Научная статья на тему 'Меҳнат интизомини ривожлантириш йўналишлари'

Меҳнат интизомини ривожлантириш йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
308
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат / меҳнат интизоми / интизом / меҳнатни рағбатлантириш / труд / дисциплина труда / дисциплина / поощрение труда

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Азизова Сайёра Хамидуллаевна

Мақолада меҳнат интизомини моҳияти, меҳнат интизомини турлари, шакллари ва уни мустаҳкамлаш йўллари ва усуллари қиёсий таҳлил қилиш асосида ёритиб берилган. Шунингдек, меҳнат интизомини таъсир характерига, муҳитига ва интизомий муносабат объектларига кўра турлари ўрганилиб, меҳнат интизомини таъминлаш бўйича таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Азизова Сайёра Хамидуллаевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ТРУДОВОЙ ДИСЦИПЛИНЫ

На основе сравнительного анализа в статье рассматривается сущность трудовой дисциплины, типы, формы, пути укрепления трудовой дисциплины. Также, изучается виды дисциплины по характеру воздействия, по сфере и по объектам дисциплинарных отношений, и разработаны рекомендации по поддержанию трудовой дисциплины.

Текст научной работы на тему «Меҳнат интизомини ривожлантириш йўналишлари»

АЗИЗОВА Сайёра Хамидуллаевна

Узбекистан Миллий Университети "Иктисодиёт назарияси" кафедраси укитувчиси

МЕХНАТ ИНТИЗОМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 331.104.2

АЗИЗОВА С. Х. МЕЦНАТ ИНТИЗОМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада мех,нат интизомини мох,ияти, мех,нат интизомини турлари, шакллари ва уни мустах,камлаш йуллари ва усуллари киёсий тах,лил килиш асосида ёритиб берилган. Шунингдек, мех,нат интизомини таъсир характерига, мух,итига ва интизомий муносабат объектларига кура турлари урганилиб, мех,нат интизомини таъминлаш буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: мех,нат, мех,нат интизоми, интизом, мех,натни раFбатлантириш

АЗИЗОВА С. Х. НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ТРУДОВОЙ ДИСЦИПЛИНЫ

На основе сравнительного анализа в статье рассматривается сущность трудовой дисциплины, типы, формы, пути укрепления трудовой дисциплины. Также, изучается виды дисциплины по характеру воздействия, по сфере и по объектам дисциплинарных отношений, и разработаны рекомендации по поддержанию трудовой дисциплины.

Ключевые слова: труд, дисциплина труда, дисциплина, поощрение труда

AZIZOVA S.X. DIRECTIONS OF DEVELOPMENT OF LABOR DISCIPLINE

Based on a comparative analysis, the article deals with the essence of labor discipline, types, forms, ways of strengthening labor discipline. Also, the types of discipline are studied according to the nature of the impact on the sphere and on the objects of disciplinary relations, and recommendations have been developed to maintain labor discipline.

Key words: labor, discipline of work, discipline, labor incentive

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

Бозор ицтисодиёти шароитида корхона, ташкилот ва муас-сасаларда ишлаб чицаришнинг юцори курсаткичлари ва хизмат курсатиш сифатининг юцори булишининг асосий омилларидан бири мецнат интизоми цисобланади. Мамлакатимизда мецнат инти-зомини мустацкамлашнинг ижтимоий ицтисодий ва хуцуций асос-лари такомиллаштирилиб борилмоцда.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев "Танкидий тахлил, к,атъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак" номли маърузасида интизомнинг хар бир сохадаги тутган ахамияти хусусида атрофлича тухталиб утилган. Унга кура, "2017 йил ва ундан кейинги даврга белгиланган вазифаларни амалга оши-риш учта энг мухим талабга хал этувчи даражада боFликдир. Биринчи - давлат рахбари - Прези-дентдан бошлаб барча буFиндаги рахбарларнинг якуний натижалар учун шахсий жавобгарлиги. Иккинчи - хамма сохада аник тартиб ва каттик интизомни таъминлашимиз даркор. Яна бир бор таъкидлайман, ишни биргаликда бажара-миз, натижа учун эса хар биримиз шахсан жавоб берамиз. Учинчи талаб - каторларимиз ва кад-рларимизнинг софлигини таъминлаш, ишдаги хар кандай салбий холатларнинг олдини олиш ва бун-дай иллатларнинг илдизини куритиш"1 лозим деб таъкидлаб утган.

Иктисодиётнинг барча тармокларида илмий-технологик ютук,лар корхоналарда ишлаб чик,ариш муносабатларини мураккаблаштиради, бу эса барча ишлаб чикариш алок,аларининг узаро таъ-сирини ташкил этишда аник,лик ва аник,ликни оши-ришда мехнат интизомини туFри ташкил этишни талаб этади.

Корхона, ташкилот ва муассасаларда ракобатбардошликни оширишда, молиявий баркарорлигини таъминлашда, ишлаб чикариш самарадорлигини ва мехнат унумдорлигини оширишда мехнат интизоми мухим ахамият касб этади. Аммо бугунги кунда корхона ва ташкилотларда мехнат интизомини холати, хусусиятлари ва кор-хоналарнинг фаолиятига ик,тисодий самаррадор-лигига таъсири етарли даражада урганилмаган.

1 Ш.М.Мирзиёев Танк,идий тахлил, к,атъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак: Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-ик,тисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси. // Ишонч. -2017. - 17 янв.

Носова Ю.Б2. уз илмий ишларида Россия Федерацияси давлат хизматчиларининг инти-зомий жавобгарлигини хуцуций асосларини моциятини урганган булса, Ситникова Е.Г., Сенаторова Н.В3.лар иш берувчининг мецнат интизомини таъминлашдаги ролини ва ишчи-нинг мецнат интизоми юзасидан жавобгар булиши зарур булган масалаларини урганган.

Шишко Г.Б. фикрича "мехнат интизомини таъминлашда биринчи навбатда инсонлар билан ишлашда иш берувчи томонидан маж-бурлаш методи билан ишонтириш методини уЙFунлаштириш кобилиятига боFлик эканлигини таъкидлаган. Агар корхона рахбари, структура буйича булим рахбарлари узларига ажратилган иш жойларида мехнат интизомини таъминлай олмасалар яъний ишонтириш методларига эга булмасалар, уларнинг фаолиятларини эгаллаб турган лавозимларига муносиб эмас деб бахолаш керак"4 деган фикрни илгари сурган.

Россиялик иктисодчи олимлар В.С.Гусева, К.В. Сибиккеевлар мехнат интизоми тушунчасини, мехнат интизомини класификациясини, ва тар-тибга солиш методлари, мехнат интизоми муносабатларини мохиятларини ик,тисодий ва хук,ук,ий жихатларини урганишганлар. Уларнинг фикрича мехнат интизоми ташкилотнинг ички мехнат тар-тибини таъминловчи тадбирлар ва риоя килиши зарур булган тизимда намоён булади5.

Мехнат интизомини мустахкамлашга йуналтирилган мухимлик ва заруриятни англаш мулк шаклидан к,атъи назар турли сохаларда фао-лият юритадиган куплаб корхоналар учун дол-зарб масала булиб колади. Инсон омили мурак-каб ижтимоий-иктисодий хамкорлик тизимида хал килувчи рол уйнайди, чунки интеллектуал ва

2 Носова Ю.Б. Дисциплинарная ответственность государственных гражданских служащих Российской Федерации: монография. - Воронеж, трудовые 2011. - С. 7.

3 Ситникова Е.Г., Сенаторова Н.В. Дисциплина труда: что нужно знать работнику и дисциплины работодателю. - М., 2015. - С. 32.

4 Шишко Г.Б. Трудовая дисциплина (монография) / Г.Б. Шишко, Общественное объединение «Молодежное научное общество», Мн., 2000. - С.126

5 В.С.Гусева, К.В. Сибиккеев Дисциплина труда, трудовой распорядок.Практическое пособие 9 с.74 с

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

Мехнат интизомини турлари1

Таъснифий белгиси Интизом турлари

1 Таъсир характерига кура • мажбурий ёки санкцияларни куллашга асосланган мехнат интизоми • жамиятнинг хар бир аъзоси томонидан хук,ук,ий белгиланган ёки анъанавий меёр ва ахлок, коидаларига асосланган кунгили ёки онгли интизом • уз интизоми ёки ички интизом, индивиднинг ички интизом - узини-узи англайдиган, узига юк,ори талаблар куядиган интизоми

2 Таъсир мухтига кура режали, келишилган, молиявий ва бошкалар

3 Интизомий муносабат объектларига кура • Ишлаб чикариши интизоми - ускуналарнинг белгиланган режимларда ишлаш тартибига риоя килиниши, ускуналарга эктиёткорлик билан муносабатда булиш, техника хавсизлигига риоя килиниши, мехнат мухафазаси коидалари, ёнгин хавфсизлигига, ишлаб чикариш гигиенасига, лавозим йурик,номаларига риоя килиниши ва хоказолар. • Технологик интизом - ишлаб чикариш технологияси талаб киладиган барча талабларнинг катъий бажарилишишдир. • Мехнат интизоми-ташкилот ишчи-ходимлари томонидан белгиланган ички мехнат тартибига риоя килиш (мехнат килиш жараёнининг уз вактида бошланиб, вактида тугатиш, тушлик танаффус, шахсий зарурият учун бериладиган киска муддатли танаффус ва хордиклар) ташкилотдаги ахлок миёрларига риоя этилиши.

жисмоний фаолият натижасида техникани, технологиями ва капитални яратади. Мехнатни таш-кил этишни такомиллаштириш ва мехнат интизомини кучайтириш, инсон омилининг барча дара-жаларида ва ходимдан корхона бошлиFига к,адар хар к,андай инвеститсияларни талаб к,илмайди ва иктисодий тикланишнинг реал ва мухим резер-вини ташкил этади.

Мехнат интизоми-бу ташкилотнинг барча ходимларининг махаллий норматив хужжатларга, мехнат шартномасига мувофик белгиланадиган юриш-туриш коидаларига амал килиши шарт булган мехнат тyFрисидаги тартибдир.

Хулк-атвори коидаларини тартибга солувчи, махаллий норматив хужжатни ташкил этиш-даги энг мухим вазифалардан бири ички мехнат конунчилиги коидалари хисобланади. Ишчилар-нинг умумий вазифаларига эришиш учун ишчи-ларни бирлаштириши ишда мустахкамлик ва ишончни таъминлашни талаб килади, бу фак,атгина ташкилий коидалар катъий амалга оширилиши оркали таъминланиши мумкин.

Корхона учун мехнат интизомининг ахамиятини ошириш бир катор омилларнинг таъсири билан боFлик:

• ишлаб чикариш алокаларининг мурак-каблиги барча ишлаб чикариш алокаларининг узаро таъсирини ташкил килишда аник,ликни талаб этади;

1Манба: Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

• мехнат унумдорлигини оширишнинг объектив талаби иш вакти бирлигининг нархини ошишдадир, шунинг учун уни янада самарали ишлатиш кераклилигига олиб келади.

Корхонадаги интизом ташкилотнинг даражаси, жамоанинг ахлок,ий саломатлиги курсаткичидир. Шундай килиб, фикримизча корхонанинг ходим-ларга нисбатан асосий максади - ижро этилмай-диган тартибни ва фаол интизомни эмас, балки уз-узини тартибга солишдир.

Корхоналарда мехнат интизомини бузили-шига ёки паст булишига таъсир этувчи омилларга куйидагиларни келтириш мумкин:

1) ходимларнинг иш хаки ва иш хакини бахолашда адолатсизлик мавжудлиги;

2) Комплекс ишлаб чикариш ва ташкилий тузилмадаги тафовутлар;

3) иш тавсифлари сифатининг паст булиши;

4) ходимлани ишга ёки лавозимга тайинлаш тизимининг нотyFрилиги ва бошкалар.

Мехнат интизомининг пастлиги сабабли иктисодий йукотишлар куйидагилардан иборат-дир:

• ишга кеч келиш, ишга умуман келмас-лик, ишдан вактли кетиш окибатида иш вактини йукотиш;

• мехнат интизомини бузилиши туфайли ишчиларнинг ишдан бушатилиши ва янги ишга урганмаган ишчиларни ишга йуллаш, шу билан бирга иш вактини йукотилиши;

• ишчиларнинг паст алмашинуви сабабли, коллектив иш натижаларини пасайиши;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

• ишлаб чикариш технологиясини бузган-лиги, асбоб-ускуналарнинг бузилиши сабабли, сифатсиз махсулотларни ишлаб чикариши.

Мехнат интизоми учта имтиёзга асосланган ва учта шаклга эга:

• Корхонанинг маъмуриятига иктисодий ва маънавий рухий тушкунлик усулларини куллаш оркали мажбурий интизом тартибини белгилаш,

• Ихтиёрий интизом ишчиларнинг ахлокий меъёрлари ва коидаларига риоя килиш зарури-яти хакида ички тушунча,

• Шахсий интизом уз-узини бошкариш, уз-узини химоя килиш, юкори талабларнинг такдимоти амалга оширилиши керак.

Мехнат интизомини мустахкамлаш йуллари ва усуллари:

• ишонтириш - маъмурият ва мехнат жамо-аси томонидан таълим тадбирларини кенг куллаш, мисолнинг кучидан фойдаланиш,

• мехнатни раFбатлантириш - ходимлар-нинг маъмурияти томонидан уз вазифаларини адо этишда раFбатлантириш,

• интизомий жазо - ишни бажармаганлик ёки нотуFри бажарганлик учун, маъмур томонидан кулланилган интизомий жазо чораси (огохлантириш, таъкиб килиш, ишдан бушатиш).

Фикримизча мехнат интизоми узида корхона ёки ташкилот ходимларини ва иш берувчилар-нинг узаро мажбуриятларини сидкидилдан ва аник бажаришга йуналтирилган харакатларини ифода-лаши зарур деб хисоблаймиз.

Агар жамоада мехнат интизоми юкори булмаса, бозор иктисодиёти шароитида ракобат килишда корхона мувафаккиятга эриша олмас-лиги мумкин. Корхонада мехнат, технологик ва

ишлаб чикаришда мехнат интизоми паст булиши иктисодий йукотишларга олиб келиши мумкин. Ушбу йукотишлар куйидагича булиши мумкин:

• барча тоифадаги ишчилар мехнат унум-дорлигини ва мехнат килиш иштиёкини тушиб кетишига, бу эса уз навбатида фойданинг камай-ишига олиб келади;

• сабабсиз ишчининг уз жойида булмаслиги, ишчининг йуклиги учун иш вактининг йукотилишига олиб келади ва кад-рлар кунимсизлиги натижасида хам иш вактининг йукотилишига сабаб булади;

• ишлаб чикаришда технологик жараён билан боFл и к хатоликлар, ишлаб чикариш ускуналарини туриб колиши, таъмир талаб булиб колиши, махсулот ва хизматни сифатини тушиши натижасида корхонанинг имиджи ва ракобатбардошлигини пасайишига олиб келади.

Юкоридагилардан келиб чикиб хулоса урнида таъкидлашимиз мумкинки, мехнат интизоми тушунчасини назаририй жихатдан ривожла-ниши ва боскичлари асосан илмий-технологик ютукларнинг ривожланиши билан такомилла-шиб келган. Бунга мамлакатимиздаги мехнат конунчилиги асосан мехнат интизомини буз-ган шахсларга нисбатан бериладиган интизомий жавобгарлик масалаларини хал килишда иш берувчилар томонидан мажбуриятларини уз вактида ва туFри бажариши хамда ходимларнинг хукукларини химоя килиш учун иш берувчилар-нинг ички мехнат тартиби коидаларини ишлаб чикиш ва таъминлаш, хусусан, корхона ва таш-килотларда ички мехнат тартиби коидалари билан уз ходимларини таништирилишига алохида катъий талаб куйилиши мухим ахамият касб этади.

Адабиётлар руйхати

1. Ш.М.Мирзиёев Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак: Узбекистан Республикаси Прези-денти Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлан-тиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлиси-даги маърузаси. // Ишонч. - 2017. - 17 янв.

2. Носова Ю.Б. Дисциплинарная ответственность государственных гражданских служащих Российской Федерации: монография. - Воронеж, трудовые 2011. - С. 7.

3. Ситникова Е.Г., Сенаторова Н.В. Дисциплина труда: что нужно знать работнику и дисциплины работодателю. - М., 2015. - С. 32.

4. Шишко Г.Б. Трудовая дисциплина (монография) / Г.Б. Шишко, Общественное объединение «Молодежное научное общество», Мн., 2000. - С.126

5. В.С.Гусева, К.В. Сибиккеев Дисциплина труда, трудовой распорядок.Практическое пособие 74 с

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.