Научная статья на тему 'Мамлакат экспорт таркибини диверсификация қилиш – ташқи иқтисодий хавф-хатарларнинг олдини олишнинг муҳим омили'

Мамлакат экспорт таркибини диверсификация қилиш – ташқи иқтисодий хавф-хатарларнинг олдини олишнинг муҳим омили Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
328
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экспорт таркибини диверсификация қилиш / иқтисодий ўсиш / ташқи иқтисодий хавф-хатарлар / ташқи савдо / Export diversification / economic growth / foreign economic risks / foreign trade.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Умаров И. И.

Мақолада мамлакатнинг экспорт салоҳиятини баҳолаш кўрсаткичларидан бири бўлган экспорт такрибини диверсификация қилиш кўрсаткичи, унинг иқтисодий хавф-хатарларни бартараф этишдаги ўрни ва иқтисодий ўсишга таъсири кўрсатилган. Мамлакатнинг асосий савдо бўйича ҳамкор давлатлари экспорт таркибининг диверсификациялашганлик даражаси бўйича қиёсий таҳлил келтирилган. Шунингдек, келажакда экспорт тапркибини диверсификация қилиш бўйича таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE DIVERSIFICATION OF COUNTRY’S EXPORT STRUCTURE AS AN IMPORTANT FACTOR TO PREVENT FOREIGN ECONOMIC THREATS

There is highlights in the article one of the of the export potential’s indicator of the country an indicator of diversification of export structure, and its role in preventing foreign threats and those impact on economic growth. As well there are shown the analysis of assessing the level of diversification of export structure of trading partners. At the same time provided proposals to diversify the structure of exports in the future.

Текст научной работы на тему «Мамлакат экспорт таркибини диверсификация қилиш – ташқи иқтисодий хавф-хатарларнинг олдини олишнинг муҳим омили»

Умаров И.И.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси х,узуридаги Прогнозлаштириш ва макроик,тисодий тадк,ик,отлар институти катта илмий ходим-изланувчиси

МАМЛАКАТ ЭКСПОРТ ТАРКИБИНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ КИЛИШ - ТАШКИ ИКТИСОДИЙ ХАВФ-ХАТАРЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ МУ^ИМ ОМИЛИ

УМАРОВ И.И. МАМЛАКАТ ЭКСПОРТ ТАРКИБИНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ КИЛИШ - ТАШКИ ИКТИСОДИЙ ХАВФ-ХАТАРЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ МУХ,ИМ ОМИЛИ

Маколада мамлакатнинг экспорт салох,иятини бах,олаш курсаткичларидан бири булган экспорт такрибини диверсификация килиш курсаткичи, унинг иктисодий хавф-хатарларни бартараф этишдаги урни ва иктисодий усишга таъсири курсатилган. Мамлакатнинг асосий савдо буйича х,амкор давлатлари экспорт таркибининг диверсификациялашганлик даражаси буйича киёсий тах,лил келтирилган. Шунингдек, келажакда экспорт тапркибини диверсификация килиш буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: экспорт таркибини диверсификация килиш, иктисодий усиш, ташки иктисодий хавф-хатарлар, ташки савдо.

УМАРОВ И.И. ДИВЕРСИФИКАЦИЯ СТРУКТУРЫ ЭКСПОРТА СТРАНЫ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ВНЕШНЕЭКОНОМИЧЕСКИХ УГРОЗ

В статье освещен один из индикаторов оценки экспортного потенциала страны - индикатор диверсификации структуры экспорта, его роль в предотвращении внешнеэкономических угроз и влияние на экономический рост. Приведен анализ оценки уровня диверсификации структуры экспорта стран партнеров по торговле. Вместе с этим освещены предложения по диверсификации структуры экспорта в будущем.

Ключевые слова: диверсификация экспорта, экономический рост, внешнеэкономические риски, внешняя торговля.

UMAROV I.I. THE DIVERSIFICATION OF COUNTRY'S EXPORT STRUCTURE AS AN IMPORTANT FACTOR TO PREVENT FOREIGN ECONOMIC THREATS

There is highlights in the article one of the of the export potential's indicator of the country -an indicator of diversification of export structure, and its role in preventing foreign threats and those impact on economic growth. As well there are shown the analysis of assessing the level of diversification of export structure of trading partners. At the same time provided proposals to diversify the structure of exports in the future.

Keywords: Export diversification, economic growth, foreign economic risks, foreign trade.

Экспорт таркибини диверсификация цилишнинг ицтисодий усишга ижобий корреляцияси мавжуд булиб, экспорт таркибининг юцори диверсификациялашганлик дара-жаси юцори усиш суръатларини таъминлашга кумаклашади.

Жах,он иктисодиётида содир булган гло-бал молиявий-иктисодий инкироз ва ун-дан кейинги давр мобайнида бир катор ри-вожланган ва ривожланаётган мамлакат-ларда давлат карзлари ва миллий бюджет такчиллиги муаммоси х,алигача уз ечими-ни топмай, реал секторда ишлаб чикариш пасайиб, жах,он бозорида харид талаби ка-майишда давом этиб, ишсизлик даражаси юкорилигича колмокда. Бундай мураккаб ва нохуш жараёнлар даврида, Президентимиз таъкидлаганларидек: "2013 йил ва якин ке-лажакка мулжалланган дастуримизни амал-га оширишда иктисодиётимиз ва унинг етак-чи тармокларини модернизация килиш, техник х,амда технологик янгилашни жадаллаш-тириш ва унинг куламини кенгайтириш, ишлаб чикаришни диверсификация килиш мар-казий урин тутиши даркор"1.

Республиканинг бошланFич х,олатидаги кийинчилик экспортнинг хом ашё-га йуналтирилганлиги, озик-овкат мах,сулотлари импортига мух,тожликнинг юкорилиги ва энергия балансидаги ному-таносибликларда уз аксини топди. Бундай кийинчиликларга карамасдан, бизнинг мам-лакат бозор иктисодиётига утишнинг уз модели - "Узбек модели"ни ишлаб чикди. Унда иктисодиётнинг бошланFич х,олатини х,исобга олиб, ислох,отларнинг х,ар бир боскичида бош максад ва вазифаларни узида камраб олган уддабурон иктисодий сиёсат ишлаб чикилган. Бу, уз навбатида, ташки иктисодий стратегиянинг асосий йуналишларини шак-ллантиришни ва бу оркали халкаро ихтисос-ликларни оптималлаштиришда мамлакатнинг жах,он иктисодиётига киришини таъминлади.

Ташки савдо айланмаси, унинг х,ажми ва усиш суръатлари миллий иктисодиётнинг ри-вожланиш суръатларини, ихтисослик дара-жасини ва жах,он иктисодиётидаги урнини курсатади. Мамлакат экспорт салох,иятининг

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013.

ошиб бориши иктисодиётдаги тарки-бий узгаришларнинг ишончли "бароме-три" х,исобланади2. 2000-2012 йиллар мобайнида ташки савдо айланмаси 3,6 марта, экспорт х,ажми эса 5 марта ошди. Шу билан бирга, экпорт динамикаси ташки хавф-хатарларга ва жах,он иктисодиётининг нобаркарорликларига жуда таъсирчанлиги-ни курсатди, яъни инкироз йилларида экспорт усиш суръатлари, унинг диверсификация даражаси сезиларли даражада пасай-ган (1-расм). Экспорт таркибини диверсификация килишнинг иктисодий усишга ижобий корреляцияси мавжуд булиб, экспорт таркибининг юкори диверсификациялашганлик даражаси юкори усиш суръатларини таъминлашга кумаклашади (1-расм). Мамлакат экспортининг товар таркибида пахта толаси умумий экспорт х,ажмидаги улуши 2000 йилги 27,5 фоиздан 2011 йили 9,0 фо-изгача камайган. Бу ракамлар сунгги йил-лардаги иктисодий кайта куришнинг саноат-да юкори киймат кушилган товарлар ишлаб чикарилишига кумаклашаётганидан далолат бермокда.

Узбекистон иктисодиётини ташки иктисодий ракобатбардошлик буйича мух,окама киладиган булсак, унда тулов ба-ланси буйича жуда ижобий натижага эри-шиб келинмокда. 2000 йилдан бошлаб ижобий ташки савдо баланси кузатилмокда. 2000 йилда ижобий сальдо 317 миллион АКШ дол-ларига тенг булган булса, 2011 йилга келиб эса бу курсаткич 4517 миллион АКШ долла-рини ташкил этди. Сунгги йилларда экспорт х,ажми сезиларли даражада, яъни 11,6 фоизга усди, экспорт килинаётган мах,сулотлар тар-киби ва сифати яхшиланиши натижасида хом ашё булмаган тайёр товарларнинг улуши 70 фоиздан зиёдни ташкил этди. Ташки савдо

2 Садыков А. Приоритетные направления повышения конкурентоспособности экономики Узбекистан. // Материалы Форума экономистов Узбекистана. UNDP, IFMR. - Т., 2012.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

1-расм. Мамлакат харид к,обилияти паритети буйича х,исобланган ах,оли жон бошига ЯИМ ва экспорт

диверсификациясининг узаро боглик.лиги1.

айланмасидаги ижобий сальдо эса 1 миллиард 120 миллион АК.Ш долларидан ошди.

*Шу уринда экспорт таркибини диверсификация килишга алох,ида эътибор каратиш лозим. Чунки ташки бозорларни эгаллаш-да, миллий экспорт таркибининг тур ва х,ажм жих,атидан куп булиши жах,он хужалигида мамлакатнинг ракобатбардош булишига ёр-дам беради. Экспорт диверсификацияси, яъни хорижга сотилаётган товарлар ва хиз-мат турларининг кенгайиши, жами экспортда алох,ида товар ёки хизмат тури (айникса, хом ашё) улушининг салмокли булишига бардам берилиши мах,сулотлар экспорт килинаётган мамлакатлар географиясини кенгайтиради, экспорт х,ажмининг баркарор булишини таъ-минлайди, миллий иктисодиётнинг ташки бо-зордаги салбий узгаришларга таъсирчанли-ги даражасини пасайтиради. Экспорт таркибини диверсификациялашганлик даража-си UNCTAD томонидан кенг кулланиладиган

Херфиндал-Хиршман индекси2 (Herfindahl-Hirschman Index) оркали ифодаланиши мум-кин:

Hj= VE»(|)'

бу ерда Hj - экспорт таркибининг диверсификациялашганлик даражаси - Херфиндал-Хиршман индекси; xji - маълум бир j мамлакатнинг i мах,сулот экспорти (турт даражалик товар коди куринишида); Xj - j мамлакатнинг умумий экспорти.

Юкоридаги формула асосида дунёнинг бир катор ривожланган ва ривожланаётган давлатлари, шу жумладан, Узбекистон экспорт таркибининг диверсификациялашган-лик даражаси х,исоблаб чикилди (1-расмга каралсин). Дунё давлатларининг юкори ди-версификациялашган Херфиндал-Хиршман индекси 0,05 курсаткичидан паст булади. Кам диверсификациялашган экспорт сават-часига эга давлатларга 0,05-0,1 оралиFидаги курсаткичга эга булган давлатлар кира-ди. 0,1 ва 0,4 оралиFидаги курсаткичлар

1 Жахон Банки ва Жахон Савдо Ташкилоти маълумот-лари асосидаги муаллифнинг хисоб-китоблари.

2 Умаров И. Экспорт таркибининг диверсификациялашганлик даражаси - миллий иктисодиёт ракобатдошлигининг асосий индикатори. // Материалы Форума экономистов Узбекистана. UNDP, IFMR. - Т., 2012.

■T'<V*'......................

Корея

Республикаси Малайзия

^ «а*

еч*7

сЛ

г45

ч^ с®"

л

1 - минимум; 11 - максимум.

2-расм. Мамлакатнинг асосий савдо буйича х,амкор давлатлари экспорт таркибининг диверсификациялашганлик даражаси (2001-2012 йиллар)1

иктисодиётнинг маълум бир махсулотларга ихтисослашувини англатади. 0,4 дан юкори курсаткичлар юкори ихтисослашганлик даражаси дейилади12. Бу курсаткичларнинг ту-шунишга кулай булиши учун уларни 0 дан 10 гача булган ораликда ифодалаймиз: 0 - энг паст даража, 10 ва ундан юкори сон - энг юкори даража. Бундай талкин килиш билан муаллиф томонидан ушбу индексга янгилик киритилган.

Мазкур индекснинг 2001-2012 йиллар буйича 12 йиллик тах,лилига эътибор каратадиган булсак, миллий экспортимиз-нинг диверсификациялашганлик даражаси 2001 йилдаги 2,52 курсаткичдан 2012 йилда 3,95 курсаткичгача ошиб борган. 2005 йил-дан бошлаб МДХ давлатлари буйича уртача курсаткич 2,52 га тенг булган булса, бизнинг мамлакатда эса 2,98 курсаткичга тенг булган ва бу тенденция 2012 йилга кадар МДХ дав-

1 XCT Mat^yMOT^apu acocufla Mya.Mi/i$ xnco6-KMTo6^apu.

2 Export diversification and Competitiveness in Developing Countries. // V. Chandra, J, Boccardo and I. Osorio. March 9, 2007.

латлари буйича уртача курсаткичдан юкори булган (2-расм). Бу эса, уз навбатида, мамла-катимизда амалга оширилаётган локализация дастурларининг тулаконли натижасини курсатмокда.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, сунгги йил-ларда мамлакатимизда ракобатбардош ва экспортга йуналтирилган махсулотлар иш-чикариш буиича катор меъёрии-хукукии хужжатлар кабул килинмокда. Масалан, мамлакатимизда экспорт килувчи корхо-наларни куллаб-кувватлаш буйича катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Шу жумладан, Узбекистан Республикаси Пре-зидентининг "Экспорт килувчи корхона-ларни раFбатлантиришни кучайтириш ва ракобатбардош махсулотларни экспорт-га етказиб беришни кенгайтириш бораси-да кушимча чора-тадбирлар туFрисида" 2012 йил 26 мартдаги ПК.-1731-сон карорида "2016 йил 1 январга кадар республикадаги уз махсулоти хажмининг, жумладан яримтайёр махсулотларининг (калава, газлама, трикотаж газлама ва пахта йигириш чикиндилари) 80% ва ундан ортиFини эркин алмаштирила-

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 4

*

диган валютага сотадиган тукимачилик сано-ати корхоналари мулк солиFи тулашдан озод килинган"и алохида кайд этилган.

Мамлакатнинг ташки иктисодий хавф-хатарларга таъсирчанлигини бартараф этиш-да экспорт таркибини диверсификация килиш мухим ахамият касб этади ва уни амалга оши-риш учун бутун куч^айрат ва ресурсларни куйидаги йуналишларга каратиш лозим:

миллий иктисодиётнинг жахон молиявий-иктисодий тизимига интеграцияси шаро-итида, ташки иктисодий конъюнктуранинг мухим сохаларига карам булиб колишининг олдини олиш. Бунинг учун экспорт таркибини диверсификация килиш зарур, унинг тар-кибида ташки бозорларга чикиш учун тай-ёр, сифатли ва харидоргир товарлар улуши-ни купайтириш лозим;

хорижий давлатларда мамлакатимизда ишлаб чикарилаётган ёки ишлаб чикаришни йулга куйиш мумкин булган махсулотларга булган талабни урганиш, бундай товарлар бозорларига кириб бориш ва ракобат килиш стратегиясини ишлаб чикиш, бу эса, уз на-вбатида, экспорт килинаётган товарлар со-нини ва мамлакатлар географиясини кенгай-тиришга ижобий таъсир курсатади;

жах,он бозорларида корхоналаримиз мах,сулотларининг ракобатбардошлигини таъминлашда экспорт килувчи корхоналарга мах,сулот тайёрлаш ва сотиш харажатларини камайтиришда кумаклашиш, уларни ташки бозор конъюнктурасидаги узгаришлар, истикболли бозорлар, ракобатчилар туFрисида олиб борилган тадкикотлар на-тижалари билан таништириш, транспорт-коммуникация ва логистика тизимларини ри-вожлантириш1, янги транспорт йулакларини очиш оркали транспорт харажатларини ка-майтириш чора-тадбирларининг амалга оши-рилиши мух,им ахамият касб этади.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, ташки иктисодий хавф-хатарларни бартараф этиш-да экспорт х,ажмини ошириш, унинг таркибини такомиллаштириш, умуман ташки сав-до айланмасини диверсификация килиш иктисодиётимиз таркибий тузилиши-да сифат узгаришларига эришиш, унинг ракобатбардошлигини ошириш оркали иктисодий юксалиш ва ах,оли турмуш фаро-вонлигини янада кутариш максадларига хиз-мат килади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013.

2. Садыков А. Приоритетные направления повышения конкурентоспособности экономики Узбекистан. // Материалы Форума экономистов Узбекистана. UNDP, IFMR. - Т., 2012.

3. Умаров И. Экспорт таркибининг диверсификациялашганлик даражаси - миллий иктисодиёт ракобатдошлигининг асосий индикатори. // Материалы Форума экономистов Узбекистана. UNDP, IFMR. - Т., 2012.

4. Export diversification and Competitiveness in Developing Countries. // V. Chandra, J, Boccardo and I. Osorio. March 9, 2007.

5. Алимов А. Миллий иктисодиёт ракобатбардошлигини оширишда логистика хиз-матлари тизимини макбуллаштиришнинг концептуал асослари. // Материалы Форума экономистов Узбекистана. UNDP, IFMR. - Т., 2012.

1 Алимов А. Миллий иктисодиёт ракобатбардошлигини оширишда логистика хизматлари тизимини макбуллаштиришнинг концептуал асослари. // Материалы Форума экономистов Узбекистана. UNDP, IFMR. - Т., 2012.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.