Научная статья на тему 'Глобал молиявий-иқтисодий инқироз давом этаётган шароитда ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланиши'

Глобал молиявий-иқтисодий инқироз давом этаётган шароитда ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланиши Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3370
219
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инқироз / рецессия / глобал молиявий-иқтисодий инқироз / қарздорлик / қарздорлик инқирози / ишсизлик / ишсизлик даражаси / инфляция / пул-кредит ва солиқ-бюджет сиёсати / инвестициялар / барқарор иқтисодий ўсиш / иқтисодиётни модернизация қилиш / техник ҳамда технологик янгилаш / диверсификация. / crisis / recession / global financial and economic crisis / indebtedness / debenture crisis / unemployment / level of unemployment / inflation / monetary-credit and tax-budgetary politics / investments / stable economic growth / modernization / technical and technological replacement of economy / diversification

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абулқосимов Х. П.

Мақолада глобал молиявий-иқтисодий инқирознинг содир бўлиши ва ҳамон давом этишининг сабаблари, тенденциялари, муаммолари, бундай мураккаб шароитда Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарор ривожланиши омиллари ва истиқболлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECONOMICAL DEVELOPMENT OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN IN CONDITION OF PROLONGING GLOBAL FINANCIAL-ECONOMIC CRISIS.

There is a described in the article the causes of international financial and economic crisis continuation, tendency, problems, as well as the development of Republic of Uzbekistan in such a particular situation.

Текст научной работы на тему «Глобал молиявий-иқтисодий инқироз давом этаётган шароитда ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланиши»

ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

>

Абулк,осимов ^асан

УзМУ профессори, и.ф.д.

ГЛОБАЛ МОЛИЯВИИ-ИКТИСОДИИ ИНКИРОЗ ДАВОМ ЭТАЁТГАН ШАРОИТДА УЗБЕКИСТОН ИКТИСОДИЁТИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

Глобал молиявий-ицтисодий инцирознинг давом этиши, бугун у цандай тенденцияларга эга, ушбу инцироз шарои-тида Узбекистон ицтисодиёти цандай ривожланмоцда ва бу жараёнлардан цандай узгаришларни кутиш мумкинлиги шу куннинг энг долзарб масалаларидан булиб турибди.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов 2012 йилда мамлакатимиз-ни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим усту-вор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 18 январдаги маж-лисида килган маърузасида: "Бугун шуни тан олиш керакки, хамон давом этаётган глобал молиявий-иктисодий инкироз хамда унинг окибатларини юмшатиш ва бартараф этиш буйича амалга оширилган инкирозга карши дастурлар ва курилаётган чора-тадбирларга карамасдан, бу борадаги ахвол, афсус-ки, яхшиланмаяпти, айрим курсаткичлар буйича эса унинг ёмонлашиш тенденцияси кузатилмокда"1, деб таъкидлаган.

Ушбу жараёнларни тахлил килиш учун инкироз ва унинг келиб чикиш сабабларини изохлаш лозим булади. Инкирозлар бозор му-возанати ва иктисодий мутаносибликларнинг бузилиши окибатида юз беради. Инкирозлар ялпи талаб ва ялпи таклиф, ишлаб чикариш билан истеъмол, истеъмол ва жамFариш, даромадлар ва харажатлар уртасидаги му-возанат, мутаносибликнинг бузилиши ту-файли юз беради. Инкироз иктисодий усиш даражаси ва суръатининг тушиб кетиши,

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: «Узбекистон», 2013. -19-б.

сунгра махсулот ишлаб чикариш хажмининг кискариши, куплаб корхоналарнинг ёппаси-га синиши, ишсизлик даражасининг усиши, кредит алокаларининг бузилиши, кимматли KOFозлар бозорида акция курсининг тушиб кетиши, банк фоизларининг усиб кетиши, бар-ча тадбиркорларнинг пулга эхтиёжларининг ортиши, нархлар тушиши билан изохланади.

Биринчи халкаро инкироз 1825 йили Анг-лияда, сунгра 1836 йили Англия ва АКШда, 1841 йили АКШда, 1847 йили АКШ, Англия, Франция ва Германияда юз берди. 1857 йил-ги инкироз биринчи жахон циклик инкирози куринишида тарихда колди. Сунгра 1873, 1882, 1890-1901 йилларда хам инкирозлар юз берди. Биринчи Жахон урушидан кейин Fарб мамлакатлари иктисодиётини мунта-зам равишда инкирозлар ларзага солиб тур-ди. Айникса, 1929-1933 йиллардаги инкироз узининг чукурлиги даражаси билан аввалги барча инкирозлардан утиб кетди. Хозирги иктисодий инкирозлар XIX аср ва ХХ аср биринчи ярмидаги инкирозлардан фарк килади. Бу фарклар мувозанат бузилиши даражасида, цикл фазаларининг узгаришида, уртача тебра-нишлар узунлиги, давлатнинг циклларни тар-тибга солишида катнашиши ва бошкаларда намоён булади. Эндиликда депрессия фаза-си йук булиб, юксалишнинг чуккиси - бум, кискаришнинг энг куйи нуктаси таназзул деб аталадиган булди, жонланиш билан юксалиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

г ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / 3 ^

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

бир фазага бирлашди. Иктисодий инкироз (рецессия) мамлакат ялпи ички махсулоти абсолют хажмининг камида икки квартал мобайнида кетма-кет кискариши холатини ифодалайди.1 Рецессия бутун иктисодиётда хужалик фаоллиги кескин кискаришининг таркалиши, бир неча ойдан куп муддатда да-вом этиши, ишлаб чикариш, бандлик, реал даромадлар ва бошка курсаткичларнинг па-сайишида намоён булади. Молиявий инкироз эса фонд бозори хажмининг 20% дан ортик камайиши, банклар уртасидаги кредит бо-зорида фоиз ставкаларининг икки баробар усиши, миллий валюта курсининг 10% дан ортик пасайиши холатини ифодалайди.

2008 йилда бошланиб, хамон давом этаёт-ган глобал молиявий-иктисодий инкирознинг келиб чикиш сабабларини Узбекистон Рес-публикаси Президенти И.А.Каримов узининг "Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этиш-нинг йуллари ва чоралари" деб номланган аса-рида курсатиб берган. Улар куйидагилардан иборат:

• биринчидан, молия-банк тизимидаги инкироз жараёнлари деярли бутун дунёни камраб олаётгани, рецессия ва иктисодий пасайишнинг мукаррарлиги, инвестициявий фаоллик куламининг чекланиши, талаб ва халкаро савдо хажмининг камайиши, шунинг-дек, жахоннинг куплаб мамлакатларига таъ-сир курсатадиган жиддий ижтимоий талафот-лар содир булиши мумкинлиги уз тасдиFини топмокда;

• иккинчидан, авж олиб бораётган глобал молиявий инкироз жахон молия-банк тизи-мида жиддий нуксонлар мавжудлиги ва ушбу тизимни тубдан ислох, килиш зарурлигини курсатди. Айни вактда бу инкироз асосан уз корпоратив манфаатларини кузлаб иш юри-тиб келган, кредит ва кимматбахо ^озлар бозорларида турли спекулятив амалиётлар-га берилиб кетган банклар фаолияти усти-дан етарли даражада назорат йуклигини хам тасдиклади;

• учинчидан, молиявий-иктисодий инкирознинг хар кайси давлатдаги микёси,

1 Абулкосимов Х.П. ва бошк. Иктисодиёт асослари ва Узбекистонда иктисодий-ижтимоий ислохотлар. - Т.: «Академия», 2011. -259-261-6.

кулами ва окибатларининг кандай булиши, куп жихатдан, бир канча омилларга, яъни, бу аввало, ана шу давлатнинг молия-валюта тизими нечоFлик мустахкам эканига, миллий кредит институтларининг кай даражада капи-таллашуви ва ликвидлиги (тулов имкони)га, уларнинг чет эл ва корпоратив банк тузилма-ларига канчалик карам эканига, шунингдек, олтин-валюта захирасининг хажми, хорижий кредитларни кайтариш кобилияти ва пиро-вард натижада мамлакат иктисодиётининг баркарорлик, диверсификация ва ракобатга бардошлилик даражасига боFлик;

• туртинчидан, жахон молиявий инки-розидан имкон кадар тез чикиш, унинг окибатларини енгиллаштириш куп жихатдан хар кайси давлат доирасида ва, умуман, дунё хамжамияти микёсида кабул килинаётган чора-тадбирларнинг канчалик самарадорли-гига, уларнинг бир-бири билан уЙFунлигига боFл и к2. Юртбошимиз томонидан курсатиб утилган ушбу инкироз сабаблари хозирда хам хамон сакланиб келмокда. Дархакикат, йи-рик ривожланган мамлакатларда норационал пул-кредит сиёсати хамда кайта молиялаш ставкасини сурункали равишда паст даражада ушлаб туриш натижасида карзга яшаш одатий ва кундалик холатга айланди. Ипотека кредитлари бериш талабларининг асоссиз бушаштириб юборилганлиги ва уй-жой бозо-рида нархларнинг киска муддат ичида кескин усиши, куп йиллар мобайнида давлат бюджет такчиллигига ва салбий ташки савдо баланси-га эгалиги, давлат ташки карзи микдорининг ЯИМга нисбатан усиш суръатларининг жадал-лашуви, молиявий институтларнинг мажбу-риятларига нисбатан устав маблаFлари мута-носиблигининг кескин бузилиши, шунингдек, хакикатда ишлаб чикарилган жахоннинг ялпи миллий махсулоти хажмига нисбатан жахон молия бозорида амал килаётган дериватив-лар кийматининг деярли 13 баробардан зиёд-га ортиб кетиб, катта номутаносиблик вужуд-га келганлиги глобал молиявий-иктисодий инкирознинг содир булишига сабаб булган эди.

2 Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: "Узбекистон", 2009. -5-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

( 4 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

1-жадвал. Глобал молиявий-ик,тисодий инк,ироз шароитида айрим мамлакатларда ялпи ички мах,сулотнинг

узгариш динамикаси (утган йилга нисбатан % да, + усиш, - пасайиш)1

Мамлакатлар 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й. 2011 й. 2012 й.

АКШ 2,0 0,4 -2,6 2,9 1,7 1,8

Япония 2,0 -0,7 -5,2 3,9 -0,4 2,0

Буюк Британия 3,0 0,7 -4,9 1,7 0,8 0,7

Германия 2,5 1,2 -4,7 3,6 3,0 0,7

Узбекистон 9,5 9,0 8,1 8,5 8,3 8,2

Хозирда инкирозга карши куплаб мамлакатларда чора-тадбирлар тизими ишлаб чикилиб, амалга оширилмокда. Дунё буйича умумий хисобда 9,4 трлн. АК,Ш доллари (ЯИМга нисбатан 15%), шу жумладан, Буюк Британияда 1,02 трлн. доллар (ЯИМга нисбатан 37%), АКШда 3,54 трлн. доллар (25%), Германияда 893 млрд. доллар (23%), Япония-да 756 миллиард доллар (12%), Хитойда 570 млрд. доллар (13%), Россияда 222 млрд. доллар (13,9%) микдоридаги молиявий маблаFлар инкирозга карши кураш учун йуналтирилган2. Шунга карамасдан, дунёнинг куплаб етак-чи мамлакатларида давлат карзи ва миллий бюджетлар такчиллиги муаммоси деярли хал этилмасдан колмокда, реал иктисодиётда ишлаб чикариш пасайиб бормокда, жахон бозорида харид талабининг камайиши давом этмокда, ишсизлик даражаси юкорилигича колмокда, ижтимоий кескинлик кучаймокда3. Чунончи, ялпи ички махсулотнинг усиш суръ-ати АКШда 2007 йилда 2% ни, 2008 йилда 0,4%ни ташкил этиб, 2009 йилда 2,6%га па-сайди. 2010 йилда ЯИМ 2,9% га, 2011 йилда 1,7%га, 2012 йилда эса 1,8% усди (1- жадвал).

Ушбу жадвалдаги маълумотлардан курина-дики, 2011-2012 йилларда хам ривожланган

1 Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов-нинг "Узбекистонда ижтимоий-иктисодий сиёсатни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-ликнинг роли ва ахамияти" мавзусидаги Халкаро кон-ференциянинг очилиш маросимидаги нуткини урганиш буйича махсус курс такдимот материаллари; Обзор мировой экономики-февраль 2013 года; Предупреждения МВФ: Европа отстаёт от остального мира; Перспективы развития экономики ЕС 2013 году. Манба: www.iarex.ru; www.webeconomy.ru.

2 Вахобов А., Жумаев Н., Хошимов Э. Жахон молиявий-иктисодий инкирози: сабаблари, хусусиятлари ва иктисодиётга таъсирини юмшатиш йуллари. - Т.: "Академия", 2009, -19-20-б.

3 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-

хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом

эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -19-б.

мамлакатларда ЯИМ усиш суръати анча суст булган. Шу даврда Узбекистонда ЯИМнинг юкори баркарор суръатларда усишига эри-шилган.

Хозирда инкирозга карши кураш сиёсати-нинг самарасизлиги туфайли карздорлик муаммоси купайиб бормокда. Халкаро валюта фонди маълумотларига кура, Еврохудуд мам-лакатларидаги карздорлик инкирози жахон иктисодиёти учун жиддий хавф туFдирмокда. Европа статистика агентлиги "Евростат"нинг маълумотларига кура, карздорлик Европа Иттифоки мамлакатларидаги ЯИМ умумий микдорига нисбатан 2011 йилда 82,5% ни, 2012 йилда эса 85,3% ни ташкил этган. Еврохудуд мамлакатларида эса бу курсаткич, мос ра-вишда, 87,3% дан 90,6% га усган. Давлат бюд-жети камомади ЯИМга нисбатан 2012 йилда Грецияда 6,6%ни, Португалияда 6,4% ни, Бел-гияда 3,9% ни ташкил этган4. Сунгги уч йил мобайнида Греция, Ирландия, Кипр ва Пор-тугалияни иктисодий инкироздан куткариш учун Европа Иттифоки ушбу давлатларга 400 млрд. евролик маблаF йуналтирилди. Бундан ташкари, Испания банкларига ёрдам бериш учун 100 млрд. евро ажратилган. Еврокомис-сиянинг 2013 йил май ойининг охирида утган мажлисида ушбу чораларнинг иктисодиётни соFломлаштиришга олиб келмаганлиги, карздорлик муаммосини тухтата олмаган-лиги кайд этилган. Эндиликда Словенияда хам ушбу муаммонинг жиддий тус олиши кутилмокда5.

Инкироз тенденцияларининг сакланиб колиши, унга карши чора сифатида катъий тежамкорлик режимининг жорий килиниши натижасида ривожланган мамлакатларда иш-

4 Предупреждения МВФ: Европа отстает от остального мира. DerSpiedel.

5 Манба: www.iarex.ru.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

г ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / 5 ^

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

сизлик даражаси жадал усиб кетди. Евростат маълумотларига кура, Европа Иттифоки мам-лакатларида 2013 йилнинг май ойида иш-сизлик даражаси 12,1% ни ташкил этган. Бу апрель ойидагига нисбатан 0,1% га купдир. Европа Иттифоки мамлакатларида ишсиз-лар сони 19,2 миллион кишини ташкил этди. Айникса, ишсизлик 25 ёшгача булган ёшлар уртасида юкори булиб, 2013 йил май ойида 23,8% ни ташкил этди. Ишсизлик даражаси Италияда 12,2%, Испанияда 28,9%, Гре-цияда 26,8% ни ташкил этди. Словенияда бу курсаткич 2012 йил май ойидаги 8,6% дан 2013 йил май ойида 11,2% га усди. Испанияда ёшлар уртасидаги ишсизлик даражаси 56,5% га етди1.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов глобал молиявий-иктисодий инкирознинг х,амон давом этиши сабаблари-ни куйидагича асослаб берди:

- дунёнинг энг йирик давлатлари марказий банклари томонидан реал активлар билан деярли таъминланмаган пулларни чикариш давом этаётгани;

- сунъий молиявий воситалар - дерива-тивларнинг назоратсиз чикарилаётгани;

- молия ва банк бозорини ортикча лик-видлик билан тулдириш, бундай сиёсатни давом эттириш улкан спекулятив "купиклар" х,осил булиши, зах,ира валюталари ва миллий валюталарнинг кадрсизланиши, инфляция даражасининг усиши хавфини туFдирмокда2.

Ушбу сабаблар туфайли, глобал молиявий-иктисодий инкирознинг салбий тенден-циялари 2013-2014 йилларда х,ам намоён булиши башорат (прогноз) килинмокда. Ма-салан, С.Е.Дорошко ва Г.П.Самариналарнинг 2013-2014 йиллар буйича килган башорат-ларига кура, молиявий купик пировард та-лабнинг 0,7% га кискаришига, нефть купиги талабнинг 0,8% га кискаришига олиб келиши мумкин. Озик-овкат бозорларидаги спекулятив уйинлар окибатида талаб яна 12,5% га, жами булиб, пировард талаб, уч омилни

1 Европа: В странах ЕС насчитаны уже 19,22 млн. безработных (www.bnl.ru).

2 Прогноз мирового кризиса 2013-2014 гг. Межотраслевое моделирование мирового кризиса в рамках стандарта NAICSUSA (www.webeconomy.ru).

х,исоблаганда, 14% га кискариб, 86% ни ташкил этиши башорат килинмокда3.

Глобал молиявий-иктисодий инкирознинг давом этиши туфайли, жах,он банки-нинг бах,оларига кура, жах,он ялпи ички мах,сулотининг усиш суръати 2013 йилда 2,4% ни, 2014 йилда 3,1% ни ва 2015 йилда 3,4% ни ташкил этади. Бу усиш ривожланаёт-ган мамлакатлар ЯИМ нинг 2013 йилда 5,5% га, 2014-2015 йилларда 5,8% га усиши эвазига эришилади. Чунки юкори даромад даража-сига эга булган мамлакатларда иктисодий усиш суст булади. Чунончи, ЯИМ нинг йил-лик усиш суръати бу мамлакатларда 2013 йилда 1,3% ни, 2014 йилда 2% ни, 2015 йилда 2,3% ни ташкил этиши мумкин. Еврох,удуд мамлакатларида 2013 йилда ЯИМнинг 0,1% га кискариши, 2014 йилда 0,9% га, 2015 йилда эса 1,4% га усиши кутилмокда4.

Халкаро валюта фонди (ХВФ) прогноз-ларига кура, ривожланган мамлакатлар иктисодиётининг усиши 2013 йилда 1,4% ни, 2014 йилда 2,2% ни ташкил этиши кутилмокда. ЯИМ Японияда 2013 йилда 1,2% га, 2014 йилда 0,7% га усиши мумкин. Хитой иктисодиёти 2013-2014 йилларда, мос равишда, 8,2% ва 8,5% га усиши кутилмокда. Еврох,удуд мамлакатларида ЯИМ 2013 йилда 0,2% га кискариб, 2014 йилда 1% га усиши башорат килинмокда5.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов: "Тобора усиб бораётган бундай муаммолар бугунги кунда глобал инкироз кел-тириб чикараётган чукур жараёнларни факат эски восита ва принципларни тузатиш билан х,ал этиб булмаслигидан дарак бермокда ва авваламбор, молия ва банк тизимининг янги тузилмасини, уни назорат килиш ва тартибга солиш механизмларини куп томонлама иш-лаб чикишни такозо этмокда"6, деб таъкид-лаган.

3 Прогноз мирового кризиса 2013-2014 гг. Межотраслевое моделирование мирового кризиса в рамках стандарта NAICSUSA (www.webeconomy.ru).

4 Перспективы развития экономики ЕС в 2013 году (www.webeconomy.ru).

5 Обзор мировой экономики - февраль 2013 года (www.webeconomy.ru).

6 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -20-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

6 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА *

Шу муносабат билан айтиш жоизки, гло-бал молиявий-иктисодий инкирознинг олди-ни олиш ва юмшатиш борасида Узбекистон тажрибаси куплаб мамлакатлар, халкаро экспертлар ва мутахассислар эътибори-ни тортмокда. Президентимиз И.А.Каримов рахнамолигида ишлаб чикилган беш тамо-йилга асосланган ислохотларнинг узбек моде-лининг боскичма-боскич амалга оширалаёт-ганлиги глобал молиявий-иктисодий инкироз окибатларининг олдини олиш ва юмшатишга асос яратди. Шунингдек, куйидаги омиллар мазкур инкироз салбий окибатларининг олдини олиш ва юмшатиш хамда юкори баркарор иктисодий усиш суръатларини саклаб колиш имконини берди:

• Тижорат банкларининг ликвидлик ва ка-питаллашиш режасини оширишга каратилган сиёсат 2005 йилдан бошлаб изчил амалга оширилган. Банк тизимининг жами капитали 2012 йилда 24,3% га, сунгги уч йилда эса икки баробар купайди. Бугунги кунда банк капита-лининг етарлилик даражаси 24,0% дан ошиб, бу эса кабул килинган умумий халкаро стан-дартлардан 3 баробар юкоридир. 2012 йил якунлари буйича банк тизимининг ликвидли-ги 65,0% дан ортмокда, бу эса талаб этилади-ган минимал даражадан 2 баробар юкоридир. 2010 йилда атиги 13 та тижорат банки ижо-бий халкаро рейтингга эга булган булса, 2012 йилда уларнинг сони 28 тага етди1.

• Пухта уйланган пул-кредит сиёсати-нинг амалга оширилиши натижасида инфля-циянинг прогноз курсаткичлари чегарасида саклаб колинаётганлиги. Инфляция даражаси 2005 йилда 7,8% ни, 2010 йилда 7,3% ни, 2011 йилда 7,6% ни, 2012 йилда 7,0% ни ташкил эт-

ди2.

• Окилона бюджет-солик сиёсатининг олиб борилганлиги натижасида Давлат бюджети профицит билан бажарилмокда, солик юкининг пасайиб бориш тенденцияси кузатилмокда. Давлат бюджетининг профи-цити ЯИМ га нисбатан 2008 йилда 1,55% ни, 2009 йилда 0,2% ни, 2010 йилда 0,3% ни, 2011

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -6-б.

2 Экономика Узбекистана: информационно-аналитический бюллетень за 2012 год. - Т.: ЦЭИ, 2013. -С. 12.

ва 2012 йилда 0,4% ни ташкил этди. Давлат бюджети даромадлари ЯИМга нисбатан 2008 йилда 23,7% ни, 2009 йилда 23,0% ни, 2010 йилда 22,1% ни, 2011 йилда 21,9% ни, 2012 йилда 22,0% ни ташкил этди. 2012 йилда ки-чик корхона ва микрофирмалар учун ягона солик тулови ставкалари 6% дан 5% га туши-рилди, якка тартибдаги тадбиркорлар учун белгиланган солик ставкаси уртача икки баробар камайтирилди3.

• Ташки савдо таркибида чукур тарки-бий узгаришларнинг амалга оширилганли-ги. Узбекистон ташки савдо айланмаси 1990 йилда 805,6 млн. долларни, шу жумладан, экспорт 442,7 млн. долларни, импорт 362,9 млн. долларни, ижобий сальдо эса 79,8 млн. долларни ташкил этган эди. 2012 йилда эса ташки савдо айланмаси 26,3 млрд. долларни, экспорт хажми 14,26 млрд. долларни ташкил этди. Экспорт хажмида хом ашё булмаган тайёр товарлар улуши 70% дан зиёдни ташкил этди. Экспорт таркибида пахта толаси-нинг улуши 1990 йилдаги 59,7% дан 2012 йилда 8,8% га камайди. Импорт таркибида озик овкатлар улуши 5 баробарга якин микдорда камайди, машина ва автобуслар микдори 2012 йилда 45,4% га усди4.

• Мамлакат иктисодиётига жалб этилаёт-ган инвестициялар микдорининг баркарор усиш суръатига эга булаётганлиги. Асосий капиталга киритилаётган инвестицияларнинг йиллик усиш суръати 2006 йилда 6,2% ни, 2007 йилда 6,1% ни, 2008 йилда 28,3% ни, 2009 йилда 24,8% ни, 2010 йилда 8,7% ни, 2011 йилда 7,9% ни, 2012 йилда 11,6% ни ташкил этди. Жами инвестицияларнинг 21,6% ини хорижий инвестициялар ташкил этди, уларнинг 79% дан купроFи туFридан-туFри инвес-тициялардир. Жами инвестицияларнинг 83,4% и янги курилиш, ишлаб чикаришни кенгайтириш, реконструкция ва модернизация килишга йуналтирилган6.

• Мамлакат ташки карзининг муътадил даражасини таъминлашга муваффак булин-ганлиги. Бу борада Узбекистон Республика-

3 Экономика Узбекистана: информационно-аналитический бюллетень за 2012 год. - Т.: ЦЭИ, 2013. -С. 26, 27, 41.

4 Уша жойда. -С. 21-22.

5 Уша жойда. -С. 82-83.

6 Уша жойда. -С. 16,18,19.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

г ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / 7 ^

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

2-жадвал. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг Узбекистан ик,тисодиёти тармок,ларидаги

улуши (%)х

Тармоклар 2000 й. 2005 й. 2010 й. 2011 й. 2012 й.

Ялпи ички махсулот 31,0 38,2 52,5 54,0 54,0

Саноат махсулоти 11,3 9,8 19,6 21,0 22,2

Кишлок хужалиги 73,6 85,7 97,9 97,9 98,0

Курилиш 37,0 48,5 52,3 69,0 70,7

Чакана савдо айланмаси 45,3 43,7 50,5 47,0 45,3

Пулли хизматлар 37,9 52,5 47,7 46,4 44,7

Экспорт 10,2 6,0 13,6 18,8 15,8

Импорт 27,4 33,7 36,6 37,4 37,6

Иш билан бандлар сонидаги улуши 49,7 64,8 74,3 74,8 75,7

си Президенти И.А. Каримов: "Бугунги кун-да, дунёнинг куплаб мамлакатларида давлат карзининг ортиб бориши билан боFлик му-аммолар сакланиб колаётган бир шароитда, Узбекистонимиз четдан карз олиш буйича пух-та уйланган сиёсат олиб бориши натижасида давлатимиз карз хажмининг улушини нисба-тан паст даражада ушлаб колишга ва уз мажбу-риятларига тулик жавоб берадиган мамлакат сифатида баркарор обру-эътиборини саклаб колишга эришди. 2013 йилнинг 1 январь холатига кура, Узбекистоннинг жами ташки карзлари микдори ялпи махсулотга нисба-тан 16,0 фоиздан ошмагани, бу курсаткич эса халкаро мезонлар буйича "уртачадан хам кам" даражада бахолангани буни исботлаб бермокда"1, деб таъкидлаган.

• Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик-нинг ривожланишини раFбатлантириш, кул-лаб-кувватлаш сиёсатининг амалга оширил-гани. Бунинг натижасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши 2000 йилдаги 31,0% дан 2012 йилда 54,6% га усди (2-жадвал).

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик янги иш уринларини яратиш ва ахоли даро-мадларининг усишида хам салмокли урин тутмокда. 2012 йилда республика буйича карийб 1 миллион янги иш уринлари яра-тилган. Кичик бизнес ва хусусий тадбир-корликни ривожлантириш эвазига 485 минг киши, касаначиликнинг барча шаклларини кенгайтириш хисобига эса 218 минг киши иш билан таъминланди. Тадбиркорлик фаолия-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 Экономика Узбекистана: информационно-аналитический бюллетень за 2012 год. - Т.: ЦЭИ, 2013. -С. 16, 18, 19, 82-83.

тидан олинаётган даромад ахоли даромадла-рининг 51% ини ташкил килди2. Юртимизда ишбилармонлик мухитини такомиллаштириш борасидаги чора-тадбирлар натижасида, Жахон банки хисоб-китобларига кура, 2012 йилда Узбекистон бизнесни юритиш буйича рейтингда 14 урин юкорига кутарилди3. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ри-вожланиши мамлакатимизда урта синфнинг шаклланишида мухим ахамият касб этмокда. Утказилган суровларга кура, айни пайтда мам-лакатимиз ахолисининг 50% га якини узини урта тоифага мансуб деб билади. Холбуки, 2000 йилда атиги 24% ахоли узини шу тоифага мансуб деб билар эди4.

Узбекистонда глобал молиявий-иктисодий инкирознинг салбий окибатларини бартараф этиш буйича 2009-2012 йилларга мулжаллаб кабул килинган инкирозга карши чоралар дастурининг муваффакиятли амалга ошири-лиши окибатида хозирги мураккаб шароитда хам юкори баркарор, мутаносиб иктисодий усишга эришилмокда (3-жадвал).

Ушбу жадвалдан куриниб турибдики, глобал молиявий-иктисодий инкироз да-вом этаётган шароитда хам ЯИМ 8% дан кам булмаган юкори баркарор суръатларда усган. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов: "Мамлакатимиз

2 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -32-б.

3 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -29-б.

4 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -33-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

( 8 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

3-жадвал. Узбекистоннинг асосий макроик,тисодий курсаткичлари динамикаси (утган йилга нисбатан % да)1

Курсаткичлар 2008 й. 2009 й. 2010 й. 2011 й. 2012 й. 2013* й.

Ялпи ички махсулот 9,0 8,1 8,5 8,3 8,2 8,0

Саноат махсулотлари 12,7 9,0 8,3 6,3 7,7 8,4

Кишлок хужалиги 4,5 5,7 6,8 6,6 7,0 6,0

Асосий капиталга инвестициялар 28,3 24,8 8,7 7,9 11,6 11,0

Жами хизматлар 21,3 12,9 14,6 13,2 14,2 16,0

Чакана савдо айланмаси 7,2 16,6 14,7 16,4 13,9 16,0

* 2013 йил - прогноз.

иктисодиётининг утган йил натижаларини бахолаганда, Халкаро валюта жамFармаси миссияси рахбари Вероника Бакалу хоним-нинг ушбу миссиянинг Узбекистонда 2012 йил ноябрь-декабрь ойларидаги иши на-тижалари буйича билдирган фикрларини келтириш уринли деб биламан. Унинг таъ-кидлашича, "Узбекистон иктисодиёти жадал суръатлар билан усмокда. Солик-бюджет ва ташки фаолият сохаларидаги мустахкам позиция, банк тизимининг баркарорлиги, давлат карзининг камлиги ва ташкаридан карз олиш-га эхтиёткорлик билан ёндашиш мамлакатни глобал инкирознинг салбий окибатларидан химоя килди". Уйлайманки, бундай холисона бахо куп нарсадан далолат беради"2, деб таъ-кидлаган.

Узбекистоннинг 2013 йил ва якин кела-жакдаги тараккиёт йулини белгилашда хамон давом этаётган глобал молиявий-иктисодий инкирознинг миллий иктисодиётимизга кур-сатадиган таъсирини хисобга олиш, юрт-бошимиз таъбири билан айтганда, принци-пиал ахамият касб этмокда. Президентимиз И.А.Каримов бу борада: "Бугунги вазият утган йиллар мобайнида инкирозга карши кура-шиш борасида туплаган тажрибамизга суя-ниб, мамлакатимизни ривожлантириш, ислох, этиш ва янгилаш буйича эришган суръат-ларни бой бермаслик учун мавжуд ресурс ва имкониятларни сафарбар этишни талаб

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -5, 20-б.; Экономика Узбекистана: информационно-аналитический бюллетень за 2012 год. -Т.: ЦЭИ, 2013. -С.12.

2 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли исло-хотлар ва модернизация йулини катъият билан давом

эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -7-б.

килмокда"3, деб таъкилаган. Ушбу вазифа-дан келиб чиккан холда, 2013 йил ва якин келажакка мулжалланган дастуримизнинг куйидаги устувор йуналишлари белгилаб бе-рилган:

изчил юкори усиш суръатларини, макроиктисодий баркарорликни саклаш, иктисодиётимиз ракобатбардошлигини оши-риш. 2013 йилда ЯИМ ни 8% га, саноатни 8,4% га, кишлок хужалигини 6% га, асосий ка-питалга киритилган инвестициялар хажмини 11% га, хизмат курсатиш сохасини карийб 16% га ошириш вазифаси куйилган;

иктисодиётимиз ва унинг етакчи тармокларини модернизация килиш, техник хамда технологик янгилашни жадаллашти-риш ва унинг куламини кенгайтириш, ишлаб чикаришни диверсификация килиш;

кишлокларда такомиллаштирилган замо-навий лойихалар асосида янги уй-жойлар куриш ва кишлок ахоли пунктларини комплекс ривожлантириш;

йул-транспорт ва коммуникация тизимла-рини кенг жорий этиш;

фаол инвестиция сиёсатини амалга ошириш, мамлакатимизда яратилган ишбилар-монлик мухитини янада такомиллаштириб бориш;

янги иш уринларини ташкил этиш ва мам-лакатимиз ахолиси бандлигини таъминлаш.

Ушбу устувор йуналишларнинг амалга оши-рилиши окибатида 2013 йилда бюджет таш-килотлари ходимларининг иш хаки, нафака ва стипендиялар микдорини уртача 23% дан кам булмаган даражада ошириш, 2013 йилда ва кейинги икки йилда ахоли реал даромад-

3 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -20-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

г ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / 9 1

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА >

ларини камида бир ярим баробар ошириш вазифаси куйилган.

Хамон давом этаётган глобал молиявий-иктисодий инкироз шароитида ушбу белги-ланган устувор вазифаларни руёбга чикариш учун куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик булади:

• иктисодиётни ва унинг етакчи тармок-ларини модернизация килиш, техник хамда технологик жихозлашни амалга оширишда жадаллашган амортизация сиёсатини куллаш;

• корхоналарнинг инвестиция фаоллиги-ни куллаб-кувватлаш, уларнинг инвестиция стратегиясининг тармокни, худудни икти-содий ривожлантириш умумстратегиясига мувофиклигини таъминлаш;

• корхоналарнинг республика ва худудий, тармок инвестиция лойихаларига, дастур-ларига жалб килишни кенгайтириш чорала-рини амалга ошириш. Бунинг учун жойлар-даги хокимиятлар, тармок вазирликлари ва бошкариш органларининг ролини ошириш;

• республикада машинасозликнинг ста-ноксозлик, асбобсозлик, кишлок хужалиги ма-шинасозлиги ва тракторсозлик тармокларини ривожлантириш дастурларини амалга оши-риш;

• ишлаб чикарилаётган махсулотлар, хиз-матлар таннархини пасайтириш, сифати-

ни ошириш, уларнинг фонд, энергия си-Fимини (хажмкорлигини) камайтиришни раFбартлантириш механизмини такомиллаш-тириб бориш;

• рабокатбардош экспортга йуналтирилган махсулотлар ишлаб чикарувчи корхоналарни янада раFбатлантириш чораларини амалга ошириш;

• инновацион ишлаб чикаришни ва тад-биркорликни янада ривожлантириш учун корхоналарда рационализатор ва ихтирочи-лар уюшмалари, бюро ва гурухларини таш-кил этишни куллаб-кувватлаш хамда уларни раFбатлантириш тизимини янада такомил-лаштириш;

• урта умумтаълим, урта махсус ва олий таълим муассаларида таълим ва кадрлар тайёрлаш сифатини янада ошириш;

• иктисодий олий таълим муассасаларида "Бизнесни бошкариш" ихтисосликлари буйича бакалавриат ва магистратура булимларида кадрлар тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва мала-касини оширишни кенгайтириш;

• табиий фанлар ва техника сохасида кадрлар, инженер-техник ходимлар тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини оширишни кенгайтириш хамда раFбатлантириш максадга мувофик булади.

Адабиёт:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада ислох килиш ва эркинлаштириш чора тадбирлари туFрисида"ги карори, 2008 йил 15 апрель.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иктисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги карори, 2007 йил 12 июль.

3. Указ Президента Республики Узбекистан "О программе мер по поддержки предприятий реального сектора экономики, обеспечению их стабильной работы и увеличению экспортного потенциала" от 28 ноября 2008 г. УП-4058.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг "Ишлаб чикариш ва ижтимоий инфра-тузилмани янада ривожлантириш юзасидан кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги карори, 2009 йил 20 январь.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг "2011-2015 йилларда Узбекистон са-ноатини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари туFрисида"ги карори, 2011 йил 7 февраль.

г Г 10 ИКТИСОДИИ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЕТ / \

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА *

6. Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 21 ноябрдаги "Узбекистон Республикасининг 2013 йилга мулжалланган инвестицион дастури т^рисида"ги 1855-сонли карори.

7. Каримов И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: "Узбекистон", 2009.

8. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013.

9. Абулкосимов Х.П. Иктисодиётни тартибга солишнинг бозор ва давлат меха-низмлари. - Т.: "Akademiya", 2012.

10. Вах,обов А, Жумаев Н., Хошимов Э. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози: са-баблари, хусусиятлари ва иктисодиётга таъсирини юмшатиш йуллари. - Т.: "Академ-нашр", 2009. -141-б.

11. Х.П.Абулкосимов ва бошк. Иктисодиёт асослари ва Узбекистонда иктисодий-ижтимоий ислох,отлар. - Т.: "Академия", 2011.

12. Эффективность антикризисных программ и приоритеты посткризисного развития (на примере Узбекистана): Международная научно-практическая конференция: (Материалы), 12 апр. 2010 г. - -Т.: "Узбекистан", 2010.

13. Экономика Узбекистана: информационно-аналитический бюллетень за 2012. - Т.: ЦЭИ, 2013.

14. www.iarex.ru.

15. www.webeconomy.ru.

16. www.bnl.ru.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.