Научная статья на тему 'Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида янги иш ўринларини ташкил этишнинг истиқболли йўналишлари'

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида янги иш ўринларини ташкил этишнинг истиқболли йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
769
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат ресурслари / иш ўринлари / кичик бизнес / демографик жараён / тадбиркорлик. / labor facility / working place / small business / demographic trends / enterprise

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова З. А.

Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётни модернизациялаш шароитида янги иш ўринларини ташкил этишнинг истиқболли йўналишлари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PERSPECTIVE DIRECTION CREATION OF NEW WORKING PLACES IN CONDITIONS OF THE ECONOMY MODERNIZATION

Perspective directions of new working places creation in condition of the economy modernization are discussed in the article

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида янги иш ўринларини ташкил этишнинг истиқболли йўналишлари»

28 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

V_/

Толаметова З.А.

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети «Ик,тисодиёт назарияси» кафедраси доценти, ик,тисод фанлари номзоди

ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ЯНГИ ИШ УРИНЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ИСТИКБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАРИ

ТОЛАМЕТОВА З.А. ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ЯНГИ ИШ УРИНЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ИСТИКБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАРИ

Мазкур маколада Узбекистон Республикасида иктисодиётни модернизациялаш шароити-да янги иш уринларини ташкил этишнинг истикболли йуналишлари ёритиб берилган.

Таянч иборалар: мехнат ресурслари, иш уринлари, кичик бизнес, демографик жараён, тадбиркорлик.

ТОЛАМЕТОВА З.А. ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЕ СОЗДАНИЕ НОВЫХ РАБОЧИХ МЕСТ В УСЛОВИЯХ МОДЕРНИЗАЦИИ ЭКОНОМИКИ

В статье рассказываются перспективные направления создание новых рабочих мест в условиях модернизации экономики.

Ключевые слова: трудовые ресурсы, рабочие места, малый бизнес, демографические тенденции, предпринимательство.

TOLAMETOVA Z.A. PERSPECTIVE DIRECTION CREATION OF NEW WORKING PLACES IN CONDITIONS OF THE ECONOMY MODERNIZATION

Perspective directions of new working places creation in condition of the economy modernization are discussed in the article

Keywords: labor facility, working place, small business, demographic trends, enterprise

Узбекистон Республикасида ацолининг усиши натижаси-да мехнат ресурслари сонининг купайиши, уларни оцилона бандлигини таъминлаш масалалари долзарб ацамиятга эга булиб бормоцда.

2012 йилда ахоли сони республикада каси ахолисининг сони карийб 29993,5 минг

29555 минг кишини ундан ша*ар а*°лиси кишидан иборат булгани холда, 15370,1 мин-

15143,2 минг кишини, яъни 51,2 фоизни, ги шах,ар ахолисини, 14623,4 минги кишлок кишлок ахолиси эса 14412,2 минг кишини, . „„„ ,

лпп , , г- ахолисини ташкил этди. Ахолининг 49,9 фои-

яъни 48,8 фоизни ташкил этди1. Бу эса шахар ^

ахолиси сонининг ошиб бораётганлигини зини аёллар, 50,1 фоизини эркаклар ташкил курсатади. 2013 йилда Узбекистон Республи- этди. 2013 йилда мехнатга лаёкатли ёшгача ----булган ахоли 30,2 фоизни, мехнатга лаёкатли

Узбекистан в цифрах 2012. Государственный Комитет Республики Узбекистан по Статистике. - Т. 2012 . С. 38. ёшдаги ахоли 61,7 фоизни, мехнатга лаёкатли

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

ёшдан юкори ёшдаги ахоли 8,1 фоизни ташкил этди1.

Бозор иктисодиёти шароитида республи-када бандликнинг сохалар буйича таркибида ижобий тенденциялар юзага келаётган булиб, хусусан, кишлок хужалигида банд булган ахоли сони камайиб бормокда. Узбекистонда 1991 йилда кишлок хужалигида ишловчилар сони жами иш билан банд булганларнинг 40 фоизини ташкил этган булса, 2012 йилда бу курсаткич 25 фоизга тушди. Шу билан бир-га, хизмат курсатиш, транспорт ва курилиш сохаларида иш билан банд булганлар сони 36 фоиздан 52 фоизгача усган2.

Ахоли ва мехнат ресурсларининг усиши юкори булган республикамизда ахолини иш билан таъминлашнинг энг самарали усулла-ридан бири - янги иш жойларини яратишдир. Республикамизда иш уринларининг самара-дор тузилишини шакллантириш, худудларда янги иш уринларини ташкил этиш йули билан фаол бандлик сиёсати амалга оширилмокда.

Шу уринда иш уринларини жисмоний ва иктисодий иш уринларига ажратиш мумкин. Жисмоний иш урни (ЖИУ) деганда, одатда, иш ёки хизматларни бажариш учун мулжалланган, тегишли асбоб-ускуналар билан жихозланган муайян бир жой тушунилади. Бирок иш урнининг меъёрдагидай мавжуд булиши учун ЖИУ нинг узигина етарли булмасдан, катор иктисодий шарт-шароитларнинг, биринчи навбатда, ЖИУни мехнат воситалари, электр ва иссиклик куввати, керакли маълумот ва ахбо-ротлар, иш хаки ва хоказолар билан таъмин-лаш учун зарур булган айланма маблаFларга эга булиш зарурдир. Ушбу энг мухим шарт-шароитларнинг мавжуд эканлиги иктисодий иш урнининг мавжуд булишини, ахолининг самарали иш билан банд булишини таъмин-лайди. Иктисодиётнинг ишчи кучига булган эхтиёжи эса иктисодий иш уринларининг сони билан белгиланади. Ахоли хам иктисодий иш уринларига, яъни фукарони унинг хаёт кечириши учун зарур булган даромадга эга булишини таъминлайдиган иш уринларига эхтиёж сезади. Иктисодий иш урни (ИИУ) -

1 Труд и занятость в Узбекистане - 2013 г. - Т.: 2013. -С. 17.

2 Узбекистан в цифрах 2012. Государственный Комитет Республики Узбекистан по Статистике - Т.: 2012. -С. 39.

бу ишчининг, уни тегишли (узи ишлаётган худудда хаёт кечириши учун зарур булган энг кам маблаF микдоридан кам булмаган) даро-мад даражаси билан таъминлайдиган, конун томонидан белгиланган иш куни (иш хафтаси) давомийлиги меъёрларини сакланган холда ЖИУ даги бандлигидир. Шундай килиб, иш уринларини яратиш деганда, энг аввало, иктисодий иш уринлари назарда тутилади. Иш уринларини яратиш буйича дастур - ахолининг муайян вакт давомида иш уринларига булган умумий эхтиёжларини, иктисодиётда мавжуд булган иш уринларининг таркибий тузилишини хамда ахолининг самарали бандликка булган эхтиёжларини кондириш учун зарур булган кушимча иш уринларининг микдор ва сифатини ифодалайдиган курсаткичлар (индикаторлар) натижасидир. Бу дастур дав-латнинг бандлик буйича сиёсатини амалга ошириш воситаси хисобланади ва у дав-лат идораларининг иш уринларини яратиш масаласида килган саъй-харакатларини микдор жихатидан хам, сифат жихатидан хам мувофиклаштиришга каратилган. Республикамизда янги иш жойларини яратиш учун ташкилий-хукукий шарт-шароитларни яратиш, иш жойларини яратиш буйича соха дастурла-рини ишлаб чикиш билан боFлик аник чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

Иктисодиётни модернизациялаш шароитида Узбекистон Республикасида телекоммуникация ускуналари, компьютер техни-каси ва мобил телефонлар, кенг турдаги маиший электроника махсулотлари ишлаб чикарадиган янги замонавий корхоналарнинг ташкил этилиши натижасида янги иш жойлари яратилмокда.

Ялпи ички махсулот таркибида саноат-нинг улуши 2000 йилда 14,2 фоизни ташкил этган булса, 2013 йилда 24,2 фоиздан зиёд-ни ташкил этди. 2013 йилда республикада ялпи саноат хажмида истеъмол товарларини ишлаб чикаришнинг улуши 35,5 фоизга етди. 2013 йилда юкори технологияларга асослан-ган машинасозлик ва металлни кайта ишлаш саноати 121 фоизга, курилиш материалла-ри саноати 113,6 фоизга, енгил саноат 113 фоизга ва озик-овкат саноати 109 фоизга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

усганганлиги натижасида окилона бандликни таъминлашга эришилди1.

Янги иш уринларини ташкил этиш ва ахоли бандлигини таъминлаш буйича минтакавий дастурларнинг амалга оширилиши натижасида 2013 йилда 970 минг киши иш билан таъ-минланди. Бу иш уринларининг 60,3 фоиздан ортиFи кишлок жойларда яратилди. Ташкил этилган корхоналар ва иш уринларининг асо-сий кисми енгил тукимачилик, автомобиль, кон-металлургия, нефть ва газ хамда кимё саноати тармокларига туFри келди.

Иш уринларини ташкил этиш ва ахоли бандлигини таъминлаш худудий дастурлари-нинг амалга оширилиши натижасида иш билан банд булиш эхтиёжи юкори даражада булган худудларда, чунончи, Самарканд (78,3 минг), ФарFона (77,8 минг), Андижон (75,2 минг), Кашкадарё (72,6 минг), Тошкент (70,4 минг), Бухоро (59,9 минг) ва Наманган (59,4 минг) вилоятларида иш уринлари купайтирилди2.

2013 йилда касб-хунар коллежларининг 500 минг нафардан ортик битирувчиси иш билан таъминланиши билан бирга, уз хусусий ишини очиб, бизнес билан шуFулланиш иста-гида булган коллеж битирувчилари 140 миллиард сумдан зиёд имтиёзли микрокредитлар билан таъминланди3.

Тошкент ва Наманган вилоятларида замо-навий тукимачилик комплекслари, Жиззах ва Хоразм вилоятларида йигирув ва тукув, Самарканд вилоятида спорт пойабзаллари ишлаб чикариш корхоналарининг ташкил этилиши натижасида янги иш жойлари барпо

1 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегия-сини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакати-мизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожланти-риш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2014.

2 Узбекистан в цифрах 2012. Государственный Комитет Республики Узбекистан по Статистике. - Т. 2012. -С. 39.

3 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегия-сини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакати-

мизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожланти-

риш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2014.

этилмокда. Умуман, республикамизда хозирда саноат сохасида юкори технологияларга асос-ланган янги иш жойларини яратиш жараёнла-ри такомиллаштирилиб бормокда.

Бирок бугунги кунда 140 дан ортик кор-хона зарар куриб ишлаётган булиб, уларнинг 67 таси йирик корхоналар булиб, 10 таси саноат сохасига, жумладан, кишлок хужалиги машинасозлиги, кимё, электр техника ва фармацевтика саноати тармокларига тегишлидир. Масалан, Тошкент трактор заводи, «Агрегат заводи», «Чирчиккишлокмаш», «Узпахтамаш» очик акциядорлик жамиятларининг молиявий холати талабларга жавоб бермайди. Комму-нал сохада 26 та зарар куриб ишлаётган кор-хона, шу билан бирга, йул курилиши сохасида 13 та иктисодий ночор корхона мавжуддир. Республикадаги 500 дан ортик реал сектор корхонасида ишлатилаётган 160 мингдан зиёд ускуна буйича утказилган техник аудит нати-жаларининг курсатишича ушбу ускуналарнинг 30 фоиздан ортиFи эскириб колган. Жумладан, электр техника саноатида ускуналарнинг 44 фоизи, машинасозлик тармоFида 37 фоизи, кимё саноатида 21 фоизи, курилиш материал-лари ишлаб чикаришда 20 фоизи, озик-овкат саноатида 19 фоизи, енгил саноатда 8 фоизи эскирган4.

2009-2013 йилларда самарасиз ишлаётган 172 та корхона тижорат банклари балансига утказилган булиб, уларнинг 112 тасида ишлаб чикариш фаолияти тикланиб, янги мулкдор-ларга сотилган. Банклар балансида колган корхоналарнинг 43 тасида эса ишлаб чикариш фаолияти тикланди. Иктисодиётни модерни-зациялаш жараёнида мазкур корхоналарда ишлаб чикариш фаолиятини тиклаш жараён-ларини амалга ошириш учун 316 миллиард сум хажмидаги инвестиция киритилган булиб, бунинг натижасида 9 мингдан зиёд янги иш урни яратилган5.

Узбекистон Республикасида янги иш жойларини яратишнинг йуналишларидан бири каса-начилик мехнатини ривожлантириш булиб, уларга яратилаётган имтиёзлар туфайли, яъни, касаначиларга буюртмаларни, ускуналарни, хом ашёни, асбоб ва жихозларни имтиёзли равишда бериш шартлари, касаначининг уйдаги ишлаб чикариш билан боFлик хара-

4 Уша ерда.

5 Уша ерда.

жатларини коплаши, корхоналарни касаначи-ларга туланадиган маблаF микдорида иш хаки жамFармасидан ягона ижтимоий туловдан озод этишни кузда тутадиган хукукий ва норматив база яратилгани туфайли 2012 йил-да 191,9 мингта иш жойлари ташкил этилган булиб, 2013 йилда касаначиликни кенгайти-риш хисобидан эса 210 мингдан зиёд иш урни ташкил этилди.1

Касаначилар билан ишлаб чикариш ва мехнат муносабатларига саноат, курилиш, транспорт, алока, хизмат курсатиш сохасидаги 5,4 мингдан ортик корхона жалб этилган булиб, уларда касаначилар билан кооперация асосида мехнат шартномалари буйича 55,8 минг кишининг бандлиги таъминланди.

Оилавий тадбиркорлик ва хунарманд-чиликни ривожлантиришни раFбатлантириш, куллаб-кувватлаш чора-тадбирлари 136,1 мингта иш урни ташкил этилишини таъмин-лаш имконини берди.

Янги иш жойларини яратишнинг асо-сий йуналишларидан яна бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликдир. Кичик бизнес сохасида яратилаётган янги иш уринларининг асосий кисми хизмат курсатиш ва сервис сохаси улушига туFри келади. Кичик бизнесда банд булганлар 2000 йилда 49,7 фоизни ташкил этган булса, 2013 йилда бу курсаткич 75 фоизга етди. Бу эса кичик бизнес субъектлари-нинг ахоли бандлигини таъминлаш ва янги иш уринларини ташкил килишда мухим уринга эгалигини курсатади. 2013 йилда 26 мингдан зиёд кичик бизнес субъекти иш бошлаган булиб, ушбу секторда фаолият курсатаётган корхоналарнинг умумий сони 190 мингтага етди2.

«Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили» Давлат дастури, кичик бизнесни ривожлантириш худудий дастурлари чора-тадбирларини амалга ошириш, кулай ишби-лармонлик мухитини шакллантириш, кичик бизнес субъектларига солик имтиёзлари-

1 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегия-сини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакати-мизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2014.

2 Уша ерда.

ни бериш янги иш уринларини ташкил этиш имкониятини кенгайтирди.

Кичик корхона ва фермер хужаликларида иш билан банд булган ахоли сонининг усиш суръати Тошкент шахри, ФарFона, Сурхонда-рё, Сирдарё, Самарканд, Кашкадарё ва Жиз-зах вилоятларида республикадаги уртача курсаткичдан юкоридир.

Республикамизда махаллийлаштирилган махсулотлар ишлаб чикариш хажми ошиб бормокда, 2013 йилда 455 та корхонада махаллийлаштириш дастури асосида 1 минг 140 та лойиха амалга оширилди. Бунинг нати-жасида ишлаб чикариш хажми 1,2 баробар купайди ва импорт урнини босиш буйича якуний самара 5 миллиард 300 миллион АК.Ш долларини ташкил этди3. Бу эса республика ахолисининг окилона мехнатда бандлигини таъминлаш имкониятини яратмокда. Иш жой-ларига булган эхтиёж мехнат бозорида илк бор ишчи кучини таклиф киладиган шахслар (академик лицейлар, касб-хунар коллежлари, олий укув юртлари ва бошка таълим муас-сасалари битирувчилари булмиш мехнатга лаёкатли ёшдагилар), шунингдек, ишга жой-лашишга мухтож банд булмаган ахоли хисобидан шакллантирилади.

Узбекистон Республикасида хусусий тад-биркорликни ривожлантириш, иктисодиётга махаллий ва хорижий инвестицияларни кенг жалб этиш оркали янги иш жойлари купайтириб борилмокда.

Иш жойларига булган эхтиёж мехнат бозорида ишчи кучига булган талаб ва таклиф баланси, демографик жараёнлар тахлили асосида аникланиши зарурдир. Бунда иктисодиётдаги таркибий узгартиришлар, ишлаб чикаришни модернизация килиш ва технологик янгилаш натижасида бушаб коладиган ходимлар хисоб-китобига алохида эътибор каратилиши керак.

Узбекистон Республикасида демографик жараёнларни хисобга олган холда ахолини самарали мехнатда бандлигини таъминлаш учун янги иш жойларини яратиш ва бунда куйидагиларни амалга ошириш зарурдир:

1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик-ни, оилавий тадбиркорликни янада ривожлантириш, хизмат курсатиш ва сервис сохасини, айникса, кишлок жойларида ривожлантириш,

3 Уша ерда.

касаначилик фаолиятини янада кенгайтириш, уларнинг йирик корхоналар билан биргаликда фаолият юритадиган шаклларини купайтириш лозим.

2. Саноат сохасида фаолият курсатаётган корхоналарни реконструкция килиш, йирик янги ишлаб чикариш объектларини ишга тушириш ва кенгайтириш зарур, бунда:

- янги ишлаб чикариш объектларини ишга тушириш, мавжуд кувватларидан унумли фой-даланиш, корхоналарни кенгайтириш;

- ишлаб чикариш, бозор ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш;

- кайта ишлаш саноати, хизмат курсатиш сохаларида янги иш жойларини яратишни янада такомиллаштириб бориш;

- ишчи кучига талабнинг ошиши ва ишсиз-ликнинг камайишини таъминловчи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш лозим.

3. Хорижий инвестицияларни жалб киладиган, экспорт килувчи корхоналарнинг фаолиятини раFбатлантириш оркали ушбу

йуналишда янги иш жойларини яратишни янада кенгайтириб бориш; ишлаб чикаришни модернизациялаш оркали транспорт, курилиш ёки ижтимоий инфратузилма сохаларида иш жойларини яратиш; мазкур йуналишдаги иш уринларини ахоли зич жойлашган ФарFона, Тошкент, Наманган вилоятлари ва Тошкент шахрида яратиш керак.

4. Иктисодиётни модернизациялаш шарои-ти талабларига мос холда корхоналар фаолиятини такомиллаштириш ва уларнинг самарадорлигини ошириш, республиканинг барча худудларида тайёр махсулотлар ишлаб чикаришга ихтисослашган корхоналарни янада купайтириб бориш керак.

5. Фаолият курсатаётган корхоналарни модернизация килиш, техник ва техноло-гик кайта жихозлаш хамда замонавий, юксак технологияларга асосланган янги ишлаб чикаришни ташкил этишни янада тезлашти-риш хисобидан янги иш уринларини яратиш зарур.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2014.

2. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: «Узбекистон», 2012.

3. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаро-вонлигини янада юксалтиришдир. - Т.: «Узбекистон», 2010.

4. Каримов И.А. Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. 17-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2009.

5. Узбекистан в цифрах. 2012. Государственный комитет Республики Узбекистан по Статистике. - Т., 2012. -С. 178.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.