Научная статья на тему 'Ишчи кучи рақобатбардошлигини ошириш – қишлоқ жойларида аҳолини иш билан бандлигини таъминлашнинг муҳим омили'

Ишчи кучи рақобатбардошлигини ошириш – қишлоқ жойларида аҳолини иш билан бандлигини таъминлашнинг муҳим омили Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
449
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ишчи кучи / меҳнат ресурслари / иқтисодий фаол аҳоли / ишчи кучига талаб ва таклиф / меҳнат бозори / иш билан бандлик / иш ўринлари / кичик бизнес / хусусий тадбиркорлик / касаначилик / ишсизлик / рақобат / рақобатбардошлик / иқтисодий ўсиш / иқтисодиётнинг расмий сектори / иқтисодиётнинг норасмий сектори / labor force / labor resources / economically-active population / demand and offer for labor force / labor market / employment / jobs / small business / private entrepreneurship / work- at home / unemployment / competition / competitiveness / economic growth / official sector of economy / unofficial sector of economy

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хошимов П. З., Зикрияев З. М.

Мақолада статистика маълумотлари ва кўрсаткичлар асосида Самарқанд вилояти қишлоқ жойларидаги меҳнат бозорида шаклланган асосий жараёнлар ва вазият таҳлил қилинган, ишчи кучи рақобатбардошлигини ва қишлоқ аҳолиси бандлигини оширишга таъсир этувчи омиллар ўрганилган. Минтақа хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қишлоқ жойларидаги меҳнат бозори ўрганилган ва вазиятни яхшилаш бўйича тегишли тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RAISING COMPETITIVENESS OF LABOR FORCE – AN IMPORTANT FACTOR OF PROVIDING EMPLOYMENT FOR THE POPULATION IN RURAL AREA

In the article have been analyzed main terms and conditions of the Samarqand region rural area labor market. On the basis of huge statistical data and Trends there are considered factors that improving the labor force competitiveness and the population employment level. Moreover, it has been estimated present system of market functioning in rural areas, taking into consideration specifics of the region. The author offers important recommendations in improving the condition of the labor-market in rural areas.

Текст научной работы на тему «Ишчи кучи рақобатбардошлигини ошириш – қишлоқ жойларида аҳолини иш билан бандлигини таъминлашнинг муҳим омили»

Хошимов П.З. -

и.ф.н., УзМУ доценти Зикрияев З.М. -

СамДУ тадк,ик,отчиси

ИШЧИ КУЧИ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШ - КИШЛОК А^ОЛИСИ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ МУ^ИМ ОМИЛИ

Мамлакатни модернизациялаш шароитида

ицтисодиётнинг барцарор ривожланишига эришиш куп жицатдан цишлоц ацолиси турмуш даражасини ошириш билан узвий ботицдир. Цишлоцда ишчи кучига булган та-лаб ва таклифни урганиш ацолини иш билан таъминлашни яхшилаш, ишчи кучи рацобатбардошлигини ошириш умум-мамлакат ижтимоий-ицтисодий ривожланиши гаровидир.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, "Мамлака-тимизда, айникса, кишлок жойларда хизмат курсатиш ва сервис сохасида хали-бери фой-даланилмаётган катта резерв ва имконият-лар мавжудлигини тан олишимиз хамда бун-га алохида эътибор каратишимиз зарур.

2012 йилда мамлакатимизда комплекс чора-тадбирлар дастурини амалга ошириш хисобидан карийб 1 миллионта янги иш урни ташкил этилди. Бу иш уринларининг 62 фоиз-га якини кишлок жойларда яратилди. Бу бо-рада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик-ни ривожлантириш эвазига 485 минг киши, касаначиликнинг барча шаклларини кенгай-тириш хисобидан эса 218 минг киши иш билан таъминланди"1.

Кишлок мехнат бозорида вужудга ке-ладиган муносабатлар яккол ифодаланган ижтимоий-иктисодий хусусиятга эга булиб, улар умуммамлакат эхтиёжларига дахлдор-дир. Кишлок мехнат бозори оркали кишлок ахолисининг иш билан бандлиги, мехнатга

хак тулаш ва ракобатбардошлик даражалари белгиланади.

Жахон молиявий-иктисодий инкирози ту-файли бугунги кунда хам куплаб мамлакат-ларда, ишлаб чикариш ва иктисодий усиш суръатларининг кескин пасайиб кетиши кузатилмокда. Бунинг натижасида мехнат бозорида ишчи кучига булган талаб ва та-клиф мувозанати бузилиб, ишсизлик дара-жаси усиб кетди. Бундай холатда факатгина ракобатбардош булган ишчи кучларгина уз иш жойларини саклаб колишга эришмокда.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, мамлакати-миз Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек: "Буларнинг барчаси, уз навбатида, куплаб мамлакатларда ишлаб чикариш ва иктисодий усиш суръатларининг кескин пасайиб кетиши билан боFл и к ишсизлик ва бошка салбий окибатларни келтириб чикарди"2.

Кишлок мехнат бозори ишчи кучига булган талаб ва таклифнинг шундай мажму-ини узида мужассам этадики, иш уринларига нисбатан буладиган харакат иктисодий фаол

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан да-вом эттириш. - Т.: Узбекистон, 2013. - 14-, 19-б.

2 Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. -Т.: Узбекистон, 2009. - 4-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / 43 ^

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

1-жадвал

2006-2012 йилларда Самарканд вилояти к,ишлок, жойларидаги мех,нат ресурсларининг х,олати (минг киши)1

№ Курсаткичлар 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011йил 2012 йил 2008-2012 й.й.да усиш, (% да)

1 Доимий ахоли сони 2595,9 2630,5 2660,6 2705,1 2790,7 107,5

2 Мехнат ресурслари 1286,1 1328,2 1403,4 1426,9 1612,0 125,3

3 Шундан, иктисодий фаол ахоли 983,3 958,4 981,5 972,8 1160,8 118,1

4 Иш билан банд булганлар 902,8 984,3 927,9 940,4 1097,8 121,6

5 Иктисодиётнинг расмий секторида банд булганлар 580,2 659,8 702,2 724,1 653,1 112,6

6 Иктисодиётнинг норасмий секторида банд булганлар 322,6 324,5 248,4 280,0 418,9 129,9

ахолининг иктисодиёт тармоклари буйича хужалик фаолияти сохаларига жойлашуви оркали амалга оширилади. Бозор ракобат жараёнида мустакил тарзда тартибга соли-нишдек жихатларни хамда давлат томони-дан аник максадга йуналтирилган таъсир утказилишини узида акс эттиради. Кишлок мехнат бозорида ишчи кучи сифат курсаткичи, бу унинг ракобатбардошлигидир.

Инновацион ривожланиш шароитида Самарканд вилояти кишлок мехнат бозорида ишчи кучи ракобатбардошлигини таъмин-лаш ва ошириш натижасида ишсизликни ка-майтириш хамда ахолининг иш билан банд-лигини ошириш мухим ахамият касб этади.

Бизнинг фикримизча, иш билан банд-лик сиёсати ижтимоий-иктисодий ривожла-нишнинг таркибий кисми сифатида мехнат салохиятидан самарали фойдаланиш ва унинг ривожланиши буйича муаммоларни ечишга йуналтирилиши зарур. Маълумки, Самарканд вилояти ахолисининг иш билан бандлиги-ни таъминлашда ва ишсизлик даражасини пасайтиришда кишлок мехнат бозорининг ахамияти каттадир. Чунки вилоятнинг кишлок жойларида ишчи кучи салмоFи юкори, шу нуктаи назардан олганда ишчи кучига булган талаб ва таклиф айнан кишлок мехнат бозорида узаро тукнашади. Шу боис мехнат бозо-ри инфратузилмасини самарали ривожланти-риш хамда ишчи кучи ракобатбардошлигини ошириш Самарканд вилоятида ижтимоий-

1Самарканд вилояти Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш бош бошкармаси маълумотлари асо-сида муаллифлар томонидан хисоблаб чикилган хамда СамДУ эксперт гурухи томонидан тасдикланган.

иктисодий тараккиётнинг асосий омиллари-дан бири булиб колмокда (1-жадвал).

1-жадвал маълумотларидан куринадики, Самарканд вилоятининг кишлок жойлари-да яшовчи доимий ахоли сони 2012 йилда (2790,7 минг киши) 2008 йилга (2595,9 минг киши) нисбатан 107,5 фоизга, мехнат ресурс-лари 125,3 фоизга усган. Шундан, иктисодий фаол ахоли сони 2012 йилда (1160,8 минг киши) 2008 йилга (983,3 минг киши) нисбатан 118,1 фоизга, иш билан банд булганлар сони эса 121,6 фоизга усиши кузатилган. Урганилаётган даврда иктисодиётнинг расмий секторидаги иш билан банд булганларнинг сони 112,6 фоизга усган булса, норасмий сек-торда банд булганлар сони, 2012 йилда (418,4 минг киши) 2008 йилга (322,6 минг киши) нисбатан 129,9 фоизга усиши кузатилган.

Бунга сабаб, кишлок жойларда иш билан банд булганларнинг 26,7 фоизи айнан иктисодиётнинг норасмий секторида мехнат килишмокда. Улар, асосан, куйидагилардан иборат:

иш билан мавсумий, вактинчалик, номаъ-лум муддатга ва бир кунлик бандлар;

тегишли рухсатномасиз якка тадбиркор-лик фаолияти билан шугулланаётганлар;

меъёрий-хукукий асосга эга булмаган уй хужалиги ва оилавий бизнесга ёрдамлашаёт-ганлар;

тегишли расмий хужжат ва шартномалар-сиз ишлаш учун хорижга кетган.

Кишлок мехнат бозори иктисодий фаол кишлок ахолисининг иш билан бандлиги-ни, ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохасига жалб этилишини таъминлайди. У

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

Самарканд вилоятида бандликка кумаклашиш ва ахолини ижтимоий мухофаза к,илиш Марказлари орк,али

ишга жойлаштирилган ишсизлар сони1

2-жадвал

Курсаткичлар 2006 йил 2007 йил 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил 2006-2012 й.й.да усиш, (% да)

Марказларга иш сураб мурожаат килганлар 52184 53753 63880 64355 73021 76287 72721 139,3

Марказлар йулланмаси билан ишга жойлашганлар 47250 48708 58636 59020 65412 68360 67303 142,4

Ишсиз макомини олганлар 4369 4446 4797 5051 7609 6813 5316 121,6

Касбга укитиш ва малакасини оширишга йуналтирилганлар 467 555 841 652 1056 1125 1065 228

Хак туланадиган жамоат ишларига йуналтирилганлар 1394 1633 2462 3245 5500 5609 4215 302,4

ходимнинг узи учун мос иш жойига утишини енгиллаштиради. Мехнат бозори оркали кишлоклардаги корхоналар зарур микдорда ва талаб килинган сифатга эга булган ишчи кучи билан таъминланади.

Мехнат бозорида, табиийки, ракобат мавжуд. Бу, бир томондан, ёлланма ишчи-ходимларнинг уз касбий махоратларини устиришлари ва кенгайтиришлари, мала-ка оширишларини раFбатлантиради, иккин-чи томондан эса, иш берувчиларни кулай мехнат ва унга хак тулаш шароитларини яра-тишга хамда саклаб туришга ундайди (2-жад-вал).

Самарканд вилоятида кейинги йилларда ахолининг иш билан бандлигини оширишга жиддий эътибор каратилмокда. 2006 йилда Туман (шахар) бандликка кумаклашиш ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш марказларига муро-жаат килганларнинг сони 52 184 кишини ташкил этган булса, 2012 йилга келиб 72 721 кишига етган ёки 139,3 фоизга усган. Урганилаётган даврда Бандликка кумаклашиш ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш марказлари йулланмаси билан ишга жойлашганларнинг сони эса 142,4 фоизга ортган. Вилоятда 20062012 йиллар давомида ишсиз макомини ол-ганларнинг сони 4 369 кишидан 5 316 киши (121,6 фоиз)га хамда касбга укитиш ва ма-

1 Самарканд вилояти Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш бош бошкармаси маълумотлари асо-сида муаллифлар томонидан хисоблаб чикилган.

лакасини оширишга йуналтирилганларнинг сони 467 кишидан 1 065 киши (228,1 фоиз) га усган. Хак туланадиган жамоат ишлари-га жалб килинганлар микдори эса 2012 йилда (4 215 киши) 2006 йилга (1 394 киши) нис-батан 302,4 фоизга усган. Самарканд вилояти ахолисини, хусусан, кишлок ахолисининг иш билан бандлик даражасини оширишга каратилган бундай чора-тадбирлар кишлок жойларда яшаётган ахолини ишончли химоя килиш, унинг даромади ва моддий фаровон-лигини ошириш имконини бермокда.

Бугунги кунда мамлакатимизда олий таълим муассасалари битирувчиларини иш билан таъминлашга алохида эътибор каратилмокда. Иш берувчи корхоналар билан кооперация алокаларининг турли шак-лларидан фойдаланиш, бу масалага туман ва шахар жамоатчилигини жалб этиш хал килувчи йуналиш булмокда. Амалга оши-рилган чора-тадбирлар натижасида бити-рувчиларнинг аксарият кисми иш билан таъ-минланди, уларнинг 43 фоизи узлари ишлаб чикариш амалиётини утаган корхоналарга ишга жойлашди. Самарканд вилояти буйича битирув йили охиригача ишга жойлашиши лозим булган бакалаврлар сони камайишга юз тутмокда, 2012 йилга келиб 5,1%ни, ма-гистрлар эса 2012 йилга келиб 15,6%ни ташкил этган (1-расм).

Самарканд вилоятининг кишлок жойла-рида кейинги йилларда ахолининг иш би-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

1-расм. Самарканд вилояти олий таълим муассасалари битирувчиларининг ишга жойлашиши ( 2008-2012 й.й.)1

6000 5000 4000 300020001000 0

4229 4344 4

6,5%

2008 й 2009 й. 2010 й. 2011 й. 2012 й.

4344 4368 .т7 — ■

п \ п \

800 700 600 500 400 300 200 100 0

713

2008 й. 2009 й. 2010 й. 2011 й. 2012 й.

□ Битирувчи бакалаврлар сони

□ Ишга жойлашишни истовчилар

лан бандлигини оширишга алохида эътибор берилмокда. Бу, уз навбатида, ахолини фой-дали мехнат билан банд булишини, унинг мехнат даромадига эга булиши, ахолининг яшаш шароити ва турмуш сифати яхшилани-шига олиб келмокда.

Шунинг учун, бизнинг фикримизча, кишлок ахолисининг иш билан бандлигини янада ошириш учун куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш лозим:

уй мехнати (касаначилик) куламини кенгайтириш, хизмат курсатиш ва сервис сохасида кичик бизнес субъектларини куллаб-кувватлаш ва уларга кенг шароитлар яратиш, жумладан, ушбу тадбирларга иш билан таъминлашга кумаклашувчи жамFармани имтиёзли кредитларининг 20 фоиздан купроFини йуналтириш;

кишлок ахолисининг уз-узини иш билан банд этиш шаклларини раFбатлантириш, уз ишини бошлаш ниятида булган ва ишбилар-мон ёшларни куллаб-кувватлаш максадида иш билан таъминлаш марказлари фаолияти-ни кучайтириш;

кишлок мехнат бозорига биринчи марта кириб келаётган ёшларнинг узларига мак,бул келадиган иш топишида амалий кумак бе-риш, касбга укитиш ва ижтимоий химояни

1Самарканд вилояти олий таълим муассасалари маъ-лумотлари асосида муаллифлар томонидан тайёрлан-ган ва СамДУ эксперт гурухи томонидан тасдикланган.

□ Битарувчи магистрлар сони

□ Ишга жойлашишни истовчилар

ташкил этиш буйича ишлар самарадорлиги-ни ошириш;

к,ишлок, жойларда махаллий хомашё-дан ракобатбардош тайёр махсулот ишлаб чикаришга йуналтирилган енгил ва озик,-овкат саноатининг куп мехнат талаб этадиган сохаларини жадал ривожлантириш ва х,.

Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, Самарканд вилояти кишлок мехнат бозо-рида мехнат муносабатларини тартибга со-лишнинг самарали усуллари шаклланмаган-лиги кишлок ахолисининг окилона иш билан бандлигини таъминлашга салбий таъ-сир курсатмокда. Шунинг учун, ахоли бандлигини таъминлашда куйидаги асосий шарт-шароитларни хисобга олиш максадга мувофик:

кишлок мехнат бозорида ишчи кучига булган талабнинг ортиши ва унга таклифнинг камайиши;

кишлок жойлардаги мехнатга кобилиятли ёшлар, пенсионерлар, куп болали аёл-лар ва ногиронлар бандлигини оширишни раFбатлантириш;

кишлокларда ишсизлар малакаси ва ракобатбардошлигини ошириш;

туман бандлик хизмати органлари инфра-тузилмасининг самарали ривожланишини таъминлаш;

кишлок жойлардаги иктисодиётнинг бар-ча тармоклари ишлаб чикариш таркибини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

г 46 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА / \

РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

такомиллаштириш ва моддий-техника таъми-нотини яхшилаш;

кишлок хужалигига янги техникани, са-марали технологияларни изчиллик билан татбик этиш;

кишлокда тадбиркорлик шаклларини ри-вожлантириш;

кишлокда ишчи кучи мехнатининг сама-рали турларини ташкил этиш ва ривожланти-риш;

кишлокларда мутахассис ходимларни тай-ёрлаш, малакасини ошириш, уларни моддий, маънавий раFбатлантиришни такомиллашти-риш ва б.

Адабиёт

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: Узбекистон, 2013.

2. Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: Узбекистон, 2009.

3. Самарканд вилояти Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш бош бошкармаси маълумотлари.

4. Самарканд вилояти олий таълим муассасалари маълумотлари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.