жYргiзiлместен дайындалады. Зацгер маман аудармашы маманнан бшктшшмен ерекшеленетшшдей кужатты эзiрлеуге де эсерiн типзед^ яFни зац терминдерiнiц бiрiздi пайдаланылмауы, мэтiннiц бурмалануы, кукыктык норма мазмуныныц ашылмауы, терминдер мен уFымдардыц эртYрлi баламаларыныц пайда болуы, аударманыц сапасызды^ы, мэтiндер сэйкеспейдi деген мэселелердщ туындауына себеп болады. Зац жобаларыныц мемлекеттiк тiлдегi аударма аркылы эзiрленген нускаларын зерделей отырып
TYnHyc^a мэтшге сэйкессiздiк, терминдердi дурыс пайдаланбау кaтелiктерi жиi кездеcетiнiн басында айтып еткендей байкалады.
Осы басты K83ipri туындайтын бiздщ мэcелемiз кужаттарды мемлекеттiк тшде де жYЙелеу сараптауды жYзеге асырганда гана шешiледi. Осы ic жYзеге асканда «казак тiлiнде аударма да жазылган нормaтивтiк aктiде не жазылганы тYciнiкciз, сондыктан орыс тiлiнде гана окимын» деген пiкiрлер де айтылмас едi. Аударма аркылы мемлекеттiк тшдщ колданылу аясындагы мэcелелердi шешу эрине мYмкiн емес.
БYгiнгi кYнгi езектi мэселе болып отырган бул мэселенщ шешiмi кужаттарды ресми тiлде дайындап отырган мамандарды мемлекеттiк тiлде де катар дайындауга Yйрету болып табылады. Дайындалатын кужаттарды зерделей отырып эдicтемелiк куралдар дайындау, оларды мемлекеттiк тiлде кужаттарды эзiрлейтiн кызметкерге дейiн жеткiзу. Аудармашы кужатты аударушы емес, кужатты эзiрлеуге эдicтемелiк кемек берушi, ic жYзiнде солай емес пе! Осы багытта кызметкерлердщ арасында мемлекеттiк тiлдi Yйрету курсыныц жумысын туракты жYргiзiп, орыс тшш ic кагаздарыныц тiлiне енпзш алган мекемелердщ кызметiн мемлекеттiк тшге кешiруге багыттау -мемлекеттiк тшдщ мэртебесш кетерерi анык. Бул сонымен катар зацнамага сэйкес талап етшп отырган нормaтивтiк кукыктык aктiде пайдаланылатын терминдердщ сэйкес келуiн, бiрыцFaй терминологияны пайдалануды жYзеге асыруга мYмкiндiк берер ед1
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Казакстан Республикасыныц Президентшщ «Казакстан-2050» Стратегиясы калыптаскан мемлекеттiц жаца саяси баFыты атты Жолдауы.
2. http://www.sozdik.kz/ сайты.
3. Казакстан Республикасы Президентiнiц 2004 жылFы 29 карашадаFы № 1474 Жарлы^ы.
4. «Казакстан РеспубликасындаFы тш туралы» Казакстан Республикасыныц Зацы.
№4 (40) 2015 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
26
Мацалада аудармадагы терминдер мэселеа царастырылган.
Ty^h свзден: аудармадагы ттдж кемшмктер, б1р1здШк, мемлекеттт ты.
В статье рассматриваются проблемы терминологии в переводческом деле. Ключевые слова: языковые недочеты в переводе, единообразие, государственный язык.
The article deseribes problems of terminology in thanslation.
Keywords: language defects in the translation of uniformity, the national language.
^лден Маратк;ызы Жетепова,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц Krni гылыми кызметкерi
Аударма тшшдеп терминдер мэселелерi
Жетепова Гульден Маратовна,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Проблемы терминологии в переводческом деле
Zhetepova Gulden Maratovna,
Junior researcher of the sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Problems of terminology in the translation business
