Научная статья на тему 'Корхонада меҳнат унумдорлиги ва уни ўстиришда меҳнатни рағбатлантиришнинг ўрни'

Корхонада меҳнат унумдорлиги ва уни ўстиришда меҳнатни рағбатлантиришнинг ўрни Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3819
330
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат унумдорлиги / меҳнат мотивацияси / меҳнатни рокировкалаш / ишбай иш ҳақи / мукофотлаш тизими. / productivity / labor motivation / works reshuffle / time-based payment / bonus system

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Захирова Гулнора Мухамадиевна, Давлатов Одилжон Олимович

Мақолада меҳнат унумдорлиги борасида амалга оширилаётган назарий ёндашувлар, уни баҳолаш ва ҳисоблаш усуллари ҳамда ўстириш йўллари борасида фикр-мулоҳазалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LABOR PRODUCTIVITY ON ENTERPRICE AND THE ROLE OF LABOR MOTIVATION IN PROVIDING OF GROWTH

The article is devoted to the theoretical approaches of labor productivity concept, as well there methods of measurement and ways of productivity increasing are discussed.

Текст научной работы на тему «Корхонада меҳнат унумдорлиги ва уни ўстиришда меҳнатни рағбатлантиришнинг ўрни»

За^ирова Г.М.,

Узбекистан Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси укитувчиси; Давлатов О.О., «Кимматли коFозлар марказий депозитарийси» давлат корхонаси ички назорат сектори мудири

КОРХОНАДА МЕЩТ УНУМДОРЛИГИ ВА УНИ УСТИРИШДА МЕ^НАТНИ РАГБАТЛАНТИРИШНИНГ УРНИ

ЗАЦИРОВА Г.М., ДАВЛАТОВ О.О. КОРХОНАДА МЕЦНАТ УНУМДОРЛИГИ ВА УНИ УСТИРИШДА МЕЦНАТНИ РАГБАТЛАНТИРИШНИНГ УРНИ

Маколада мех,нат унумдорлиги борасида амалга оширилаётган назарий ёндашувлар, уни бах,олаш ва х,исоблаш усуллари х,амда устириш йуллари борасида фикр-мулох,азалар келтирилган.

Таянч иборалар: мех,нат унумдорлиги, мех,нат мотивацияси, мех,натни рокировкалаш, ишбай иш х,аки, мукофотлаш тизими.

ЗАХИРОВА Г.М., ДАВЛАТОВ О.О. ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТЬ ТРУДА НА ПРЕДПРИЯТИИ И РОЛЬ МОТИВАЦИИ ТРУДА В ЕЁ ПОВЫЩЕНИИ

В статье приводятся теоретические воззрения категории производительность труда, её повыщения, а также оценки основных направлений ее повышения.

Ключевые слова: производительность труда, трудовая мотивация, рокировка труда, повременная оплата труда, система премирования.

ZAHIROVA G.M., DAVLATOV O.O. LABOR PRODUCTIVITY ON ENTERPRICE AND THE ROLE OF LABOR MOTIVATION IN PROVIDING OF GROWTH

The article is devoted to the theoretical approaches of labor productivity concept, as well there methods of measurement and ways of productivity increasing are discussed.

Keywords: productivity, labor motivation, works reshuffle, time-based payment, bonus system.

Жамият тарацциёти ва унинг барча аъзолари фаро-вонлиги мецнат унумдорлиги даражаси ва унинг усишига боглицдир. Бундан ташцари, мецнат унумдорлиги даражаси ишлаб чицариш усулини цам, цатто ижтимоий-сиёсий тузумнинг узини цам белгилаб беради.

Мехнат унумдорлиги - ходимлар мехнат фаолиятининг иктисодий самарадорли-ги курсаткичидир. У ишлаб чикарилган махсулот ёки курсатилган хизматлар мик-дорининг мехнат харажатларига нисбати, яъни мехнат харажатлари бирлиги х,исо-бига ишлаб чикарилган махсулот билан белгиланади1.

Ишчилар мехнатининг унумдорлиги уч асосий омилга боFлик2:

- корхонада ишлаб чикариш жараёнла-рининг саводли ташкил килиниши;

- ходимларнинг лавозим мажбуриятла-ри канчалик аник эканлиги;

- ходимларнинг малака даражаси.

Аммо х,атто барча жараёнлар пухта ту-

зилган, изохланган ва ходимларда зарурий тажриба ва куникмалар мавжуд булган ва-зиятда хам тулик кувват билан ишлаш осон кечмайди.

Ходимларни самарали ишлашга раFбат-лантириш учун куплаб компаниялар ишбай иш хаки тулашни куллайдилар. Бирок бун-дай тизим нафакат мухим афзалликларни таъминлайди, балки маълум камчиликларга хам эга. Корхона ходимларга буюртмалар хажми етарли булмаган вазиятда ортикча туловлар туламайди, аммо масаланинг бошка томони хам мавжуд: х,ар кандай вазиятда ишловчилар паст х,ак туланадиган ёки умуман, даромад келтирмайдиган (мисол учун, ишлаб чикариш биносининг кулай булмаганлиги туфайли) ишларни унутган х,олда энг катта наф келтирадиган ишларни излайдилар. Шу сабабли анъана-

1 Абдурахмонов К- Мехнат иктисодиёти ва социологияси. / Олий укув юртларининг икти-содиёт сохаси буйича талабалари учун дарслик. -Т.: «Укитувчи», 2001. 280-б.

2 Пашуто В.П. Организация и нормирование

труда на предприятии. - М.: «Эксмо», 2012. -С. 93.

вий ёндашув - ишбай иш хаки тамойилла-ри билан чекланмаган холда узининг самарали иш хаки тизимини яратиш хакида уйлаб куриш куплаб корхоналар учун дол-зарб масаладир.

Иш хаки тизимининг нозик ва куз илFа-мас жихатлари3 куйидагилардан иборат:

1-цадам. Ишловчиларнинг жорий мецнат унумдорлигини улчаш.

Корхоналарда ишловчилар мехнатунумдорлигини устириш захиралари мавжуд-лигини аниклаш учун маълум эталонлар-ни жорий килиш зарур булади. К,уйидаги бандлар йуналтириш учун шундай намуна булиши мумкин:

- яхши ишловчиларнинг эришган нати-жалари;

- корхонада мехнат унумдорлигининг уртача курсаткичлари. Хисоб-китоблар узок муддатли маълумотларга асосланиши лозим;

- бошка корхоналарда амал киладиган ишланмалар меъёрлари. Мазкур эталон уз фаолиятини бошлаётган ёки илгари уз ста-тистикасини юритмаган янги корхоналар учун танлаб олинади.

Масалан, уйинчоклар ишлаб чикариш корхонаси фаолиятининг янги йуналиш буйича иш бошлашида (сувенир махсулотлар ишлаб чикариш) мехнат унумдорлигини улчашнинг маълум стандарт меъёрлари мавжуд эмас. Уларни мустакил равишда ишлаб чикишга туFри келади. Шу жумла-дан, ходимлар иш вактини хисобга олиш буйича бланкалар шакллантирилиши, ма-лакали мутахассис икки ой давомида тур-ли операцияларни улардан хар бирининг

3 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия. / Под ред. В.И.Титова. - М.: «Дашков и К», 2010. -С. 232.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

1-расм. Цехнинг ходимлар ташк,и рекламаси вазифалари1.

узунлиги курсатилган х,олда бажариши мумкин. Мазкур курсаткичларга тажриба йули билан х,аракат килинар экан, уларга эришишга шубх,а колмайди. Улар х,ар бир бажариладиган операция уртача давомий-лигини, буёклар ва бошка унсурлар сар-фини аниклаш учун асос булади. Корхона-нинг янги ишчилари х,ам бир ой давомида уз натижаларини курсатган х,олда шу син-гари бланкаларни тулдирадилар. Бу мех,нат сарфларини камайтириш имконини бера-ди, деганидир. Агар маълум операция учун нормативда курсатилганидан куп вакт та-лаб килинса, уста томонидан уз ноширла-ри учун кушимча укишлар ташкил килган ва ишнинг нозик томонларини билган ходим билан бу масала тулик х,ал килинган. Бундай тадбирлардан кейин коникарли курсаткичларга эришгунга кадар янгидан х,исобга олиш бланкалари юритилади.

Мех,нат сарфларини камайтириш оркали мех,нат унумдорлигини устиришда, цех хо-димларининг ташки рекламасини ташкил-лаштириш х,ам мух,им урин тутади. Бундай

1 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия. / Под ред. В.И.Титова. - М.: «Дашков и К», 2010. -С. 346.

реклама одатдаги рекламадан тубдан фарк килиб, бевосита ишловчилар мех,натининг сифати, хом ашё тежамкорлиги, иш бажа-риш тезлиги каби курсаткичларини намой-иш этишга каратилади (1-расм).

Цех ходимлар ташки рекламаси вазифа-ларининг бажарилиши фойданинг ошиши-га ва компаниянинг умумий максадларига эришилишига олиб келади.

2-цадам. Мецнат унумдорлигининг ошишини ратбатлантириш.

Ишловчиларнинг мех,нат курсаткичларини кабул килинган нормативлар билан таккослаш зарур. Бирок факат шунинг х,исобига ходимлар унумдорлигини яхши-лашга раFбатлантиришнинг уддасидан чи-килмайди. Агар ижобий самарага эришиш режалаштирилса, ишловчиларнинг ойлик даромади уларнинг иш натижалари билан бевосита узаро боFланган булиши зарур.

Ходимлар ташки рекламаси йуналиш-ларини ишлаб чикишда аввалгидек мик-дорда кайд килинган иш х,аки туланди, дейлик. Бизнингча, бундай тизим кузланган натижаларни таъминлаш имкониятини бер-майди, узини намойиш этиш, мех,натда «жа-сорат» курсатишга интилиш булмайди. Хар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

1-жадвал. Мижоз к,оник,увчанлиги индексини бах,олаш намунаси (х,ар бир банд учун 0 дан

10 баллгача)

Буюртмани бажариш муддатлари 8

Мижоз компанияга уз танишларини тавсия этиши эхтимоли 7

Объектда монтажчиларнинг ишлаши 9

Менежер иши 8

Хизмат курсатиш, шу жумладан, логистика даражаси 3

Уртача курсаткич 7

2-жадвал. Инженер томонидан мах,сулот сифатини бах,олаш намунаси (^ар бир банд учун 0 дан

10 баллгача)

Нуксонларнинг мавжудмаслиги 10

Технологик картага мос келишлиги 10

Яроксиз махсулотнинг мавжудмаслиги 10

Уртача курсаткич 10

бир ходим устидан доимий назоратни вази-ятдан чикиш чораси, деб хисоблаш мумкин булади. Агар ишловчиларимиз ютукларига мувофик, иш хаки тулаш туFрисида карор кабул килинса, вазият узгаради. Буни аник мисолларда куриш мумкин.

Ходимларни раfбатлантириш тизими: мисоллар ва ишланмалар.

Биринчи навбатда, цех ходимлари олди-га компаниянинг ташки реклама вазифала-ридан келиб чикадиган ички максадлари куйилди. Кейинчалик натижалар - сама-радорликнинг иш хакига боFлик булган, улчанадиган, бахоланадиган курсаткичлари аникланди. Эришилишига ходим бевоси-та таъсир курсатадиган мезонлар танлаб олинди. Мах,аллий мижозлар сонининг усишига ва буюртмаларнинг такрорланув-чанлигига факат ходимнинг узи бевоси-та таъсир курсатади, махсулот сифати эса билвосита ахамият касб этади.

К,уйидаги курсаткичлар танлаб олиниши мумкин:

Биринчи курсаткич (К1) - нормативлар-га нисбатан таннархнинг пасайиши. Мазкур курсаткич, биринчи навбатда, олдиндан кузда тутилмаган харажатлар билан бирга борадиган монтаж ишлари учун белгилана-ди. Бирок харажатларнинг кискариши си-фат учун салбий окибатларга олиб келмас-

лиги керак. Демак, ходимларнинг олдида материаллар сарфини белгиланган норма-тивдан пасайтирмаслик вазифаси турибди, улар меъёрида жойлаштирилиши керак.

Иккинчи курсаткич (К2) - ички ва ташки мижоз коникувчанлиги индекси. Товарлар ва хизматлар сифати туFрисидаги янги ва доимий мижозлар фикрларини мунтазам аниклаган холда суров вараFи тузилади (1-жадвал).

Учинчи курсаткич (К3) - ишлаб чикари-лаётган махсулот сифати. Компания инже-нери томонидан бахо куйилади (2-жадвал).

Ходимнинг даромади нафакат келтирил-ган курсаткичларга, балки унинг ишлан-маларига хам боFлик булади. Ишда бошка курсаткичлар - ходим ишига истеъмолчи-лар рекламацияларининг микдори, матери-ални саклаш коидаларига риоя килиниши, яроксиз махсулотлар улуши, яроксизлик ту-файли талаб килинган таъмирлашлар микдори, лойихани бажариш муддатларининг бошкарилиши хам киритилиши мумкин. Бирок жуда куп микдордаги мезонларни урнатиб куйиш тавсия этилмайди, яхши-си иш хакини тез ва оддий хисоблаш учун 5-7 тасини танлаш зарур.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

3-жадвал. К4 коэффициентини х,исоблашга мисол

Курсаткич Маълумотлар манбаи и г 1 | * Меъёр а д т а ^ и к (С д т го к и аси х,исобга нган жами, % да

Укал 1 ^ X к а X си ¿1 °

1. Таннархнинг меъёрга нисбатан пасайиши (К1) «Меъёр»/«х,акикатда» нисбати 30 498000 сум 435000 сум 114 34,2

2. Мижознинг коникувчанлик индекси (К2) Суров вараFи (1-жадвал) 35 7 7 100 35

3. Мах,сулот сифати (К3) Суров (2-жадвал) 35 9 10 111 38,85

Умумий курсаткич 100 108,05

Самарадорлик курсаткичлари асосида иш х,ак,и цисоблашга мисол1.

Базавий маош килиб 1200 минг сумни оламиз. Бундай сумма учта тасдикланган курсаткич буйича режа бажарилган ша-роитда ходимга туланади. Агар иш 100% дан ошиб кетса, у х,олда туловлар х,ам купаяди. Агар курсаткич меъёрига ет-маса, у х,олда туловлар кам булади. Иш х,аки х,исоблашнинг куйидаги формуласини куллаймиз:

Иш х,аки = маош + маош х К4 : К5, бу ерда:

К4 - ходим томонидан белгиланган самарадорлик курсаткичларига эришиш ко-эффициенти (3-жадвал);

К5 - ишчи ишлаш меъёрлари коэффици-енти булиб, у ишлаб чикариш юкламасини акс эттиради.

К5 = (^акикий юклама - х,акикатдаги ишлаб чикариш + х,акикий юклама) : режа-лаштирилган юклама х 100%.

Хакикий юкламани х,исобга олиш иш-чилар ишини жадаллаштириш учун икки марта кузда тутилган. Бунинг учун амали-ётдан мисолларни куриб чикамиз. Агар ходим 2 соат ичида бир одамнинг урнига топширикни бажарган х,олда курсатилган муддатда ишни йулга куя олмаса, ойлик

1 Абдурах,монов К- Мех,нат иктисодиёти ва социо-логияси. / Олий укув юртларининг иктисодиёт сох,аси буйича талабалари учун дарслик. - Т.: «Укитувчи», 2001. 300-315 б.

юкламадан шу сингари ортикча вакт сар-фи чегириб ташланади. Демак, иш тез-лигини х,исобга олган х,олда х,акикатдаги юклама ойлик фонди пасаяди ёки ошади. Натижада охирги формуладаги «х,акикий юклама - х,акикатдаги ишлаб чикариш» фарки лойих,аларини бажаришда ортикча вакт сарфи ёки тежамкорлигини аниклаш имконини беради. Мазкур курсаткични ^акикий юклама курсаткичи билан кушиб, ^акикатдаги ишлаб чикариш х,ажмини аниклашимиз мумкин.

Ходимнинг режалаштирилган юкламасини аниклашда унинг микдори тур-ли мукаррар зарарлар туфайли х,еч качон 100% ни ташкил кила олмаслиги, купи билан 70% ни ташкил килиши мумкинлигидан келиб чикамиз. Мос равишда, агар ишлаб чикаришнинг режалаштирилган юкламаси, мисол учун, 112 соатни ташкил этса, ишчи уларни факат 175 соат ичида бажариши мумкин (112 -70%).

Энди ишлаб чикаришга узатилганлар яна камрок юкламани таъминлаш имконини берганлигини фараз киламиз. Мисол учун, 98 соат (режанинг 87,5%и), х,акикатда эса 95 соат булди. Бундай вазиятда К5 (98 -95 + 98) : 112 х 100% = 90,18% ни ташкил этади.

Демак, иш х,аки 1200,0 + 1200,0 х 108,05% : 90,18% = 2637,8 минг сумга тенг булади.

4-жадвал. Ходимларнинг ишга бутун кучини беришларига нима х,алак,ит беради, жами 100%*

Иш берувчи томонидан ваъдаларининг бажарилмаслиги (бонус туловлари, лавозимдаги кутарилишларга нисбатан ва б.) 26

Рахбариятнинг хурматсизлиги, кул остидагилар мехнатига беписандлик билан муносабатда булиш 16

Паст иш хаки 15

Инсон ишда нима килишининг ахамияти камлиги 14

Иш билан ш^улланишга мехр куймаслик (кизикарли булмаган иш) 11

Ходим хеч качон бутун, юз фоиз кучини бермаслик керак, деб хисоблайди 10

Бошкалар 8

Шундай килиб, ходимнинг иш хаки кор-хона умумий ютукларига кушилган хиссани акс эттиради.

Ме^нат унумдорлигини оширишга ми-соллар.

Ходимларнинг яхши ишлаши учун нима килиш кераклиги масаласи рахбарларни доимо кизиктиради. Эътироф этишларича, ишчилар ишга тулик кучини бермайдилар, вахоланки, рахбарларда иш унумдорлигини оширишнинг маълум имконлари мав-жуд (4-жадвал).

Мехнат унумдорлигининг асосида ма-лака ва юкори мехнат мотивацияси ётади. Тажрибанинг курсатишича, агар рахбар хо-димлари фаолияти натижаларидан коникса ва мехнат унумдорлигини яхшилаш учун хеч нарса килмаслик кераклигига ишон-чи комил булса, тез орада муаммоларга дуч келиши мумкин булади. Мисол учун, аввалги компанияда уз вактида катта бу-юртмалар захираси мавжуд булган, шу са-бабли ходимларни раFбатлантиришда бир тухтамга келиш зарур. Бирок маълум вакт утиб, кутилмаганда салбий вазият вужудга келди - янги буюртмалар келиб тушмади, аввалгилари эса якунлана бошлади. Нати-жада ун марта купайган иш учун ходимлар мотивациясини таъминлаган холда жиддий инкирозга карши тадбирларга мурожаат килишга туFри келади. Шу сингари вази-

1 Head Hunter портали томонидан утказилган тадкикот натижалари. http://gordonua.com/news/ society/Kadrovyy-portal-H paniy-v-Ukraine-ozhidayutsya-sokrashcheniya-sotrudnikov-75086.htmi

ят яна такрорланмаслиги учун ходимлар юкори мехнат унумдорлигини ушлаб туриш билан мунтазам шуFулланиш такозо этилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ишловчилар мехнат унумдорлиги учта асосий курсаткичга бевосита боFлик булади:

1. Малака. Илгариги вактларда компа-ниянинг узида малакали мутахассислар-ни купайтиришга харакат килинган. Бирок бундай тадбирлар самараси ишлашни бош-лаган илк йилларда сезиларли булади. Бунда мутахассислар уз малакасини англаган холда купинча ишга жойлашишнинг му-носиб урнини излашга карор килади. Вакт утиши билан тажрибали мутахассислар-ни муносиб иш х,акига юкори самарадор-лик билан бирданига жалб килишга ишонч хосил килиш мумкин. Чунки биринчи иш кунидан анча юкори кайтим булади. Би-нобарин, сотиш буйича тажрибали мене-жер ишончли, самарали тактикалари билан катта самарадорликни таъминлай олади, тайёр кутубхоналар билан ишлайдиган малакали мутахассиснинг унумдорлиги хам жуда юкори булади.

2. Ва^тни бош^ариш. Хатто тажрибали мутахассис хам уз вактини саводли тасар-руф эта олмаса, уз вактида иш бажаришга улгурмаслиги мумкин. Уз амалиётида ишни самаралирок режалаштириш учун куп сон-ли услублардан фойдаланилади, хар бир ходим узи учун бир канча усулларни бел-гилаши мумкин. Бундан ташкари, устувор-ликлар, максадларнинг куйилиши, ишлар-нинг режалаштирилишига нисбатан айрим умумий коидалар амал килади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

Ма^саднинг %уйилиши. Хар бир чо-рак бошида истикболли лойих,алар кур-сатилган, уз х,аракат тартиби ва муддатлари белгиланган х,олда ойлик иш режаси тузи-лади. Мисол учун, маълум муддатда режа булимига янги куринишдаги иш режаси-ни топшириш учун режа компаниянинг ички порталида жойлаштирилади х,амда уни музокаралар ва кутиш хонасида эълон килинади. Зарурият туFилганда жавобгар ходимлар тузатишлар киритишлари ёки шарх,лашлари мумкин.

Устуворликларнинг %уйилиши. А3 вара-Fида вазифаларнинг мух,имлиги буйича вертикал ук буйлаб, мураккаблиги (мех,нат сиFимкорлиги) буйича горизонтал ук буйлаб акс эттирилган графикни тузамиз. Сунгра энг кам мех,нат сиFимкорлиги ва энг куп ах,амиятлилик нуктасидан энг куп мех,нат сиFимкорлиги ва энг кам ах,амиятлилик нуктасига томон стрелка чизилади. Шундан сунг графикка вазифалар ва ишлар (мех,нат сиFимкорлиги ва мух,имлигини аниклаш субъектив кечади) курсатилган стрелка-ларни бириктириб куямиз. Демак, вазифаларнинг устуворлигига графикдаги урни таъсир курсатади - мух,им вазифаларнинг бажарилиши устувор булиб колади, бунинг учун куч ва вактларнинг энг кам сарфлани-ши етарли, охирги навбатда эса мураккаб, бирок шошилинч булмаган лойих,алар ба-жарилади.

Ишларнинг режалаштирилиши. Режалаш-тирувчилар ва календардан фойдалана-миз, уларнинг ёрдамида тегишли йиFилиш ва учрашувлар тайинланади. Шахсий мо-биль гаджетли контактлар ва почталар руйхатининг синхронлаштирилишини ба-жарамиз. Барча ишларни лойих,анинг ба-жарилишига аник муддат урнатилишидан келиб чикиб, икки тоифага ажратамиз. Бошида ходимга биринчи тоифа вазифаларни х,ал килишига туFри келади, колганларини факат улар бажарилгандан кейингина бош-лайди.

3. Ходимлар мотивацияси. Самара-ли мотивацияга эришиш учун ишловчи-лар фаолияти турларини таксимлаш за-рур. Улардан айримлари учун (одатда сотувлар буйича менежерлар учун) сотув режалари ва маблаFлар тушуми режала-ри тасдикланади. К,олганларга эса (одатда ишлаб чикариш булими ходимлари) якин ой ва чоракка мукофотлар туланган, максадлар бажарилиши ^исобга олинган режа ва вазифалар белгиланади.

Чораклик мукофот сотувлар буйича менежерларга куйидаги чизма буйича такдим килинади. Менежер томони-дан узининг 6 та кайд килинган маоши ^ажмида иш х,акини оклаш учун чорак да-вомида таъминланиши лозим булган фой-да х,исобланган. Демак, ойига 1200,0 минг сумлик (кулига тегадиган) иш х,акида менежер компания учун 7200,0 минг сумлик х,ажмда фойдани таъминлаши лозим. Маз-кур режа ортиFи билан бажарилганда, ходимга бонус такдим килинади. Чорак учун х,ар бир кушимча режа бажарилганда, ойлик иш х,аки ^ажмида бонус ажратилади.

Колган ходимлар учун ой натижала-ри буйича маошининг ярми х,ажмида куйилган вазифалар бажарилган шароитда мукофот тулови амалга оширилди. Бундан ташкари, жамоавий мукофот куринишида ички коммуникация ва узаро ёрдамлар-ни кушимча раFбатлантириш кузда тутил-ган. Хар бир ходим учун чорак натижалари буйича мукофот - мазкур даврда режалаш-тирилган вазифалар барча ходимлар то-монидан бажарилган шароитда маошнинг ярми микдорида берилади. Ишловчилар турли ташкилий х,олатлардан чалFишлари учун муайян мижоз билан узаро таъсир-да кайси тартибда бажариш х,амда качон ва кимга ёзиш ва кУнFирок килиш, кандай ^ужжатларни тайёрлаш ва кандай гапириш кераклиги батафсил ёзилган, х,ар бир х,олат учун намуналар тасдикланган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

Корхонадаги мехнат унумдорлиги бир сменали иш тартибига утилгандан сунг ошади.

Мехнат унумдорлигини ошириш усул-лари туFрисида амалда хар куни уйлаб куриш лозим. Бинобарин корхонада иш-ловчилар мехнатининг унумдорлиги турли сабабларга кура - кул мехнатидан фойда-ланишнинг жуда юкори даражаси, ускуна-ларнинг эскирганлиги, лаёкатли кадрлар-нинг етишмаслигига кура, тармок буйича уртача курсаткичдан 30%га паст. Вазиятни икки мезон туфайли узгартиришга эришиш мумкин.

Иш тартиби. Айтайлик, завод илгари икки сменада иш олиб борган. Бир ой даво-мида ишлаб чикаришнинг бориши, ходим-ларнинг паст мехнат интизоми ва 16-60% оралиFидаги сменалар юкламасидан смена-лараро утиши кузатилди. Ишлаб чикариш хар бир ходимига ойига 120 минг сумдан ортик булмаган маблаF туFри келади. Шу сабабли бир иш сменасидан бошкасига утиш хакида карор кабул килинади, хо-димлар сони макбуллаштириладиган унумдорликни ташкил килиш эса кейинга колдирилади. Чикишда хар бир ишловчига хисоблаганда, хар ойда 1500,0 минг сумдан ортик ишлаб чикаришга эришган холда уртача ойлик ишлаб чикариш хажмини 11%га ошириш оркали унумдорликни 2,5 мартага устиришга эришиш мумкин.

Иш х,ак,и тизими. Fишт цехи ишида хар минг дона шартли Fишт бирлигига тула-надиган хак киритилди. Расценкалар револьвер прессларидаги 11-вагонча ва автоматик пресслардаги 30-вагончадан бошлаб, 20%га усди. Ёрдамчи мутахас-сислар учун соатбай иш хаки амал килди. Таъмирчилар булими учун мукофот фон-дининг бир кисми таъмирлашни сифатли бажариш кафолати сифатида узок муддат-га захиралаштирилди. Шу сингари тизим маълум коникмасликни келтириб чикарди, аммо корхонанинг фалокатларсиз иш-

лаши шароитида кушимча мукофотлар куринишида яхши янгилик таклиф килинди.

Бугунги кунда асосан, сотиш ва хом ашё билан таъминланишни макбуллаштириш туфайли унумдорликни ошириш тенден-цияси сакланиб колмокда. Кабул килинган тадбирлар корхоналарда мехнат унумдорлигини амалда 4 бараварга ошириш имко-нини берди.

Руций интеллект - ца^и^ий етакчининг кучли ^уролидир.

Янги технологияларга устуворлик бериш лозим.

Хар бир компанияда унумдорликни устириш учун уз тармокларида долзарб тенденция ва янгиликларни кузатадиган ходим бор. Бу иш манфаатдор ходимга унинг стандарт бахоналар билан чекланмаслиги учун ишониб топширилиши керак. Узининг хар бир амалга оширилган лойихаси учун у 1000,0 минг сумлик мукофот олади. Компанияда жорий килинган узгаришларга ми-солларни куриб чикамиз, уларнинг ходим-лар мехнат унумдорлигига таъсири хакида гапирамиз.

Xайдовчи ва диспетчер уртасидаги ало^алар тизими. Илгари хайдовчилар ва диспетчерларнинг мулокоти рация оркали олиб борилган. Диспетчерларнинг хар бир алмашинишида тушган буюртма-ларни хайдовчиларга узатадиган ходим мавжуд булган. Аммо вакт утиши билан хайдовчилар буюртмаларни автоматик ра-вишда олган холда навигаторлардан фой-даланишга утдилар. Шу сабабли диспет-черлар штатида махсус ходимга зарурият булмаган. Буюртмаларни олиш учунгина эмас, балки интизом назорати ва мурак-каб буюртмачилар билан юзага келадиган муаммоларни хал килиш учун хам собик радистларни сменанинг катта маъмурчила-рига утказилди. Илгари мазкур вазифалар диспетчерлик хизмати бошлиFига юклатил-ган, аммо бушатилган ходимлар туфайли ушбу жараённи макбуллаштиришга эри-шилди.

Диспетчерлар учун дастур. Дастурий таъминотнинг янгиланиши тушган кун-Fирокларга ишлов бериш ва хизмат кур-сатиладиган мижозлар сонини купайтириш имконини беради. Энди диспетчер тегишли х,аракатларни бажариш учун - йуловчига кУнFирок килиш, х,айдовчига буюртмалар бериш учун тугмачаларнинг маълум би-рикмасини шунчаки босиб колмайди. Ил-гари буларнинг х,аммасини кулда бажариш керак булган. Эндиликда х,ар бир кУнFирок 3-4 гудокдан кечикмаган х,олда кабул ки-линади.

Дастурий таъминот янгиланган пайт-дан бир ой утиб, ишланган буюртмалар х,ажмини бир неча мартага оширишга эри-шилди.

Асосийси - бу моддий раFбатлантириш-нинг туFри тизимидир.

Асосийси - моддий раFбатлантириш ти-зимини саводли ташкил килиш эканлигини ишонч билан айтишимиз мумкин. Трикотаж фабрикасида ва курилиш материаллари ишлаб чикариш компаниясида фойдала-ниладиган иш х,аки чизмаси х,акида айтиб утиш мумкин.

Раfбатлантириш му^обили сифати-да даромад кафолати. Ходимга маошни уртача бозор иш х,акидан кам булмаган микдорда такдим килиш зарур. Бунда ялпи туловлар х,акида эмас, балки кайд килинган даромад х,акида гапирилади. Мисол учун, тикувчиларнинг уртача иш х,аки 800-1000,0 минг сумни ташкил килади х,амда х,ар бир буюм учун ёки режани ошириб бажар-ганлик учун фоиз берилади. Компанияда тикувчиларнинг иш х,аки уртача даража-дан амалда икки баравар ошиб кетади, бу бошка корхоналардаги жами туловларга мос келади. Албатта, маълум режа белгила-нади. Аммо узок давр давомида унга риоя килинмайди, дастлаб ходима билан сух,бат утказилади, агар х,еч нарса узгармаган булса, ишдан бушатилади. Режа ошириб ба-жарилганда 10-15% х,ажмида мукофот аж-ратилади. Бирок ходималар одатда режани

бажаришга алох,ида ^аракат килмайдилар, бинобарин уларга туловларнинг кайд килинган кисми ^ам етарли. Шу сабабли раFбатлантиришнинг бошка усуллари ^ам излаб курилади.

Ходимни моддий раfбатлантириш. Хо-димни моддий раFбатлантиришга мисол-лар:

Даромади узгартириладиган рокировка-лаш. Компаниянинг сотиш булимида кури-лиш материаллари бозорида 5 ходим - 2 та оддий ва 2 та етакчи сотувчи х,амда булим бошлиFи ишлайди. Оддий сотувчининг иш х,аки кайд килинган маош ва х,ар бир би-тимдан соф фойданинг 8,5%ини ташкил эта-ди. Етакчи сотувчиларнинг вазифаси савдо-сотик, маош ва савдолардан олинган соф фойданинг 10,5% х,амда назорат остидаги сотувчи битимидан олинган фойданинг 1,5%ини олган х,олда оддий сотувчи иши-ни назорат килишдир. Булим бошликлари савдо-сотик билан шуFулланишмайди, унинг вазифасига булим ишини саводли ташкил килиш киради. Унга ходимлар то-монидан ишлаб топилган соф фойданинг 1%и такдим килинади.

Барча ходимларни куллаб-кувватлаш учун айрим рокировкалардан фойдаланилади:

Иш натижаларини х,ар ой охирида ба^олаш. Агар оддий сотувчи сотувлар микдори буйича етакчидан устунлик килса, уларнинг жойи алмаштирилади.

Йил натижалари буйича булим бошлиfи ва етакчи сотувчилардан бирини рокиров-калаш мумкин, мисол учун, мазкур булим со-тувларининг манфий динамикаси х,олатида.

СоFликни саклаш со^асида унумдор-лик ой давомида шифокордаги беморлар сони буйича бах,оланади. Бизнинг фик-римизча, ходимлардан х,еч бири энг куп кайтим билан ишламайди, шу сабабли раFбатлантиришнинг бир канча усуллари-дан фойдаланиш такозо этилади.

Компаниялар даромадининг чорак %исми мукофот фондига кетади. Факат бирги-на маош олишда ходимлар хох,ламасдан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

мехнат килдилар. Шу сабабли хар бир булимга смена давомида ишланган пул-ларнинг чораги микдорида мукофот бе-риш таклиф этилди. Мазкур сумма маълум пайтда шунчалик катта булдики, бу тескари самара берди, ишлаш суръати секинлашди. Шу сабабли фоизни осонлик билан кесиб олишга карор килинди, бу янгидан жамоа-ни фаолрок ишлашга ундади.

Уз-узи билан мусоба^а. Уз амалиётимиз-да факат эришилган максадларни урнатиб куямиз. Аммо бошкарувчилар режалар-нинг бажарилмаслиги туFрисида баён кила-

дилар. Бундай вазиятда ушбу ходим урнига бир неча кун узимиз ишлашимиз керакли-гини таклиф киламиз. Бирок агар «бажа-рилмайдиган» режаларга эришар эканмиз, у иш хакидан махрум булади ёки ишдан бушатилади. Бошкарувчилик лавозимида бир неча кун ишлаш давомида уз хатоси-ни тушуниш уддасидан чикилади ва синов утказишни тухтатиш суралади. Баъзида ро-кировкалаш туFрисидаги шундай таклифда ходимнинг узи имконият беришни сурайди ва фаолрок ишлай бошлайди.

Адабиётлар:

1. Абдурахмонов К. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. / Олий укув юртлари-нинг иктисодиёт сохаси буйича талабалари учун дарслик. - Т.: «Укитувчи», 2001. -480-б.

2. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия. / Под ред. В.И. Титова. - М.: «Дашков и К», 2010. -С. 346.

3. Пашуто В.П. Организация и нормирование труда на предприятии. - М.: «Эксмо», 2012. -С. 279.

4. www.Grandars.ru.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.