Научная статья на тему 'Иқтисодий ўсиш ва бандлик'

Иқтисодий ўсиш ва бандлик Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
708
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодий ўсиш / бандлик / меҳнат унумдорлиги / миллий даромад / ишсизлик / экстенсив ривожланиш / интенсив ривожланиш / economic growth / employment / the effectiveness of labor / national income / unemployment / extensive development / intensive development

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мардонов Баҳодир Бахронович

Мақолада иқтисодий ўсиш ва бандлик категориялари ўртасидаги узвий боғлиқлик жиҳатлари ва унинг аҳамияти баён этилган. Шунингдек, улар ўртасида мувозанат нуқтаси мавжудлиги ва уни топиш мамлакат тараққиётида муҳим роль ўйнаши ҳамда ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этиши кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECONOMIC GROWTH AND EMPLOYMENT

There is observed in the article the category of economic growth and employment, sphere of their consecutive connection and their importance. As well there is also indicated existing equilibrium point between them, detecting this point. There is proved that the categories play the main role in state development and in solution of social-economic problems.

Текст научной работы на тему «Иқтисодий ўсиш ва бандлик»

Мардонов Б.Б.,

Тошкент ахборот технологиялари университети Самарканд филиали катта укитувчиси

V V

ИКТИСОДИИ УСИШ ВА БАНДЛИК

Мамлакатда барцарор ижтимоий тарацциётга эришиш, биринчи навбатда, ацоли бандлиги дара-жасининг ошиши орцали намоён булади. Банд-лик ижтимоий-ицтисодий цодиса булиб, бунда мецнатга лаёцатли ацолини иш билан таъмин-лаш тушунилади. Ацоли бандлигининг таъминла-нишида макроицтисодий категориялар уртасидаги богланишлар катта роль уйнайди.

Хар бир мамлакатда ялпи ички махсулот, миллий даромад, иктисодий усиш, бандлик хамда мехнат унумдор-лиги каби иктисодий категориялар уртасида узаро боFланишлар мавжуд. Улар орасидан иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги узаро боFликлик мамлакат тараккиёти учун мухим ахамият касб этади. Кайси мамлакатда иктисодий усиш ва ахоли бандлиги уртасида узаро узвий боFланишнинг юкори даражаси таъминланса, уша мамлакатда иктисодий тараккиёт суръатлари жадаллашади. Аксинча, бу мухим курсаткичлар уртасидаги узаро боFликлик кучсиз булса, мамлакат тараккиётида катор муаммо-лар келиб чикади. Иктисодчи олим-лар Л.В.Стрелкова., С.С.Кабановлар, «...бир томондан иктисодий усиш ке-лажакда янги иш уринларини очиш имконини берса, иккинчи томондан харажатларнинг камайиши, мехнат

унумдорлигининг ошиши, ишлаб чикаришда самарадорликнинг усиши каби жараёнларнинг ривожланиб бориши натижасида банд ахоли со-нининг кискариб боришига олиб ке-лади1», деб таъкидлаганлар. Демак, иктисодий усиш хамма сохада хам мамлакатнинг баркарор ижтимоий-иктисодий тараккиётини англатавер-майди. Шунингдек, иктисодий усиш узок муддатда бир текис ва узлук-

" х / "

сиз давом этмайди. У иктисодий бекарорлик даврлари билан узилиб туради. Ушбу даврлар ахоли бандлиги муаммоларининг кескинлашу-ви билан тавсифланади. Иктисодий усиш ва бандлик даражасининг ошиши уртасида мувофикликка эришил-са, иктисодий усиш узок ва баркарор суръатда амалга ошади. Шу сабаб-

1 Стрелкова Л.В., Кабанов С.С. О Влияние инноваций на рост производительности труда и занятость в Российской экономике. // «Социальные науки», 2011, №1. -С. 147-150.

ли давлат бандлик масаласига жид-дий эътибор каратиб, уни тартиб-га солиб туриш максадга мувофик хисобланади.

Ахоли бандлиги ва уни таъминлаш муаммолари буйича куплаб илмий изланишлар олиб борилган. Шунинг-дек, ахолини иш билан таъминлаш, уларнинг мехнатидан унумли фойда-ланиш туFрисида хам мухим илмий FOялар ишлаб чикилган. Аммо булар-нинг барчаси ишсизлик муаммосини тулик юмшатиш имконини бермаяпти. Модомики, иктисодий усиш ва банд-лик уртасидаги боFликлик аникланмас экан, иктисодчи олимларнинг ишсизлик муаммосини юмшатиш борасида-ги турли хил мунозара ва тортишувла-ри давом этаверади. Иктисодчи олим Ю.С.Ершов «Пространственный аспект Российской экономики и перспектив её развития: до и после кризиса» номли маколасида <^арб мамлакатла-рида ЯИМ усиш суръати 103,0 фоизга етганда банд ахоли сони ортганини»1 таъкидлаган. Демак, иктисодий усиш суръати маълум даражага етгунга кадар ижтимоий ишлаб чикаришда банд ахоли сони кискариши хам мум-кин. Яъни иктисодий усиш ва банд-лик уртасида мувозанат нуктаси мав-жуд булиб, уни топиш мухим ахамият касб этади. Шу сабабли бугунги кунда дунёнинг айрим ривожланган мам-лакатларида иктисодиётнинг мутано-сибли ва мувозанатли ривожланиб боришини таъминлаш долзарб ва-зифа деб каралади. Таъкидлаб утиш

1 Ершов Ю.С. Пространственный аспект Российской экономики и перспектив её развития: до и после кризиса. // «Регион: Экономика и социология», 2010, №2. -С. 129-153.

уринлики, иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат нуктаси турли мамлакатларда турли хил даражада булади. Унинг бир меъёрини белги-лашнинг иложи йук. Шунинг учун хам мамлакат иктисодий усиш даражаси-ни белгилашда бандлик категориясига алохида эътибор каратилса, максадга мувофик хисобланади.

Иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат мамлакат-да куйидаги энг мухим ижтимоий-иктисодий муаммолар ечимини то-пишда мухим рол уйнайди.

Биринчидан, иктисодиётда банд ахоли мехнатидан унумли фойдала-нишга эришилади. Статистик маъ-лумотларга кура, Россия Федера-цияси, Буюк Британия, Хитой ва Япония мамлакатларида ишсизлик даражаси иктисодий усиш даража-сига караганда уртача 3,5-4,5 фоизга ортик (1-жадвал). Лекин бу курсаткич мамлакатнинг умумий ижтимоий-иктисодий ахволига таъсир этмайди. Чунки маълум меъёргача ишсизлик мамлакат иктисодиётида ижтимоий муаммони келтириб чикармайди хамда иктисодий усиш суръатига таъсир килмайди.

Буюк Британияда иктисодий усиш суръати охирги ун йил ичида уртача 1,2 фоизни, Японияда эса карийб 1,0 фоизни ташкил этганига карамасдан, бу давлатлар ахоли турмуш даражаси ва сифати юкори давлатлар-дан хисобланади. Аммо айрим Собик иттифок давлатларида, аксинча, бандлик даражаси хамда иктисодий усиш суръати юкори булишига карамасдан, ахоли турмуш даражаси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

1-жадвал. Дунёнинг айрим ривожланган мамлакатларида иктисодий усиш ва ишсизлик ^олати1

Россия Федерацияси Буюк Британия Хитой Япония

Йиллар ЯИМ усиш Ишсизлик ЯИМ усиш Ишсизлик ЯИМ усиш Ишсизлик ЯИМ усиш Ишсизлик

суръати, % даражаси, % суръати, % даражаси, % суръати, % даражаси, % суръати, % даражаси, %

2003 7,3 8,6 2,8 5,0 10,0 4,3 1,4 5,3

2004 7,2 8,2 3,0 4,8 10,1 4,2 2,7 4,7

2005 6,4 7,6 2,2 4,8 11,3 4,2 1,9 4,4

2006 8,2 7,2 2,8 5,4 12,7 4,1 2,0 4,1

2007 8,5 6,1 2,7 5,4 14,2 4,0 2,4 3,8

2008 5,2 6,4 -0,1 5,6 9,6 4,1 -1,2 4,0

2009 -7,8 8,4 -4,4 7,5 9,2 4,2 -6,3 5,1

2010 4,3 7,5 1,8 7,8 10,4 4,1 4,5 5,0

2011 4,3 6,6 0,8 8,1 9,2 6,5 -0,8 4,6

2012 3,6 5,7 -0,1 7,8 7,8 6,4 2,2 4,4

Уртача 4,7 7,2 1,2 6,2 10,4 4,6 0,9 4,5

анча паст. Демак, иктисодий усиш суръатлари 10-12 фоизга ошиши ёки хар йили миллиондан ортик янги иш уринлари яратилиши мамлакат ахолиси турмуш даражасининг ях-шиланишига сезиларли даражада таъсир килмас экан. Аслида ушбу муаммонинг мохияти ва унинг ечи-мини давлат мехнатга лаёкатли ахоли бандлигидан унумли фойдалана ол-маётганлиги билан изохлаш мумкин. Шунинг учун хам иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат ахоли мехнатидан унумли фойдаланишга ундайди хамда ишсизлик даражасини маълум меъёрда ушлаб туради.

Иккинчидан, иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат мех-нат унумдорлиги ва иктисодий усиш уртасидаги мутаносибликни бар-карорлаштиради. Мехнат унумдорлиги мамлакат тараккиётини таъ-минлашда мухим омиллардан бири хисобланади. Ушбу иктисодий категория хам бевосита ахоли бандлиги билан боFл и к. Иктисодиёти ривож-

1 www.ereport.ru/stat.php?razdel = country

ланган мамлакатлар мехнат унумдор-лигини ошириш оркали ижтимоий-иктисодий тараккиётга эришмокда. Масалан, дунёда мехнат унумдор-лигининг даражаси буйича бирин-чи уринда АК.Ш, кейинги уринларда Ирландия, Люксембург, Бельгия ва Франция давлатлари туради2. Ушбу давлатларда иктисодий усиш суръат-лари охирги ун йил ичида уртача 4,6 фоиздан 6,8 фоизни ташкил этди. Ишсизлик даражаси АКШда 9-10 фоиз, Францияда 9 фоиз, Бельгияда 7 фоиз, Германия ва Люксембург давлатла-рида 6 фоиз3ни ташкил этди. Лекин шунга карамасдан, бу давлатлар мамлакат тараккиёти, ахолининг турмуш даражаси ва фаровонлигини таъмин-лаш буйича дунёнинг етакчи давлатлари каторига киради. Масалан, ЯИМ ахоли жон бошига харид килиш кобилияти буйича хисоблаганда Люк-сембургда уртача 84700, Ирландияда 39500, Бельгияда 37600, Францияда

2 Стрелкова Л.В., Кабанов С.С. О Влияние инноваций на рост производительности труда и занятость в Российской экономике. // «Социальные науки», 2011, №1. -С. 147-148.

3 www.ereport.ru/stat.php?razdel = country

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

2-жадвал. Россия Федерациясида иктисодий усиш ва мехнат унумдорлигининг усиш суръатлари

даражаси1 (фоизларда)

Курсаткичлар 2005 йил 2006 йил 2007 йил 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил

Иктисодий усиш 106,4 108,2 108,5 105,2 92,2 104,3 104,3 103,6

Мехнат унумдорлигининг усиши 105,5 107,5 107,5 104,8 95,8 101,9 102,6 104,1

35000 АКШ долларини ташкил этади2. Ушбу мамлакатларнинг иктисодий тараккиёти, авваламбор, инсон оми-лига булган эътибор, шунингдек, иж-тимоий ишлаб чикаришда фаолликни таъминлаш усулларининг ривожлан-ганлиги, мехнатга муносиб хак тулаш ва турли раFбатлантириш мехнизм-ларининг кулланилишидан иборат. Шунинг учун хам иктисодиётда банд ахолининг мехнат салохиятидан мам-лакат равнаки йулида фойдаланиш анча юкоридир. Аммо мехнат унумдорлигининг мунтазам равишда ошиб бориши ва иктисодий усиш суръатла-ридан юкорирок булиши хамма вакт хам мамлакат ижтимоий-иктисодий тараккиёти учун ижобий самара бер-майди. Одатда, мехнат унумдорлигининг усиш даражаси мамлакатнинг иктисодий усиш суръати билан боFлик холда олиб борилса, ижобий нати-жалар беради. Россия Федерация-си мехнат унумдорлиги ва иктисодий усиш суръатларига алохида эътибор каратганлиги учун иктисодий тараккиётга эришган (2-жадвал).

2-жадвал маълумотларига кура Россия Федерациясида мехнат унумдорлигининг усиш суръати мамлакат иктисодиётининг усиш суръати-

1 Стрелкова Л.В., Кабанов С.С. О Влияние инноваций на рост производительности труда и занятость в Российской экономике. // «Социальные науки», 2011, №1. -С. 147-150.

2 www.ereport.ш/stat.php?taЫe=greda&h = 30&d=1

га деярли якин. Улар орасидаги фарк уртача 0,3 фоизни ташкил этади. Бу, уз навбатида, иктисодиётда банд ахоли мехнатидан унумли фойдалани-лаётганлигини англатади. Демак, биз-нинг хисобимиз буйича мехнат унумдорлиги ва иктисодий усиш уртасида боFланиш уртача 1,0 фоизгача булса, мамлакат тараккиётига салбий таъсир этмайди. Агарда мехнат унумдорлигининг усиш суръати иктисодий усиш суръатидан 2-3 фоизга ортиб борса, иктисодиётда банд ахоли сони кис-каришига, аксинча, мехнат унумдорлигининг усиш суръати иктисодий усиш суръатидан 2-3 фоизга камайиб борса, ЯИМ ишлаб чикариш хажми ка-майишига олиб келади. Шунинг учун мамлакатдаги ишсизликнинг олдини олиш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиб, баркарор иктисодий ривожланишга эришишнинг ягона йулларидан бири мехнат унумдорлиги ва иктисодий усиш уртасида мутано-сибликни таъминлаш хисобланади. Бу иктисодий усиш ва бандлик уртасида мувозанатнинг таъминланиши-

га боFл и к булади. Демак, иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувоза-нат нуктаси мехнат унумдорлиги билан иктисодий усиш уртасидаги мутаноси-бликни таъминлашда хам катта роль уйнайди, деган хулосани чикариш мумкин.

Учинчидан, иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат куйи-даги боFланишланишларга таъсир курсатиб, уларни мутаносиблашти-ришга олиб келади: а) экстенсив ри-вожланиш; б) интенсив ривожланиш.

Бу икки боFланишлар хар доим иктисодчи олимлар уртасида тор-тишувларга сабаб булган. Жумла-дан, иктисодчи олимлар Е.А.Питухин, В.А.Гуратовлар хам мамлакатнинг иктисодий усишини белгилашда ку-йидаги мухим саволни мухокама ки-лишган: «Иктисодий усиш даража-сини белгилашда иктисодиётда банд булганларнинг имкониятлари режа-лаштирилган ривожлантиришни амал-га ошириш учун етарлимикан?»1.

Туртинчидан, талаб ва таклиф уртасидаги мувозанатни таъминлаш-га эришилади. Илгарилари иктисодий мувозанат хакида гап борганда асосан ялпи талаб ва ялпи таклиф уртасидаги тенглик назарда тутилар эди. Бугун-ги кунда хам мамлакатни ижтимоий-иктисодий жихатдан ривожланти-ришда ялпи талаб ва ялпи таклиф уртасидаги тенглик мухим ахамиятга эга. Бирок, ушбу мувозанатга эри-шиш узок муддат бизнинг тахминий хисобимизча 30-40 йил, балки ундан хам купрок вактни талаб этиши мум-кин. Чунки 30 млн ахолининг талабла-рини урганиш ва уларни кондиришни 5 ёки 10 йил ичида амалга ошириш нихоятда кийин. Бу давр мобайнида ахоли эхтиёжлари доимо узгаришда

1 Питухин Е.А., Гуратов В.А. Взаимосвязь динамики занятости в отраслях экономики и темпов экономического роста. / Сб. докладов по материалам второй Всероссийской научно-практической интернет-конференции с международным участием. - Петрозаводск, ПетрГУ, 2006. Источник: http: Labourmarket.ru/conf2 reports/Pitukhin.doc.

булганлиги сабабли хар доим таклиф этувчиларни баркарор суръатда ишлаш имконини бермайди. Кола-верса, талаб ва таклифнинг бир-би-рига мувофик келиши хар доим хам ялпи холатда учрамайди. Уларни маълум бир махсулот ёки хизматга булган талаби таклифга мувофик келиши мумкин. Лекин уларнинг муво-занати мамлакатнинг баркарор иктисодий усишини таъминлаш учун ёки ижтимоий муаммоларни хал этиш имконини бермайди. Шу сабабли хам иктисодий мувозанат хакида гап кетганда талаб ва таклиф мувозана-тидан ташкари, иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанатга хам алохида эътибор каратиш максадга мувофик булади. Иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат та-биий ресурлардан окилона фойдала-ниб, ижтимоий муаммони хал этади. Демак, иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат таъминланиб борилса, ялпи талаб ва ялпи таклиф хам бир-бирига мувофиклашиб бора-веради.

Бешинчидан, иктисодий усиш ва бандлик уртасидаги мувозанат нуктасини аниклаш иктисодиётнинг бош муаммосини ечишда хам кат-

V V и ^ V •• V f

та роль уйнайди. Сайёрамизда усиб бораётган ахолини керакли ре-сурслар билан таъминлаб бориш мураккаблашиб бормокда. Шу сабабли айрим иктисодиёти ривож-ланаётган мамлакатларда ахоли ис-теъмолини кондириш максадида кимёвий усуллар оркали ишлаб чикариладиган ва шу туфайли табиий махсулотлардан анча фарк киладиган махсулотларни ишлаб чикариш кенг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

V V V-/ V-/ ■ я

йулга куйилмокда. Ишлаб чикарувчи нуктаи назаридан каралса, таби-ий махсулотлардан фарк киладиган озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш бирмунча кулай ва самара-ли хисобланади. Аммо истеъмолчи нуктаи назаридан каралса, бу холат салбий хисобланади. Чунки ахоли узок муддат давомида кимёвий усул-лар воситасида ишлаб чикариладиган махсулотларни истеъмол килиши окибатида уз соFлиFини йукотиб бо-ради. Ушбу холат вояга етаётган мехнат ресурсларининг истикболдаги сифатига муайян даражада салбий таъсир курсатиши мукаррар. Шу са-бабли иктисодий усиш суръатини че-гаралаш, ахоли эхтиёжларининг асо-сийсини кондириш масалалари мухим ахамият касб этади.

Ахоли эхтиёжларини кондириш мамлакатнинг табиий ресурсларига боFлик. Аммо узок йиллар давомида ахолининг микдор ва сифат жихатдан усиб бораётган эхтиёжларини кондириш борасидаги интилиш ва имко-ниятларнинг кучайиши натижасида табиий ресурслардан аёвсиз фойда-ланилди. Бунинг окибатида айрим табиий ресурслар тугаш даражаси-га етиб, хавфли экологик муаммолар юзага келди. Энг ачинарлиси, инсон ва табиат уртасидаги мувозанат бу-зилди. Одатда, инсон узини ураб ол-ган борлик билан тула уЙFунликда усиб вояга етади. Шу сабабли инсон табиат неъматларини исроф килмасдан, уни асраши ва унумли ишлатиши лозим. Табиатдаги хар бир узгариш инсониятнинг турмуш даражаси ва фаровонлигига катта таъсир курсатади. Бу борада иктисодчи

олимларнинг хам иктисодий усиш ва ахоли эхтиёжларини кондириш ху-сусида эътиборга молик фикрлари мавжуд: «.иктисодий усиш муаммо-ларини мухокама килганда, таклиф омилларининг ахамияти, одатда, би-ринчи уринга чикади. Шунинг учун иктисодий усиш купинча таклиф эгри чизиFининг унгга силжиши ёрдамида аникланади. Иктисодий усишни унинг таклиф омиллари билан боFликликда урганиб, ЯММнинг купайиши хам ресурсларнинг усиши хамда улар-дан фойдаланиш самарадорлигининг ошиши билан белгиланади»1. Таклиф омиллари ичида табиий ресурслар ва мехнат ресурслари бежиз дастлаб-ки уринларга куйилмаган. Уларсиз, умуман иктисодий усишга эришиб булмайди. Айникса, табиий ресурслар мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий тараккиётида нечоFлик катта роль уйнаши бугунги кунда уз исботини курсатди. Демак, мамлакатда ахоли турмуш даражасини ошириб бориш борасида мусобакалашиш эмас, балки ахоли турмуш даражасини ошириш ва сифатини яхшилашда табиий ресурслардан окилона фойдаланиш буйича ракобатлашиш максадга мувофик булади.

1 Макроиктисодиёт: Амалий кулланма. / Рус тилидан тарж. Х.С.Хужаев, С.Х.Косимова. - Т.: «Иктисодиёт ва хукук дунёси», 2011. -162-163-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

Адабиётлар:

1. Макроиктисодиёт: амалий кулланма. / Рус тилидан тарж.: Х.С.Хужаев, С.Х.Косимова. - Т.: «Иктисодиёт ва хукук дунёси», 2011. -162-163-6.

2. Стрелкова Л.В., Кабанов С.С. О Влияние инноваций на рост производительности труда и занятость в Российской экономике. // «Социальные науки», 2011, №1. -С. 147-150.

3. Ершов Ю.С. Пространственный аспект Российской экономики и перспектив её развития: до и после кризиса. // «Регион: Экономика и социология», 2010, № 2. -С. 129-153.

4. Питухин Е.А., Гуратов В.А. Взаимосвязь динамики занятости в отраслях экономики и темпов экономического роста. / Сб. докладов по материалам второй Всероссийской научно-практической интернет-конференции с международным участием. - Петрозаводск, ПетрГУ, 2006. Источник: ЬНр: Labourmarket.ru/conf2 героМ^/Р^икЫп.Сос.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.