Научная статья на тему 'Меҳнат интизоми тушунчаси, тамойиллари ва рағбатлантирилиши'

Меҳнат интизоми тушунчаси, тамойиллари ва рағбатлантирилиши Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1872
393
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат интизоми / меҳнат интизоми тамойиллари / меҳнат учун рағбатлантириш / трудовая дисциплина / принципы трудовой дисциплины / поощрение труда

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Азизова Сайёра Хамидуллаевна

Мақолада меҳнат интизоми тушунчасининг моҳияти ҳуқуқий ва иқтисодий категория сифатида талқин этилган ҳамда унинг амал қилиш тамойиллари ва рағбатлантириш усуллари ўрганилган. Меҳнат интизомини таъминлаш нуқтаи назаридан самарадорлигини ошириш бўйича илмий-амалий таклифлар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Азизова Сайёра Хамидуллаевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОНЯТИЕ, ПРИНЦИПЫ И ПООЩРЕНИЕ ТРУДОВОЙ ДИСЦИПЛИНЫ

В статье определены сущность трудовой дисциплины как юридическая и экономическая категория, а также изучены принципы её функционирования и методы поощрения. Для повышения эффективности рабочей дисциплины были разработаны научно-практические предложения.

Текст научной работы на тему «Меҳнат интизоми тушунчаси, тамойиллари ва рағбатлантирилиши»

АЗИЗОВА Сайёра Хамидуллаевна,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети тадкикотчиси

1ЩНАТ ИНТИЗОМИ ТУШУНЧАСИ, ТАМОЙИЛЛАРИ ВА РАГБАТЛАНТИРИЛИШИ

УДК 331.108.64

АЗИЗОВА С.Х. МЕЦНАТ ИНТИЗОМИ ТУШУНЧАСИ, ТАМОЙИЛЛАРИ ВА РА¥БА ТЛАНТИРИЛИШИ

Маколада мех,нат интизоми тушунчасининг мох,ияти хукукий ва иктисодий категория сифатида талк,ин этилган х,амда унинг амал килиш тамойиллари ва раFбатлантириш усуллари урганилган. Мех,нат интизомини таъминлаш нуктаи назаридан самарадорлигини ошириш буйича илмий-амалий таклифлар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: мех,нат интизоми, мех,нат интизоми тамойиллари, мех,нат учун раFбатлантириш.

АЗИЗОВА С.Х. ПОНЯТИЕ, ПРИНЦИПЫ И ПООЩРЕНИЕ ТРУДОВОЙ ДИСЦИПЛИНЫ

В статье определены сущность трудовой дисциплины как юридическая и экономическая категория, а также изучены принципы её функционирования и методы поощрения. Для повышения эффективности рабочей дисциплины были разработаны научно-практические предложения.

Ключевые слова: трудовая дисциплина, принципы трудовой дисциплины, поощрение труда.

AZIZOVA S.H. CONCEPT, PRINCIPLES AND PROMOTION OF LABOR DISCIPLINE

The article defines the essence of labor discipline as a legal and economic category, as well as the principles of its functioning and methods of encouragement. To improve the efficiency of the working discipline, scientific and practical proposals were developed.

Keywords: labor discipline, principles of labor discipline, labor encouragement.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Мецнат интизоми масаласи кейинги пайтларда илмий изла-нишлар доирасида эътибордан четда колаётган масалалардан бири булиб келмоцда. Айрим ацлий мецнат билан боглик ижти-моий соца тармоцларида эса интизом меъёрлари етарли ишлаб чицилмаганлиги боис, бутун ицтисодиёт тармоцларида белгилан-ган стандарт иш тартиби талаб килиниши оцибатида ходимлар-нинг руций зурициши ёки стресс цолатларини келтириб чицармоцда. Бу эса мецнатдан конициш, унинг завцли машгулотга айлани-шини бир мунча чегараламоцда, аксинча, узининг севимли касби-дан кунгли совиб кетиши, мецнат жараёнининг азобга айланиши каби цолатларни келтириб чицармоцда. Буларнинг цаммаси мецнат интизомига багишланган чукур илмий тадцицотларнинг зарура-тини тацозо этади.

Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёев мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якун-лари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайти-рилган мажлисидаги маърузасида мажлис ишти-рокчиларини 'Чалаба рапортлари" ва килинган ишга доир хисоботларга берилмасдан, асосий диккат-эътиборни мавжуд камчиликлар ва улар-нинг илдизларини пухта тахлил килишга каратиш зарурлигини таъкидлаб, жумладан, шундай деди-лар: "Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик х,ар бир рахбарни - бу Бош вазир ёки унинг уринбосарлари буладими, хукумат аъзоси ёки худудлар хокими буладими, улар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак"[1, 6б].

Давлатимиз рахбари президентликка сайланган илк кунлардан бошлаб, мехнат интизоми масала-сига катта эътибор каратганликлари, барча ишла-римизнинг муваффакияти ички тартиб-коидаларга катъий амал килишда, хар бир киши уз лавозим ваколатларини сидкидилдан бажаришида экан-лигини, факат шундагина жойларда хеч кандай муаммо ва камчиликлар мавжуд булмаслигини таъкидлаб курсатдилар.

Мехнат интизоми масалалари куплаб тадкикотчилар тарафидан урганиб келинмокда. Адабиётларда "Мехнат интизоми" тушунчаси-нинг мохияти, асосан, "Мехнат ресурсларини бошкариш", "Персонални бошкариш", "Мехнат интизомини бошкариш" номли дарсликларда яхши урганилган. Жумладан, М.И.Бухалковнинг "Персонални бошкариш"[4] дарслигида махаллий корхоналарда персонални бошкаришни илмий ва амалий жихатлари, персонални бошкариш омиллари ва методлари, мехнат низоларини

куриб чикиш тартиблари ва ишчи ходимларни хукукларини химоя к,илиш, кадрларни тайёрлаш масалалари урганиб чикилган.

Л.И.Маренков ва Е.А.Алимариналарнинг "Мехнат ресурсларини бошк,ариш"[5] номли укув кулланмасида мехнат бозорида кадрларни режа-лаштириш, кадрларни излаш ва танлаш, мехнатни раFбатлантириш, янги ишга кабул килинган ходимларни ишга мослаштириш, мехнатни тахлил килиш ва раFбатлантириш тизимини ташкил этиш, мехнат натижаларини ташкилот стандартлари ва максадларига солиштириш, ходимларнининг ички ташкилий харакатлари урганилган. Муал-лифлар мехнат интизомини таъминлашда жамо-асида шаклланган мухитнинг таъсирига эътибор каратадилар.

Тебекин А.В "Персонални бошкариш"[9] укув кулланмасида кадрлар потенциялини аниклаш, персонални бахолаш, персонални бошкариш самарадорлигини бахолаш масала-лари урганилган.

Шишко Г.Б.[9] мехнат интизомини таъмин-лашнинг хукукий методларини хамда ходим-нинг мехнат килишда эришган ютукларини раFбатлантиришни ахамияти, мехнат интизомини бузганларга интизомий чораларни куришнинг тартибларини ёритиб берган.

Бундай тадкотлар к,аторида КД.Абдурахмонов, Ш.Р.Холмуминов, Н.К.Зокироваларнинг "Персонални бошкариш" [3] дарсликларини келтириш мумкин. Бу дарсликларда мехнат интизоми тушун-часининг иктисодий мохиятига к,араганда, унинг хукукий жихатлари купрок ёритилган.

К.Х. Абдурахмонов мехнат интизомига риоя килинишида иш берувчи ва ишловчилар уртасида тузиладиган мехнат шартномаси ва корхонада амал киладиган бошка меъёрий хужжатларнинг пухта ишлаб чикилишининг роли курсатилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Юкорида келтирилган муаллифларнинг ёндо-шувлари мазкур тушунчанинг илмий-назарий талкинини беришда услубий асос булиб хизмат килади.

Мехнат интизомини тадкикот методологияси хам маъдум хусусиялтларга эга. Тадкикот жара-ёнида илмий абстракция, индукция ва дедукция, ходисаларга узвийликда ёндошиш, статистик тахлил, математик гурухлаш усулларидан фойдаланилиши натижа беради. Мехнат инти-зоми - жамоавий мехнат жараёнида ишловчи-лар хулк-атвори коида ва меъёрларининг маж-муини узида мужассамлаштиради. Мехнат инти-зоми корхона, ташкилот ва муассасаларда меъё-рида юкори унумли ишлаш, мехнатга онгли муно-сабатда булиш учун ишонтириш, тарбиялаш хамда виждонли мехнатга раFбатлантириш усуллари билан зарурий ташкилий ва иктисодий шарт-шароитлар яратиш оркали таъминланади[8].

Алохида, ички тартиб-коидаларга риоя килмайдиган ишловчиларга нисбатан зарур холатларда интизомий ва жамоатчилик таъсир чоралари кулланилади.

Мехнат интизоми турт жихатда хукукий категория сифатида намоён булади:

- мехнат хукуки тамойилларидан бири сифатида;

- мехнат хукуки мустакил институти сифатида (объектив хусусият);

- мехнат хукукий муносабатлари унсури сифатида (субъектив хусусият);

- х,акикий хулк-атворни хукукий бахолаш сифатида.

Мехнат интизоми мехнат х,укуки тамойили сифатида мехнат интизомига риоя килиш маж-буриятини бажариш билан боFлик1 рахбариятнинг мехнат хукуки барча меъёрларини ифодаловчиси сифатида тушунилади.

Мехнат х,укуки институти сифатида объектив маънода мехнат интизомини таъминлаш усулла-рини белгилайдиган, ишловчилар ва иш берувчи-лар мехнат мажбуриятларини урнатадиган ташкилот ички мехнат тартиботларини тартибга сола-диган хукукий меъёрлар мажмуини, мехнатдаги муваффакиятлари ва мажбуриятларининг айбли бажарилмаслиги учун жавобгарлик чораларини узида мужассамлаштиради.

Мехнат хукуки муносабатлари унсури сифатида мехнат интизоми (унинг субъекти хусусияти) аник олинган ишловчининг умумий, жамоавий мехнатда, уларнинг мехнат мажбуриятларини алохидалаштиришда (персоналлаштириш) мехнат шартномаларини тузиш билан боFлик равишда

(ёки бошка асосларга кура, мехнат хукукий муно-сабатларига кириш билан) мажбурий хулк-атвор урнатишида намоён булади.

Мехнат интизоми мехнат хукукий муносабатлари томонларининг хакикий хулк-атвори, яъни ишлаб чикаришдаги барча ишловчилар томони-дан мехнат интизомига риоя килиниши даражаси сифатида хам намоён булади. Бу даража мехнат жараёнининг барча иштирокчилари мехнат интизомига пухта риоя килишганида, юкори булиши, ишловчилар мехнат интизомига риоя килишган, аммо уларнинг айримлари маълум оFишлар, коида бузилишларига йул куйганларида, уртача, тез-тез оммавий хукукбузарликлар мавжуд булганда эса паст булади.

Хар кандай аник олинган корхонада мехнат интизоми Узбекистон Республикаси Мехнат Кодексининг XI боби (174-184 моддалари) [2, 80б] ва ички мехнат тартиб-коидалари билан белгила-нади. Ишловчилар алохида тоифалари учун уларнинг фаолиятларида жиддий окибатларга олиб келиши мумкин булган мехнат интизомининг бузилиши юз берганда, Узбекистон Республикаси хукумати томонидан конунчиликка мувофик, тасдикланган интизом туFрисидаги низомлар ва коидалар амал килади (транспортнинг барча тур-лари, озик-овкат саноати, алока ва х.к.).

Мехнат тартиботининг асосий мазмуни мехнат хукукий муносабатлари томонларининг маълум мажбуриятларини ташкил этади. Иш берувчилар ишловчилар томонидан мехнат интизомига риоя килиниши учун зарур шарт-шароитлар яратиши шарт. Мехнат тартиботи ички мехнат тартиб-коидалари билан белгиланади [3, 576 б].

Корхона ички мехнат тартиб-коидалари -корхонанинг Узбекистон Республикаси Мехнат Кодекси ва бошка конунларга мувофик, тарти-бланадиган махаллий меъёрий хужжат, ишловчи-ларни ишга кабул килиш ва ишдан бушатиш тар-тиби, асосий хукуклар, мехнат шартномаси томонларининг мажбуриятлари ва жавобгарлиги, иш тартиби, дам олиш вакти, ишловчиларга нисбатан кулланиладиган раFбатлантириш ва жазолаш чоралари хамда ташкилотларда мехнат муноса-батларини тартибга солишнинг бошка масалалари кузда тутилади.

Ишонтириш усули мехнат интизомини мустахкамлашнинг асосий усули сифатида етакчи урин тутади. Чунки у мехнат жараёнида ишловчининг хулк-атвор тамойили, онгли равишда ва виждонан интизомлилик тамойили хисобланади.

Тарбиялаш усули асосан, мехнат интизомини таъминлашнинг ёрдамчи воситаси сифатида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

кулланилади. Унинг асосий вазифаси - ишлов-чининг мехнатга виждонан ва сидкидилдан муно-сабатини сингдиришдир.

Виждонан мехнат килишга ишонтириш, тарби-ялаш хамда раFбатлантириш маънавий ва мод-дий тавсифга эга булиши мумкин хамда маъ-мурият томонидан корхонанинг касаба уюш-маси органи билан биргаликда ёки унинг рози-лиги билан жорий этилади. Хар кандай мехнат жамоасининг ички мехнат тартиби коидаси улар томонидан маъмурият ва касаба уюшмаси органи такдимига биноан тасдикланади.

Онгли мехнат интизомини мустахкамлаш, унинг ташкил килинганлиги, мехнатга виждонан ёндошиш доимо давлатимизнинг мухим вазифа-ларидан бири хисобланди. Мехнат интизомини мустахкамлашга каратилган чора-тадбирлар маж-муи кузда тутилган. Бу жумладан, куйидаги маса-лаларни камраб олади:

- ишлаб чикаришда иш вакти йукотишларини бартараф килишга каратилган ташкилий ва тарбиявий ишларни яхшилаш;

- баркарор мехнат жамоаларини шакллан-тириш;

- хар бир ишловчи хукук ва мажбуриятла-рининг пухта тартибланишини таъминлаш;

- ихтиёрий равишда интизомли мехнатни мод-дий ва маънавий раFбатлантиришни жорий этиш;

- мехнат интизомини бузувчиларга таъсир курсатиш ва жазо чораларини куллаш хамда кор-хона рахбарлари ва улар булимларининг мехнат интизомининг холати ва кадрлар кунимсизлиги учун маъсулиятини ошириш масалалари.

Мехнат интизомини тарбиялаш ва мустахкамлаш ишида мехнат жамоалари ролини ошириш ва уларга берилган хукуклардан сама-рали фойдаланиш мухим йуналиш булиши керак[5, 234 б].

Узбекистан Республикаси Мехнат Кодексининг 180-моддасида ишдаги ютуклари учун ходимга нисбатан раFбатлантириш чоралари кулланилиши мустахкамлаб куйилган. РаFбатлантириш турлари, уларни куллаш тартиби, афзаллик ва имтиёзлар берилиши жамоа шартномалари, ички мехнат тартиб-к,оидалари ва бошка локал хужжатларда, жамоа келишувларида, интизом туFрисидаги устав ва низомларда белгилаб куйилганлиги кузда тутилган. Уларда куйидаги раFбатлантириш чоралари келтирилади:

- миннатдорчиликнинг эълон килиниши;

- мукофотлар бериш;

- кимматбахо совFалар билан такдирлаш;

- фахрий ёрлик билан такдирлаш;

- касби буйича унвонлар бериш.

Ички мехнат тартиб-коидалари, интизом туFрисидаги низомлар ва коидалар билан наму-нали булган бу руйхат бошка раFбатлантириш чоралари билан хам кузда тутилиши мумкин. Жамият ва давлат олдидаги алохида мехнатлари учун давлат мукофотларига тавсия этилишлари мумкин. Масалан, нокулай мехнат шароитла-рида фаолият юритаётган ходимлар мехнатини раFбатлантириш учун кулланилаётган дастакларни куриб чикадиган булсак, бунда хар бир ходим имтиёз ва компенсацияларнинг битта ёки бир нечта куйидаги турларига эга булишлари мумкин: оширилган тариф ставкалари, лавозим маош-лари хамда зарарли, оFир шароитлардаги мехнат ва мехнатнинг узлуксизлиги учун кушимча хак,лар, хар йилги туланадиган кушимча мехнат таътили, иш хаки сакланган холда кискартирилган иш куни, бепул пархез овкатланиш, бепул сут ва унга тенг бошка озик-овкат махсулотлари, кариликдаги пенсия таъминоти буйича имтиёзлар.

Статистик маълумотларга караганда, 2016 йилда республика иктисодиёти тармокларида нокулай мехнат шароитларида ишлаётган ходимлар улуши саноатда 49,4%, транспортда 40,5%, курилишда 26,2% ва алока сохасида 12,3% ни ташкил этмокда. 2014 йилда кушимча таътил берилган ходимлар улуши саноатда 46,4% ни ташкил этган булса, 2015 йилда 42,0%ни ташкил этди, мос равишда, курилишда 17,1% дан 22,0% га, транспортда 37,4% дан 39,9% га ошган, алокада 9,0% дан 6,1% га тушган.

2016 йилда кискартирилган иш куни тартибига утказилган (2,7%), бепул пархез овкатлари (11,6%), бепул сут ёки унга тенг озик-овкат махсулотлари олаётган (20,5%) ходимлар улуши саноатда юкори булган1.

Мехнатни мухофазалаш харажатлари 20132016 йилларда усиш тенденциясига эга булди ва 237443,1 млн. сумдан 306166,5 млн. сумгача ошиб борди. 1 та ишловчига нисбатан хисоблаганда, 2013 йилда 354458,9 сумдан, 2016 йилда 430272,0 сумга ошди2.

Иктисодиёт тармоклари буйича ходимлар харакати тахлили шуни курсатадики, 2013 йилда иктисодиёт тармоклари буйича ишдан кетган-лар сони кабул килинганлар сонидан 58,9 минг кишига кам булган булса, 2016 йилда кабул килинган ходимлар сони 135,7 минг кишига кам булган. Кадрлар кунимсизлиги 2016 йилда 2013

1 Узбекистонда мехнат ва бандлик. -Т.: 2017. 86-б.

2 Узбекистонда мехнат ва бандлик. -Т.: 2017. 87-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

2-жадвал. Узбекистон иктисодиёт тармоклари буйича ходимлар х,аракати (йил давомида)

1-жадвал. Нокулай мехнат шароитида ишлаганликлари учун имтиёз ва компенсациялар

белгиланган ходимларнинг улуши, % да1

Саноат Курилиш Т ранспорт Алока

2014 2015 2016 2014 2015 2016 2014 2015 2016 2014 2015 2016

Нокулай мехнат шароитларида ишлаган ходимлар 53,5 55,3 49,4 23,0 20,4 26,2 38,6 41,7 40,5 13,7 12,8 12,3

Нокулай мехнат шароитларида ишлаганликла ри учун имтиёзлар белгиланган ходимлар улуши% да:

кушимча татиллар 46,4 48,2 42,0 17,1 17,0 22 37,4 39,9 39,5 9,0 7,6 6,1

кискартирилган иш куни 3,3 3,2 2,7 0,5 0,4 0,4 1,1 1,1 1,1 0,6 0,5 0,9

бепул пархез овкатлари 14,2 14,4 11,6 3,1 1,5 1,8 0,3 0,3 0,3 - - -

бепул сут ва унга тенг озик-овкат махсулотлари 22,6 23,0 20,5 4,3 4,4 6,2 6,9 6,2 6,3 3,7 4,8 5,3

Курсаткичлар номи 2013 й 2014 й 2015 й 2016 й 2016 йилда 2013 йилга нисбатан узгариш

Иктисодиётда жами кабул килинган ходимлар сони, минг киши 698,1 661,3 554,1 631,6 -66,5

Иктисодиётда жами ишдан кетган ходимлар сони, минг киши 639,2 583,4 472,4 495,9 -143,3

Кабул килинганлар ва ишдан кетганлар уртасидаги фарк -58,9 -77,9 -81,7 -135,7

йилга нисбатан 143,3 минг кишига камайганли-гини куришимиз мумкин (2-жадвал).

Узининг мехнат мажбуриятларини виждонан бажарадиган ишловчиларга кулланиладиган раFбатлантириш чораларини кузда тутган холда мехнат конунчилиги мехнат интизомини бузув-чиларга интизомий таъсир чораларини хам урнатади.

Мажбурлаш мехнат интизомини мустахкамлаш усули сифатида ишонтириш усулига караганда кам кулланилади. Мажбурлаш усулини куллашнинг айрим хусусиятлари мавжуд:

1) Кабул килинган мехнат мажбуриятларини уз айбига кура, бажармаган, мехнат хукукий муносабатлари иштирокчиси булган ишловчиларга нисбатан кулланилади;

2) Мехнат мажбуриятларини бузганлик учун кулланилаётган мажбурлаш чоралари конунда

1 Узбекистонда мехнат ва бандлик. -Т.: 2017. 86-б.

2 Узбекистонда мехнат ва бандлик. -Т.: 2017. 66-69-б.

белгилаб куйилган. Интизомий жавобгарликни тартибга соладиган меъёрий-хукукий хужжатлар кайси хукукбузарлик учун у ёки бу интизомий чорани куллаш лозимлиги буйича курсатмани узида мужассамлаштирмайди.

3) Ишловчиларнинг мехнат мажбуриятларини бажармаганлиги ёки бажаришга тортилмаганлиги учун интизомий жавобгарлиги мехнат шартно-масининг иккинчи томони сифатида иш берувчи олдида юзага келади.

Мехнат тартиб-коидалари ишловчилар учун локал меъёрий хужжатлар билан белгиланади. Ишловчилар ва ишга ёлловчиларнинг асосий хукукларини янада аниклаштириш ички мехнат тартиб-коидалари, интизом туFрисидаги устав ва коидаларда, штат жадвалларида, ишловчиларнинг лавозим курсатмалари, иш, таътиллар жадвал-лари, мехнат мухофазаси ва техника хавфсизлиги туFрисидаги коида ва курсатмалар, жамоа шар-тномалари ва келишувлари туFрисидаги устав ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

коидаларда эга буладилар. Ички мехнат тартиб-коидалари алохида урин тутади. Намунали ички тартиб-к,оидалар Узбекистан Республикаси Банд-лик ва мехнат муносабатлари вазирлиги томо-нидан тармок ва махаллий коидаларни ишлаб чикиш учун намуна хисобланади. Ички мехнат тартиби тармок коидалари халк хужалигининг хар бир алохида тармоFидаги узига хос мехнат шароитларини (иш тартиби, мехнат мухофазаси ва техник хавфсизлик буйича кушимча чоралар) акс эттиради.

Шу билан бир каторда, Намунали ички тартиб-коидалар кушимча интизом чораларини урната олмайдилар. Ички мехнат тартиб-коидалари локал меъёрий хужжат хисобланади ва куйидаги булимларни уз ичига олиши мумкин: умумий коидалар; ишловчиларни ишга кабул килиш ва ишдан бушатиш тартиби; ишловчиларнинг мажбу-риятлари; иш вак,ти ва ундан фойдаланиш; ишдаги муваффакиятлари учун раFбатлантириш; мехнат интизомини бузганлик учун жавобгарлик. Хар бир ишловчи ишга кирган пайтида ички мехнат тартиб-коидалари, уларга киритилган узгартириш ва кушимчалар билан таништирилиши лозим.

Иктисодиётнинг алохида тармоклари мав-жудки уларда мехнат интизомининг "алохида" устав ва коидалари амал килади. Интизом туFрисидаги устав ва коидалар махсус идоравий хужжат хисобланади ва мехнатни пухта ички идоравий ташкил этишни, мехнат интизомига риоя этилишини таъминлайди.

Бозор иктисодиёти шароитида ходимларнинг мехнат фаолиятларини объектив бахолаш алохида ахамият касб этмокда. Бахолаш оркали корхона рахбарияти кайси ходимнинг иш хак,ини ошириш, кимни юкорирок лавозимга кутариш, кимнидир эса ишдан бушатиш лозимлигини аниклайди. Замонавий бахолашнинг тегишли дастурлари мавжудлиги, унинг ошкоралиги ходимлар ташаб-бускорлиги ва маъсулиятини ошириш, янада яхширок, мехнат килишга раFбатлантиришга хиз-мат килади. Объектив бахолаш ходимлар лаво-зимини узгартириш, мукофотлаш ёки ишдан бушатиш учун хукукий асос вазифасини утайди. Айни вак,тда у ходимларни ишга ёллаш, мехнатга хак тулаш ва раFбатлантириш масалаларини хал килишда кул келади.

Хулоса килиб шуни таъкидлаш зарурки, ходимларнинг мехнат интизомига риоя килишини таъ-

минлашда хар бир корхона рахбари куйидаги сифатларга эга булишлари шарт1:

- ишлаб чикаришнинг техник ва технологик хусусиятларини, уни ривожлантиришнинг замонавий йуналишларини билиш;

- режалаштириш, иктисодий тахлил услу-бларини билиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- энг кам молиявий, моддий, энергетика ва мехнат сарфи билан ишлаб чикариш-хужалик фаолиятида энг яхши натижаларга эришиш услуб ва воситаларини танлаб олиш кобилияти;

- ишлаб чикаришни ташкил этиш ва бошкариш сохаларида махсус билимларга (наза-рий асослар, илFор услуб ва шакллар, замонавий бошкарув фанидаги Fоялар) эга булиш, шунинг-дек, уларни амалий фаолиятда куллай олиш;

- кадрларни ок,илона танлаш ва жой-жойига куя олиш;

- жамоа олдида турган вазифаларни хал этишга сафарбар кила олиш;

- интизомни таъминлаш, иш манфаатини химоя кила олиш;

- бошкарув аппарати ишини максадга мувофик режалаштира олиш;

- ходимлар хукуклари, ваколатлари ва маъсулиятини таксимлай олиш;

- барча хизмат ва булинмалар фаолиятини корхонанинг ягона бошкарув тизими сифатида мувофиклаштириш;

- шахсий фаолиятини режалаштириш ва ташкил эта олиш, бу фаолиятда бошкарувнинг асосий тамойилларини, вазиятга караб максадга мувофик ва самарали иш услубларини куллай олиш;

- узига ва ходимларга нисбатан юксак талаб-чанликни намоён эта олиш;

- уз мехнат фаолияти ва жамоа мехнат фаоли-яти натижаларини хисобга олиш ва назорат килиш;

- ходимларни ратбатлантириш, маъсулиятни уз зиммасига олиш;

- уз фаолиятида ва ходимлар билан ишлашда расмиятчиликдан воз кечиш.

Рахбарнинг юкорида келтирилган сифатларга эга булиши ходимларнинг онгли мехнат интизомини таъминлашга хизмат килади.

Ходимнинг иш натижаси унинг мехнат унум-дорлиги, фойдаланаётган омилларининг унумдор-лиги хамда мехнат шароитларига боFликлигидан келиб чикиб, раFбатлантирувчи механизмларни жорий этиш максадга мувофик. Бунинг учун унум-

1 Бухалков М.И. «Управление персоналом» эл. учеб. /М.И. Бухалков — М.: ИНФРА-М, 2000 — 265 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

дорликнинг объектив (ишлаб чик,аришни ташкил этиш, иш жойини ташкил килиш, мехнат шаро-ити, иш вакти ва таркиби) ва субъектив омилла-ридан (рахбарлар ва ходимлар муносабатлари, ишлаб чикариш мухити, гурухлардаги мухит) фой-даланиш зарур. Бунда ходимга куйилаётган тала-бларни унинг жисмоний куввати, истеъдоди, маъ-лумоти, тажрибаси хамда маълум вактдаги ишлаб чикариш имкониятларидан келиб чикиб белги-лаш мухим. Ходим мехнатининг унумдорлигини бахолаш мезонларига унинг интизомлилигини белгиловчи хусусиятларини киритиш зарур. Булар мехнатнинг микдор ва сифат курсаткичлари ёки топширилган иш ижроси, ишни бажариш жара-ёни, йурикнома ва курсатмаларга риоя этиш дара-жаси кабилар булиши мумкин.

Ходимлар фаолиятини бахолаш буйича ишлар-нинг мехнат интизомини таъминлаш нуктаи назаридан самарадорлигини ошириш учун куйидагиларни тавсия этамиз:

1. Мехнат фаолияти бахоланаётганлар хамда бу бахолашни утказувчилар узаро учрашиб, ходим-нинг утган даврдаги мехнат самарадорлигини уша вактдаги вазиятлардан келиб чик,к,ан холда бир-галикда мухокама к,илишлари мак,садга мувофик,.

2. Бахоловчи мазкур мухокама интизомий чора эмаслигини, балки ходимнинг мехнат самарадорлигини келгусида янада ошириш максадида утказилаётганлигини алохида таъкидлаши керак.

3. Бахоловчи мухокамани шундай ташкил этиши керакки, тарбия учун белгиланган вактнинг ярми мехнат фаолияти бахоланаётган ходимнинг узи хозирги ва келгуси мехнат фаолияти юзаси-дан фикр-мулохазаларини билдириши учун ажра-тилиши керак.

4. Бахоловчи мухокамани ходимнинг узига хос муваффакиятларини таъкидлашдан бошлаши лозим. Ходим ишидаги камчиликлар унинг фаолияти ижобий натижалари кайд этилиши оралиFида келтирилгани маъкул. Бунда хам мазкур мухокама бу камчиликларни танкид килиш учун эмас, балки келгусида хозир мавжуд булган муаммоларни бартараф этиш максадини кузлаётганига урFу берилиши даркор. Камчиликлар тилга олинади-ган сухбат мехнат фаолияти бахоланаётган ходим хамда бахоловчи билан юзма-юз, бошкалар иштирокисиз утказилгани маъкул.

5. Бахоловчи мехнат фаолияти бахоланаётган ходимни узаро мулокотга, унинг уз фаолиятини узи бахолашига раFбатлантириши лозим. Ходимга уз иши натижаларини тез-тез тахлил килиб туриш тавсия этилиши керак.

6. Сухбат келажакдаги вазифаларни мухокама килиш, ходимнинг рахбари унга корхона ёки таш-килот олдида турган вазифаларни бажариши учун иложи борича салмок,лирок, шахсий мехнат улу-шини кушишда кандай ёрдам бера олиши мум-кинлиги билан якунланиши максадга мувофикдир.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик к,оидаси булиши керак. - Т.:"Узбекистон", 2017. 103 бет.

2. Узбекистан Республикасининг Мехнат кодекси. - Т.: "Адолат", 1996. 263 бет.

3. Абдурахмонов К.Х., Холмуминов Ш.Р., Зокирова Н.К,. Персонални бошкариш. Т., "Укитувчи"НМИУ, 2008й. 656 б.

4. Бухалков М.И. «Управление персоналом» эл. учеб. /М.И. Бухалков — М.: ИНФРА-М, 2000 — 368 с.

5. Маренков Л.И., Алимарина Е.А. «Управление трудовыми ресурсами» Серия высшее образование. Ростов на Дону: из-во «Феникс», 2004 — 448 с.

6. Публий Сир «Афоризмы» // [электронный ресурс] — Режим доступа. — икиЬЦр;// aforizmer.ru/aforizmi/o-distsipline.

7. «Управление трудовой дисциплиной» // [электронный ресурс] — Режим доступа. — URL:http://www.proma.ru/articles/upravlyaem-trudovoi-distsiplinoi.

8. Узбекистонда мехнат ва бандлик. -Т.: 2016. 81-б.

9. Тебекин А.В. Управление персоналом : учебник / А.В. Тебекин. — Москва : КНОРУС, 2017. — 624 с

10. Шишко Г.Б. Правовые методы обеспечения трудовой дисциплины https://law.bsu.by/ риЬ/26/1_СЫ^ко^ос

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.