Научная статья на тему 'Ўзбекистон нефть-газ саноатини барқарор ривожлантириш истиқболлари'

Ўзбекистон нефть-газ саноатини барқарор ривожлантириш истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
782
146
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бурханов А. У.

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида миллий иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, хусусан, саноат тармоқларини барқарор ривожлантириш, ишлаб чиқаришни модeрнизациялаш, тeхник-технологик жиҳатдан янгилаш ва дивeрсификация қилиш, инновацион тeхнологияларни кенг кўламда жорий этишга катта эътибор қаратилмоқда. Дарҳақиқат, мамлакатнинг иқтисодий тараққиёти ва ўсиш суръати реал сектор корхоналари барқарорлигига, уларнинг ривожланиш даражасига бевосита боғлиқ. Шу нуқтаи-назардан, ҳар қандай давлат саноат корхоналарини ривожлантириш ва уларнинг барқарорлигини таъминлашга асосий эътиборни қаратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон нефть-газ саноатини барқарор ривожлантириш истиқболлари»

V_/

Бурханов А.У.

Тошкент Давлат техника университети "Менежмент" кафедраси мудири, и.ф.н.

УЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ САНОАТИНИ БАРКАРОР РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИКБОЛЛАРИ

Ицтисодиётни модернизациялаш шароити-да миллий ицтисодиётда таркибий узгаришларни амалга ошириш, хусусан, саноат тармоцларини барцарор ривожлантириш, ишлаб чицаришни модернизациялаш, техник-технологик жицатдан янгилаш ва диверсификация цилиш, инновацион технологияларни кенг куламда жорий этишга катта эътибор царатилмоцда. Дарцацицат, мамлакатнинг ицтисодий тарацциёти ва усиш суръати реал сектор корхоналари барцарорлигига, уларнинг ривожланиш даражасига бевосита ботиц. Шу нуцтаи-назардан, цар цандай давлат саноат корхоналарини ривожлантириш ва уларнинг барцарорлигини таъминлашга асосий эътиборни царатади.

Сунги йилларда Узбекистон хукумати то-монидан олиб борилган изчил ислохотлар натижасида саноат тармокларида ижобий узгаришлар юз берди. Жумладан, 2000 йилда ялпи ички махсулотда саноатнинг улуши 14,2 фоизни ташкил килган булса, бу курсаткич 2011 йилга келиб 24,1 фо-изга етди, яъни 9,9 фоизли пунктга усди. Шунингдек, саноат махсулотларинг ишлаб чикариши 2011 йилда утган йилга нисба-тан 106,3 фоизга ошган1.

Ушбу ижобий узгаришлар мамлакати-мизда жадал суръатларда ривожланиб бо-раётган ва иктисодиётнинг мухим страте-гик тармоFига айланган нефть-газ саноа-тига хам бевосита тегишлидир.

Бугунги кунда Узбекистон нефть-газ саноатининг мамлакат ялпи ички махсулотини яратишдаги улуши 19,2 фоиз, бюджет даромадларининг деярли 39 фоизи, ташки савдо айланмасида ушбу тармокларнинг улуши 15,3 фоизни таш-

1 Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: Узбекистон, 2012. - Б. 5-6.

кил этади, шунингдек, мамлакатнинг бар-ча сохаларида банд булганларнинг 1 фо-издан купроFи ушбу тармок улушига туFри келмокда (1-жадвал).

Куриниб турибдики, ушбу тармок макроиктисодий жихатдан мамлакат иктисодиётининг баркарор усишини таъ-минлаш, ижтимоий жихатдан ахоли даро-мадлари ва тулов кобилиятини ошириш имкониятини бермокда.

Маълумки, Узбекистон нефть-газ са-ноати мамлакат энергетика хавфсиз-лигини таъминлаш нуктаи-назаридан иктисодиётнинг стратегик сохаларидан бири хисобланади. Узбекистонда нефть ва газ захиралари, уларни кидириш ва узлаштириш мамлакатнинг энергетика хавфсизлигини таъминлаш имконини берди. Табиий газ мамлакатнинг асосий экспорт ресурсларидан хисобланса, казиб олинаётган нефть ички талабни тулик кондирмокда.

Собик Иттифокнинг парчаланиши Узбекистон нефть-газ саноатига салбий таъсир курсатди, натижада ушбу тармок корхоналарида махсулот ишлаб чикариш

1-жадвал

Узбекистонда нефть-газ саноатининг мамлакат ик,тисодиётида тутган урни1 (фоизда)

№ Курсаткичлар 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

1 Нефть-газ саноатининг мамлакат бюджет даромадидаги улуши 21,6 31,9 28,7 31,3 32,9 35,3 40,0 38,1

2 Нефть-газ саноатининг ЯИМдаги улуши 20,5 22,7 27,4 25,6 26,8 23,8 21,3 19,2

3 Нефть-газ саноатининг мамлакат ташки савдо айланмасидаги улуши 7,8 7,9 9,5 11,1 15,2 16,0 18,1 15,3

4 Нефть-газ саноатида фаолият юритаётган ишчиларининг мамлакатда банд булганларга нисбати 0,87 0,80 0,83 0,83 1,10 1,10 1,09 1,08

сурункасига пасайди. Жумладан, тах,лил килинаётган йиллар мобайнида нефть-газ саноати корхоналарида мах,сулот ишлаб чикаришда (табиий газдан ташкари) па-сайиш тенденцияси кузатилган. Амалдаги нефть ва газ кудуклар фондининг узгариши ва казиб олинаётган углеводородларнинг табиий камайиши йиллик нефть казиб чикаришни 42,0 фоиз, табиий газ - 19,5 фоиз ва газ конденсатининг 44,0 фоизга кискаришига олиб келди. Нефть ва нефть конденсати казиб чикариш пасайиши х,исобига уларни кайта ишлаш х,ажмлари х,ам кескин пасайди. Хорижий давлатлар тажрибаси шуни курсатмокдаки, купгина нефть-газ компаниялари нефть ва газ казиб чикариш х,ажмини камайтиришни ундан олинадиган тайёр мах,сулотлар ишлаб чикариш х,ажмига кескин таъсир этма-ган х,олда амалга оширмокда (1-расм).

Бирок, мустакиллик йилларида ушбу тармок корхоналарини модернизация килиш ва кайта жих,озлаш буйича чора-тадбирлар олиб борилиши нати-жасида, нефтдан олинадиган айрим тайёр мах,сулотлар ишлаб чикарилиши купаймокда. Жумладан, ташки ва ички бозордаги авиакеросинга булган талаб-нинг ошиб бориши ушбу мах,сулотни ишлаб чикариш х,ажмининг ошишига са-баб булди. Шунингдек, 2001 йилга нисба-тан нефть ва нефть конденсатидан техник мой ва битум ишлаб чикариш х,ам кескин ошган. Буни асосан ички бозордаги ушбу мах,сулотга булган талабнинг ошганлиги билан изох,лаш мумкин.

Маълумки, Узбекистонда нефтни кайташ ишлаш асосан ФарFона ва Бухо-ро нефтни кайта ишлаш заводлари томо-

нидан амалга оширилади. ФарFона нефтни кайта ишлаш заводи Марказий Осиёда энг йирик х,исобланиб, у йилига 8,7 миллион тонна углеводород хомашёсини кайта ишлаш кувватига эга. Ушбу корхонада инно-вацияларни кенг жорий килиш натижаси-да куйидагиларга эришилди:

□ дизель ёкилFисини гидросульфу-ризацияси буйича жах,он андозаларига мос келадиган нефть мах,сулотлари ишлаб чикариш йулга куйилди;

□ дизель ёкилFисидан техник олтин-гугурт мах,сулоти олина бошланди;

□ нефтни кайта ишлашга янги техно-логияни жорий килиш х,исобига кайта иш-ланаётган хомашё х,ажмини камайтирган х,олда оч рангдаги нефть мах,сулотларини ишлаб чикариш х,ажмини саклаб колишга эришилди;

□ Д ва Е тоифадаги М-8ДМ, М-10ДМ ва М-14ДМ дизель мотор мойлари ишлаб чикариш йулга куйилди;

□ юкори октанли АИ-95 бензини ишлаб чикариш узлаштирилди;

□ минтакада экологик вазиятни ях-шилаш максадида янги ускуналар ишга ту-ширилди.

1997 йилда Бухоро нефтни кайта ишлаш заводи ишга туширилган булиб, унинг йиллик кайта ишлаш куввати 2,5 миллион тонна углеводород хомашёсини ташкил килади. Ушбу корхонанинг технологик жа-раёни тулик замонавий технологияларга асосланади ва у куйидаги мах,сулотларни ишлаб чикаради: суюлтирилган нефть гази, енгил нафта, ривормат, реактив ёкилFи, дизель ёкилFи ва мазут.

Истикболда нефть-газ саноати корхоналарини баркарор ривожлантириш, авва-ло, уларнинг ишлаб чикариш жараёнлари-ни жадал ривожлантириш билан белгила-

V_/

1-расм.

Узбекистан нефть-газ саноати корхоналарида мах,сулот ишлаб чикариш динамикаси1

2001 й. 2002 й. 2003 й. 2004 й. 2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

Нефть, минг тн

3 995,5 4 075,5 4 402,7 4 082,6 3 440,2 3 445,1 3 007,7 2 552,1 2 288,0 2 017,9

Табиий газ, млрд.куб.м.

57,4 58,4 58,1 60,4 60,3 62,5 65,9 65,2 64,1

66,0

—±— Конденсат, минг тн 3227,0 3 189,0 2821,0 2611,0 2 134,0 2080,0 2 192,6 2 539,4 2490,1 2020,1

^^ Бензин, минг тн 1 585,0 1 588,0 1 425,0 1 373,0 1 410,0 1 369,0 1 407,0 1 469,2 1 600,0 1 413,5

-Ж— Дизел ёкилгиси, минг тн 1 786,0 1 699,0 1 513,0 1 555,0 1 437,0 1 441,0 1 394,0 1 287,3 1 275,1 1 109,8

Нефть-газдан к;айта ишланган 1 504,0 бсища ма^сулотлар, минг тн

1 574,0 2 696,3 2 584,3 2 301,0 2 291,2 2 095,9 2 139,7 2 086,2 1 940,2

нади. Бунинг учун Узбекистонда нефть-газ саноати корхоналарида мах,сулот ишлаб чикаришнинг прогноз курсаткичларидан фойдаланиш максадга мувофик. Бунда, фикримизча, прогноз курсаткичларини инерцион ва мобилизацион сценарийлар-га ажратган х,олда х,исоблаб чикиш зарур.

Инерцион сценарийнинг мох,ияти нефть-газ саноатини ривожлантириш буйича амалдаги иктисодий ислох,отлар, сох,адаги таркибий узгаришларнинг охир-ги йиллардаги таркиби ва курсаткичлари, уларга таъсир этувчи омилларнинг узгармаслигини саклаб колишдан ибо-рат. Мобилизацион сценарий эса, факат нефть-газ саноатини ривожланишига таъсир этувчи омиллардан самарали фойда-ланиб колмасдан, балки уларни жадаллаш-тириш, тармокларни казиб олиш, кайта ишлаш ва сотиш жараёнларига иннова-цион технологияларни кенг жорий килиш, захиралардан окилона фойдаланиш, кор-хоналар кувватларидан максимал даража-да фойдаланиш, чел эл инвестициялари-

ни жалб килиш ва уни давлат томонидан х,укукий, иктисодий куллаб-кувватлаш, тармоклар экспорт салох,иятидан самарали фойдаланган х,олда жах,он бозори-да ракобатбардош мах,сулотлар ишлаб чикаришни кенгайтиришни назарда ту-тади. Ана шу кайд этилганларни х,исобга олган х,олда энди юкорида келтирилган сценарийларни алох,ида тах,лил килиб чикишимиз лозим.

Хисоб-китоблар шуни курсатмокдаки, инерцион сценарий буйича нефть-газ саноати корхоналарида мах,сулот ишлаб чикариш даражасининг кескин усиши кузатилмайди. Жумладан, кисман усиш айрим нефть ва газдан кайта ишланган мах,сулотлар (15,4%) ишлаб чикариш х,амда табиий газ (11,5%) казиб олишда кузатилади. Бошка мах,сулот сегментлари-да эса, усиш даражаси пастлигича колади (2-жадвал).

Инерцион сценарий натижалари шуни курсатмокдаки, истикболда сано-ат тармокларининг жадал ривожлани-ши, ах,олининг купайиб бориши, ах,оли ва иктисодиёт тармокларининг энергия ре-сурсларига булган талабининг ошиши,

2-жадвал

Нефть-газ саноати корхоналарида мах,сулот ишлаб чик,аришнинг инерцион сценарий прогноз курсаткичлари1

Махсулот турлари 2010 й. Инерцион сценарий 2020 йилда 2010 йилга нисбатан %да

Прогноз (уртача 2011-2013 йилларда) Прогноз (уртача 2016-2019 йилларда) Прогноз (2015 й.) Прогноз (2020 й.)

Нефть, минг тн. 2 017,9 2 029,1 2 033,1 2 037,3 2 038,5 101,0

Табиий газ, миллиардкуб.м. 66,0 67,9 69,8 71,7 73,6 111,5

Конденсат, минг тн. 2 020,1 2 054,7 2 092,1 2 129,3 2 176,6 107,7

Бензин, минг тн. 1 413,5 1 446,5 1 480,0 1 512,7 1 548,2 109,5

Дизел ёкилFиси, минг тн. 1 109,8 1 128,1 1 148,9 1 172,7 1 198,9 108,0

Нефть-газдан кайта ишланган бошка махсулотлар, минг тн. 1 940,2 2 006,7 2 076,9 2 160,9 2 239,9 115,4

турар-жойга булган эхтиёж, ахолини иш билан таъминлаш ва ах,оли даромадлари-ни ошириш муаммолари кучайиб бори-шини инобатга олган холда мазкур сценарий истикболда юкорида келтирилган му-аммоларни тулик хал эта олмайди.

Нефть-газ саноати корхоналарида махсулот ишлаб чикариш мобилизаци-он сценарийсининг хисоб-китобларига кура, истикболда нефть казиб олишнинг 167,2 фоизга усиши кутилмокда. Шунинг-дек, нефть-газ саноатида махсулотни кайта ишлашга устуворлик берилиши хисобига чукур кайта ишланган - иннова-цион махсулотлар ишлаб чикариш карийб 2 мартага ошиши кутилмокда (3-жадвал).

Ушбу ижобий усиш тенденцияси куйидаги омиллар билан асосланади:

- 2011-2015 йилларда Узбекистон Ре-спубликаси саноатини ривожлантириш дастури доирасида тармокда 28,6 миллиард АК.Ш доллари микдорида 78 та инве-стицион лойихалар амалга оширилади;

- "Узбекнефтьгаз" МХК томонидан "2020 йилгача Узбекистон нефть-газ тармоFини ривожлантириш концепцияси" ишлаб чикилди. Унга мувофик углеводород за-хираларини узлаштириш, яъни 2020 йил-да 2010 йилга нисбатан газ - 1,25 марта, нефть - 1,65 марта ва конденсат - 1,33 мартага усиши кузатилади;

- Устюрт газкимё мажмуининг 2014 йилда ишга тушиши билан 400 минг тон-нага якин полиэтилен ва 100 минг тон-

на полипропилен ишлаб чикариш кузда тутилмокда. Ушбу лойиха 3,5 миллиард АКШ долларини ташкил килади;

- Кашкадарё вилоятида GTL техноло-гияси асосида синтетик суюк ёкилFи ишлаб чикариш заводи курилиши ва унинг йиллик куввати 1,4 миллион тонна ташкил килади;

- 2014 йилгача Урта Осиё - Хитой газ кувурининг ишга туширилиши кутилмокда ва унинг ишга туширилиши билан 2014 йилдан бошлаб Хитойга йилига 10 миллиард м3 газ етказиб берилади.

Ушбу ижобий натижаларга эришиш, Узбекистон нефть-газ саноатини баркарор ривожлантиришда, фикримизча, эътибор куйидаги муаммоларни бартараф этишга KаратилмоFи лозим:

□ хом-ашё базаси холати ва уни оши-риш;

□ тармокнинг фаолият турларини кенгайтириш;

□ ишлаб чикаришнинг барча буFинларида харажатларни камайтириш (кидирув, казиб чикариш, кайта ишлаш, ташиш, саклаш, сотиш ва бошкалар);

□ ишлаб чикаришда экологик хавф-сизликни таъминлаш.

Юкоридагиларга мос равишда, Узбекистон нефть-газ саноатини баркарор ривожлантириш куйидаги йуналишларда амалга оширилиши максадга мувофик:

□ нефть-газ саноатидаги операция-ларни амалга оширишни тартибга солиш-нинг х,укукий базасини такомиллаштириш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

V_/

3-жадвал

Нефт-газ саноати корхоналарида махсулот ишлаб чи^аришнинг мобилизацион сценарий прогноз курсаткичлари1

Махсулот турлари 2010 й. Мобилизацион сценарий 2020 йилда 2010 йилга нисбатан %да

Прогноз (уртача 2011-2013 йилларда) Прогноз (2015 й.) Прогноз (уртача 2016-2019 йилларда) Прогноз (2020 й.)

Нефть, минг тн. 2 017,9 2 085,1 2 155,7 2 619,8 3 374,6 167,2

Табиий газ, миллиардкуб.м. 66,0 74,3 83,5 91,8 82,2 124,7

Конденсат, минг тн. 2 020,1 2 231,2 2 461,3 2 723,5 2 720,7 134,7

Бензин, минг тн. 1 413,5 1 467,9 1 525,0 1 586,6 1 651,4 116,8

Дизел ёкилFиси, минг тн. 1 109,8 1 166,8 1 227,1 1 292,6 1 361,8 122,7

Нефть-газдан кайта ишланган бошк,а махсулотлар, минг тн. 1 940,2 2 233,7 2 563,5 2 956,7 3 399,1 175,2

□ нефть ва газ ишлаб чикаришни ян-гилаш ва модернизация килиш жараён-ларига инвестициялар жалб килишни жа-даллаштириш;

□ махаллий нефть ва газдан турли хил синтетик махсулотлар ишлаб чикариш имконини берувчи замонавий кайта иш-лаш тизимини ривожлантириш;

□ нефть ва газ конларини аниклаш буйича географик тадкикотларни амалга ошириш;

□ нефть ва газдан тайёр махсулотлар ишлаб чикариш ва уларнинг ассортимен-тини кенгайтириш хисобига экспортни ди-версификациялаш;

□ миллий тармокнинг жахон нефть-газ саноатига интеграциялашувини халкаро даражада раFбатлантириш.

Адабиётлар руйхати:

1. "2011-2015 йилларда Узбекистон Республикаси саноатини ри-вожлантиришнинг устувор йуналишлари тyFрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПК-1442-сонли Карори.

2. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тарак,к,иётини тарак,к,иётини янги боск,ичга кутарадиган йил булади. - Т.: Узбекистон, 2012. - 36 б.

3. Промышленная стратегия в Узбекистане: аспекты проблем и формирования. Монография. Под ред. Д. Муинова. - Т.: ЦЭЭП, 2005. -120 с.

4. Броган Э. Кризис не остановит развитие нефтьегазового комплекса // Мировая энергетика. -М., 2009, № 2. -С. 53.

5. Богданчиков С. Технологии - наш путь к лидерству // Нефтяное хозяйство. -М., 2007. - №11.

6. Махмудов Р. Состояние мировой экономики и ее влияние на энергетический экспорт Центральной Азии // O'ZBEKISTON NEFT VA GAZ JURNALI. -Т., 2010, май. - С. 18.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Маков В.М. Анализ инновационных процессов в российской экономике и нефтьегазовом комплексе // Нефтяное хозяйство. -М., 2008. - №1. -С. 16-19.

8. Карпов В.С. Интеграция науки и производства - основа повышения эффективности инновационной деятельности в нефтьегазовой отрасли Республики Узбекистан // O'ZBEKISTON NEFT VA GAZ JURNALI. -Т., 2010, май. - С. 34.

1 "Узбекнефтьгаз" МХК маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.