Научная статья на тему 'Талаба-ёшларда иқтисодий маданиятнинг муҳим компонентларидан бири – меҳнат фаолияти ахлоқий аспектларини шакллантириш'

Талаба-ёшларда иқтисодий маданиятнинг муҳим компонентларидан бири – меҳнат фаолияти ахлоқий аспектларини шакллантириш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
232
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат маданияти / иқтисодий билим / иқтисодий хулқ-атвор / интерфаол методлар / матбуот анжуман / ақлий ҳужум / электив курс / культура труда / экономическое знание / экономическое поведе- ние / интерактивные методы / пресс-конференция / мозговой штурм / элективный курс

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Маманазаров А. Б.

Мақолада интерфаол методлар воситасида талаба-ёшлар иқтисодий маданиятининг муҳим компонентларидан бири – меҳнат фаолияти ахлоқий аспектларига оид кўникмаларни шакллантириш юзасидан илмий-амалий тавсиялар тақдим этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФОРМИРОВАНИЕ У СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ МОРАЛЬНЫХ АСПЕКТОВ ТРУДОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КАК КОМПОНЕНТ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ

В статье предлагаются научно-практические рекомендации интерактивных методов формирования у студенческой молодёжи навыков моральных аспектов труда, как одного из важнейших компонентов экономической культуры.

Текст научной работы на тему «Талаба-ёшларда иқтисодий маданиятнинг муҳим компонентларидан бири – меҳнат фаолияти ахлоқий аспектларини шакллантириш»

г

v.

Маманазаров А.Б.,

М.В.Ломоносов номидаги Москва давлат университетининг Тошкент шахридаги филиали рахбари уринбосари, иктисод фанлари номзоди, доцент

ТАЛАБА-ЁШЛАРДА И^ТИСОДИЙ МАДАНИЯТНИНГ МЩМ КОМПОНЕНТЛАРИДАН БИРИ - МЕ^НАТ ФАОЛИЯТИ АХЛОКИЙ АСПЕКТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

МАМАНАЗАРОВ А.Б. ТАЛАБА-ЁШЛАРДА ИКТИСОДИЙ МАДАНИЯТНИНГ МУЦИМ КОМПОНЕНТЛАРИДАН БИРИ - МЕЦНАТ ФАОЛИЯТИ АХЛОКИЙ АСПЕКТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Маколада интерфаол методлар воситасида талаба-ёшлар иктисодий маданиятининг мухим компонентларидан бири - мехнат фаолияти ахлокий аспектларига оид куникмаларни шакллан-тириш юзасидан илмий-амалий тавсиялар такдим этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мехнат маданияти, иктисодий билим, иктисодий хулк-атвор, интерфаол методлар, матбуот анжуман, аклий хужум, электив курс.

МАМАНАЗАРОВ А.Б. ФОРМИРОВАНИЕ У СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ МОРАЛЬНЫХ АСПЕКТОВ ТРУДОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КАК КОМПОНЕНТ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ

В статье предлагаются научно-практические рекомендации интерактивных методов формирования у студенческой молодёжи навыков моральных аспектов труда, как одного из важнейших компонентов экономической культуры.

Ключевые слова и понятия: культура труда, экономическое знание, экономическое поведение, интерактивные методы, пресс-конференция, мозговой штурм, элективный курс.

MAMANAZAROV A.B. FORMATION AMONG STUDENTS' YOUTH OF LABOR S MORAL ASPECTS - AS AN ECONOMIC CULTURE COMPONENT

There is proposed in the article scientifically-practical recommendations regarding student youth's moral aspects of work skills' interactive formation methods as one of the main economic culture components.

Keywords: work culture, economic knowledge, economic behavior, interactive methods, press conference, brainstorming, elective course.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Бугунги кунда мамлакатимизда ацоли турмуш фаровон-лиги ошиб, харид имкониятлари усиб бормоцда. Айницса, ёшларнинг кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик билан шугулланиши учун яратилаётган имкониятларни алоцида таъкидлаш зарур.

Бу каби кенг имкониятлардан эса билими кучли, иштиёки баланд, иктисодий маданияти юкори ^ил-кизлар фойдалана олади. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек, «Олдимизда турган энг мухим ва долзарб масалалардан бири - юксак маънавиятли, замонавий билим ва касб-^унарларга, уз мустацил фикрига эга булган ёшларни миллий ва умуминсоний цадриятлар ру^ида тарбия-лашдан иборат эканини барчамиз яхши тушунамиз»1. Шундай экан, ёшларни мехнат бозори талабларига мос мутахассислар этиб тарбиялаш таълим-тарбия тизимига бир катор вазифаларни юклайди. Шундай вазифалар сирасига ёшларда иктисодий маданиятни шакллантиришни киритиш мумкин.

Айни кунда ёшларда экологик, хукукий маданият, ахборий саводхонликни шакллан-тириш масалалари хакида куп суз юритил-мокда. Бозор иктисодиёти шароитида шахс-нинг бу каби умумий билим ва савияси, интеллектуал салохияти, амалий куникма ва малака даражасини акс эттирувчи омиллар каторига иктисодий маданият тушунчаси хам кирити-лади. Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш, бизнесни бошкаришга бел боFлаган тадбир-кор ёшлар, колаверса иктисодий муносабат-ларда иштирок этаётган хар бир инсон пул топиш, уни туFри сарфлаш, тежаш, истеъмолчи ёки ишлаб чикарувчи сифатида узининг маж-бурият ва хукукларини туFри англаши жуда мухимдир. Колаверса, сохага доир билимлар турмуш фаровонлигини ошириш, ортикча исрофгарчиликларнинг олдини олишга хизмат килади. Баъзида салбий буёкдорликка эга «бозор муомаласи ёки ахлоки» танбехини эшитиб коламиз. Купинча алдов ёки купол-

1 Мирзиёев Ш.М. Демократик ислохотларни изчил давом эттириш, халкимиз учун тинч ва осойишта, муно-сиб хаёт даражасини яратиш - баркарор тараккиёт кафолатидир. / Тадбиркорлар ва ишбилармонлар харакати - Узбекистон Либерал-демократик партияси-нинг VIII съездидаги маърузаси. // «XXI ASR», 2016 йил 21 октябрь, 44-сон.

ликка асосланган бундай муомала ва узини тутиш иктисодий билимнинг етишмаслиги, ахлок меъёрларига амал килмасликнинг нати-жасидир. Иктисодий маданият эса хар кандай холатда халоллик, белгиланган иктисодий коида-мезонларга амал килиш, ракобатчилар-нинг тижоратдаги муваффакиятларига хурмат билан муносабатда булишни назарда тутади.

Иктисодиётнинг исталган соха ёки тармо-Fига мутахассисларни тайёрлашда нафакат иктисодий билим бериш, балки уни юксак маънавиятли этиб тарбиялаш, хамкасблари, жамият ва умуман атроф-мухитга муносаба-тини туFри шакллантириш, миллий менталите-тимизга хос кадриятлар ва анъаналарни синг-дириш хам мухимдир. Иктисодиётдаги ижо-бий узгариш ва юксалишлар хар бир фукаро-нинг иктисодий маданияти билан боFлик. Иктисодий маданият инсоннинг умумий маданияти, бизнес ва хужалик юритиш фаолияти, кадриятлар ва интилишларининг бир кис-мидир. Ушбу тушунча жамиятдаги иктисодий муносабатлар махсули сифатида намоён булади. Хар бир шахс хаётий манфаат ва кизи-кишларини руёбга чикариш максадида икти-содиёт сохасидаги амалий харакатларни амалга оширади ва бу жараёнда иктисодий хулк-атвор кузга ташланади. Мазмун жиха-тидан иктисодий маданият иктисодий харакат-даги, иктисодиёт субъектлари булмиш инсон-ларнинг узаро муносабат маданияти — узини тутиш коида ва меъёрларидир. Бу муносабатлар иктисодий тизимнинг ривожланиш табиати, характери, зиддиятлари ва конуният-ларига кура аникланади. Оддийрок тилда айт-ганда, иктисодий маданият бозор тамойилла-рига риоя этишдир. Унинг замирида уз кас-бига лаёкат, билимдонлик, омилкорлик, масъулият ва халоллик ётади.

Иктисодий муносабатлар ранг-баранг бул-гани каби иктисодий маданият хам турли куриниш ва шаклда намоён булади. У пул топиш, уни сарфлаш ва жамFариш каби жара-ёнларда акс этади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Мехнат килиш ва пул топиш маданияти иктисодий маданиятнинг мухим таркибий кисмидир. Мехнат маданияти — эгаллаб тур-ган лавозим хусусияти ва макомидан катъий назар уз хизмат мажбуриятларини виждонан бажаришдир. Барча тоифаларга мансуб ишчи-лар ана шу маданият ташувчилари сифатида намоён буладилар. Мехнат маданияти талаби — хар бир ходим мехнат интизомига оFишмай амал килган холда самарали ишлашидир. У уз ва мехнат жамоаси манфаатлари йулида бахамжихатликда самарали ишлашни, мехнат ахлокига оид ёзилган ва ёзилмаган коидаларга риоя этишни, мехнат муносабатларини ички коидалар ва мехнатга оид конунчиликка мувофик тарзда ташкил этишни назарда тутади.

Мехнат килиш ва иш хаки олиш маданияти уз асосида ягонадир, чунки мехнат хамма вакт пул ишлаб топиш манбаи хисобланади. Иш хаки ходимларнинг аксариятида даромаднинг асосий шакли хисобланади.

Иш хаки мехнатга берилган бахо сифатида ишлаб топилган даромадни узида ифода этади.

Пул ишлаб топиш маданияти ходим канча ишлаб топишга кодир булса, шунча пул ишлаб топиши мумкинлигини, бу оркали эркинликни назарда тутади. Маданият иш хаки чекланиши, унинг камситилишини истисно этади.

Маданиятда асосийси - иш хакининг пул-даги даромадлар мехнат самарадорлиги дара-жасига мос булишини назарда тутувчи такси-мот бозор конуни талабларига мувофикли-гидир. Бу конун объектив булиб, даромадлар маданияти карама-карши эмас, балки унга мувофик бир тарзда шаклланади. Одамлар турли ресурсларга эга булади ва улардан тур-лича фойдаланади, шунинг учун хам турли даромад оладилар. Маданият буни алохида кайд этади. Маданият ишлаб пул топиш асно-сида даромаднинг хакконий ва конуний йул билан кулга киритилишини назарда тутади, яъни пулдаги даромад ишлаб топилиши, бошкача айтганда, кунгилли мехнат, эркин ишга жойлашиш ва мукобил танлов натижаси булиши лозим.

Олий таълимда бакалавриат йуналишлари укув режасига киритилган «Иктисодиёт наза-рияси» курсининг «Мехнат» мавзуси талаба-ларда мехнат килиш ва ишлаб пул топиш

маданиятини шакллантиришда ахамиятли урин тутади. Укитувчи мазкур мавзу маъруза-сини интерфаол усуллардан бири - матбуот анжумани1 шаклида утказиши мумкин. Бунда дарснинг биринчи ярмида укув дастурида назарда тутилган назарий билимлар аник, киска ва лунда шаклда такдим этилади. Иккинчи кисмида эса диалог методидан2 фойдаланган холда талабаларнинг шахсий фикрларини тинглаб, саволларига жавоб берилади. Мавзуга тааллукли булмаган савол-лар берилишига йул куймаслик учун укитувчи талабаларни кизиктирувчи масалалар, уларни кийновчи муаммолар буйича, масалан, банд-лик, булFуси мутахассисларнинг иш хаки каби йуналишларни белгилаб бериши лозим.

Укитувчи саволларга жавоб бериш жараё-нида иш билан таъминланган инсонларнинг мехнат маданиятига урFу беради, интизом, ходимнинг уз вазифасини тулаконли бажариш оркали махсулот сифати ва иш унумдорлигини таъминлаши каби мехнат маданиятига оид хусусиятларни ажратиб курсатади. Маданиятнинг асосий хусусияти уз иш урнини кадрлаши ва уни йукотмасликка интилишидир. Шубха-сиз, талабаларни олий таълим муассасасини битирганларидан кейин кандай ишга жойла-шишлари кизиктиради, шу билан боFлик холда ишсизлик хакида саволлар берадилар. Маъру-зачи саволларга жавоб бериш асносида турли микёс ва давомийликдаги ишсизликнинг мукаррарлигини кайд этади. Вахоланки, мех-нат бозоридаги талаб ва таклиф доим хам мос келмас экан, ундаги кичкина фарк хам уз-узидан ишсизликни келтириб чикаради. Укитувчи жавобларини асослаш учун халкаро мехнат федерацияси маълумотларидан мисол-лар келтириши мумкин. Талабалар ишсизлик муаммосини чукур англаб етишлари учун муаммонинг сабаблари, жумладан ишсизликни келтириб чикарган технологик, демо-график, коньюнктуравий омилларга тухталиб утиш максадга мувофик. Бу оркали аудитория иш урнига эга була олмаслик холатлари хакида тушунчага эга булади. Натижада талабалар ишдан ажралмаслик учун нима килиш

1 Интерактивные методы, формы и средства обучения (методические рекомендации). Ростовский юридический институт (филиал). - Ростов-на-Дону, 2013. -С. 12.

2 Уша жойда, 10-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

зарурлигини англаб етадилар. Шунингдек, жараёнда бандликнинг куйидаги шаклларига эътибор каратилади:

• ёлланма мехнат оркали бандлик;

• уз-узини иш билан таъминлаш.

Мамлакатимизда уз-узини иш билан таъ-

минлашда кичик бизнес, оилавий тадбиркор-лик, касаначилик алохида ахамият касб этади. Укитувчи бандликни бахолашда мамлакат худудлари иктисодиётида банд булганларнинг сони туFрисида маълумотларни келтириши жоиз. Талабалар чет элдаги иш, мехнат туFрисида саволлар бериши мумкин. Укитувчи глобаллашув шароитида ишчиларнинг бир мамлакатдан бошкасига дунё бозори талаб ва таклифига мувофик харакатланиши одатий хол эканлигини тушунтириши лозим. Шу уринда кайд килиш мумкинки, мехнат мигра-цияси олдини олиб булмайдиган холатга айланди ва мехнат маданиятида хам энди гастербайтерлар сифатидаги бандлик тушун-часи пайдо булди. Укитувчи уз фикрларини асослаш учун дунё мамлакатларидаги мехнат мигрантларининг сони, улар томонидан уз мамлакатларига келтирилган маблаFлар хакида маълумотларни келтириши мумкин.

Матбуот анжуман шаклидаги дарсда талабалар иш хаки туFрисида саволлар беришлари мумкин. Уларга жавоб бера туриб укитувчи ойлик маош куплаб ишчиларнинг асосий даромади хисобланишини айтиб утиши керак. У мехнат маданиятига риоя этилган х,олда ишлаб топилади, иш билан таъминланганлик туфайли олинган исталган даромад унинг шакллари турлича булишидан катъий назар, мехнат килиб кулга киритилиши керак. Мана шундай х,аракат пул топиш маданиятининг асосий талабидир.

Бозор эркин ишлаб пул топишга имкон беради, шу билан бирга эркинлик эришилган натижа билан чегараланади. Инсон уз иш урнида ишлаганидан куп пул топа олмайди. Савол бераётганларга шуни тушунтириш керакки, мехнат бозори махсулоти булган иш хаки мехнат бахосининг пулда акс этишидир, у мехнат бозори талаб ва таклифига мос булади. Бозор коидаларига кура ишлаб топил-ган маош хакконий хисобланади, иш хаклари уртасидаги фарк эса мехнат килиш кобилияти билан боFликдир.

Матбуот анжуман сунггида укитувчи бандлик ва иш хаки масаласида сузлаганларига хулоса ясайди. Мана шу мавзудаги семинар машFулоти турли шакл ва методлардан фой-даланган х,олда утказилади. Экспресс суров учун саволларни укитувчи мавзу мазмунидан келиб чиккан х,олда ишлаб чикади. МашFу-лотнинг ролини кучайтириш учун суровномага «Ишсиз колмаслик учун нималар килиш керак?», «Узини-узи иш билан таъминлашнинг кандай шакллари бор?», «Кандай иш хаки хакконий хисобланади?» каби саволларни киритиш мумкин. Ёзма жавобларни тах,лил килишда укитувчи матбуот анжуман шаклидаги дарс талабаларга маданият талабларини узлаштиришда кай даражада имкон берга-нини аниклайди. Шуни инобатга олган холда у ацлий ^ужум усулида саволлар бериб сухбат утказади. Масалан, сухбатда мухокама учун «Нима сабабдан ишсизлик мавжуд?» мавзуси танланади. Бу ерда ким аслида ишсиз деб хисобланишини тушунтириш мухимдир. Шун-дан кейин укитувчи мавзуни куйидагича хоти-малайди: иш билан банд булмаган х,ар бир шахс эмас, балки яшаш учун пул топиши ва ишлаши шарт булган, бирок иш тополмаётган шахс ишсиз саналади.

Семинарда бандлик муаммосини хал этиш, ишга жойлашиш шаклларини танлашда ахбо-рот маданиятининг урни катталигини курсатиш жоиз. Укитувчи талабаларга самарали ишга жойлашиш учун вакансиялар туFрисида (каерда ва кандай ишга жойлашиш керакли-гини курсатувчи) кенг ахборотга эга булиш зарурлигини таъкидлайди. Буни газеталардаги эълонларни урганиш мисолида курсатиш мумкин («Ташкентская неделя», «Частный сектор» газеталари, «01х^» сайти кабилар). Мазкур семинарнинг максади мехнат шартномала-рини тузиш тартиби хакида билим беришдир. Шу максадда укитувчи гурух билан бирга бирор бир мехнат шартномаси мазмунини куриб чикади, иш берувчи ва ходимнинг хукук ва мажбуриятларини урганади. Бу холатда бандликнинг иктисодий аспектлари хукукий жихатлар билан мос келади. Семинар сунггида укитувчи мехнат ва ишлаб пул топиш мадани-яти нималиги ва у амалда кандай ахамият касб этиши буйича якуний хулосани такдим этади.

Талабаларда иктисодий маданиятни оши-риш максадида захирадаги укув вактидан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

caмapaли фoйдaлaниб, тaлaбaлap тaнлoвигa кypa куйидaги «Электив курс»1лapни тaшкил этиш мумкин:

1. Mex1нaт мигpaцияcидa иштиpoк этиш Koидacи.

2. Иш^ кaндaй килиб жoйлaшиш мумкин?

3. Инфляция вa ишcизликдaн кaндaй x1имoялaниш зapуp?

Maзкуp куpc дacтуpлapи мaдaний-ик1ти-coдий кapopлapни кaбул килa олиш куник-мacини шaкллaнтиpишни кyзлaб тузилaди.

Иктиcoдий мaдaният cox1acидaги билим-лapни aмaлий кУллaш вa иктиcoдий мaдaни-ятни юкcaлтиpиб бopиш мaкcaдидa куйидaги aудитopиядaн тaшкapи yкув-тapбия ишлapини олиб бopиш мумкин.

Дapcдaн тaшкapи тaдбиpлap:

1) Taлaбaлapнинг Mex1нaт вa ижтимоий х,имоя вaзиpлиги мутacaддилapи билaн <^нд-лик кaфoлaтлapи вa уни тaъминлaшнинг мeхa-низмлapи» мaвзуcидa учpaшуви.

Максади: тaлaбaлapни мex1нaт мунocaбaт-лapи aмaлиётидaги мaдaният билaн тaништи-pиш.

Шакли: диaлoг мeтoдини кУллaб, мaтбуoт aнжумaн шaклидa yткaзиш caмapaли нaтижa бepиши мумкин.

2) Taлaбaлapнинг «Умолот» ЁИХ pax^ap-лapи билaн «Ëшлapнинг иш^ жoйлaшувигa кyмaклaшув вa улapнинг бизнec тaшaббуcлa-pини кУллaб-куввaтлaш» мaвзуcидa учpa-шуви.

Максади: ёшлap фaoлиятини кУллaб-куввaтлaш йyнaлишлapигa aниклик киpитиш.

Шакли: очик cуx1бaт вa эpкин фикp aлмa-шув.

Кeлтиpилгaн интepфaoл мeтoдлap тaвcия-вий xapa^epTa эгa булиб, олий тaълим муac-cacaлapидa Укитувчилapнинг тaлaбaлap билaн ишлaш жapaёнидaги aник шapт-шapoити вa x1oлaтидaн кeлиб чиккaн x1oлдa бу тaвcиялap-дaн зapуp ypинлapдa фoйдaлaниш мумкин.

Адабиётлар руйхати:

1. Mиpзиёeв Ш.M. Дeмoкpaтик иcлox1oтлapни изчил дaвoм эттиpиш, хaлкимиз учун тинч вa ocoйиштa, мунocиб х^ёт дapaжacини яpaтиш - бapкapop тapaккиёт кaфoлaти-диp. I Taдбиpкopлap вa ишбилapмoнлap xapa^™ - Узбeкиcтoн Либepaл-дeмoкpaтик пapтияcининг VlIl cъeздидaги мaъpузacи. || «XXI ASR», 201б йил 21 oктябpь, 44-шн.

2. Ульмacoв А., Maмaнaзapoв А.. Экономии (кpaткий куpc). | Учeбнoe пocoбиe для cтудeнтoв бaкaлaвpиaтa нeэкoнoмичecких нaпpaвлeний. - T., 2015.

3. Интepaктивныe мeтoды, фopмы и cpeдcтвa oбучeния (мeтoдичecкиe peкoмeндa-ции). Pocтoвcкий юpидичecкий инcтитут (филиaл). - Pocтoв-нa-Дoну, 2013.

4. Кaлaшникoвa Е.Ю., Кoнoвaлoвa И.А., Лoвянникoвa В.В. Meтoдикa пpeпoдaвaния экoнoмичecких диcциплин в coвpeмeнных уеловиях мoдификaции. || «Молодой учe-ный», 2013, №12. -С. 901-903.

5. Pacулoвa Д. Mexнaт мигpaцияcи. || «Жaмият вa бoшкapув», 2009, 4-гон. -34-б.

6. Xaйитoв Ш.А. Mex1нaт мигpaнтлapининг ижтимoий-пcихoлoгик xoлaтигa дoиp. || «Psixologiya», 2017, 1-coн. -87-б.

7. http:||demoscope.ru|weekly|2016|0675|analit03.php#_ftn4

8. http:||www.eurekanet.ru|ewww|info|13384.html

1 http://www.eurekanet.ru/ewww/info/13384.html

ЗАMOНАВИЙ TАЪЛИM / COBPEMEHHOE OБРАЗOВАНИE 2017, б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.