Научная статья на тему 'МАНТИҚ ИЛМИДАГИ БАЪЗИ АТАМАЛАР ТАЪРИФИ'

МАНТИҚ ИЛМИДАГИ БАЪЗИ АТАМАЛАР ТАЪРИФИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
232
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таъриф / тавсиф / от / феъл / боғловчи / қодия / ҳамли қодия / ижобий / салбий / субъект / предикат / шарти муттасил қодия / шарти мунфасил қодия / ҳосил / маҳсул. / definition / description / noun / verb / connecting / judgment / kotigaric judgment / positive / negative / subject / predicate / connective judgment / dividing judgment.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Furkat Raxmatov

Бу мақолада матиқ илмидаги баъзи атамалар таърифи келтирилади. Мақола инсоният тафаккури шакллинашига улкан ҳисса қўшган энсиклиопедист олим Абу Али Ибн Синонинг “Донишнома” асари асосида ѐзилган. Мақолада таъриф, тавсиф, от, феъл, боғловчи, қодия ва унинг турлари ва бошқалар ҳақида сўз боради

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEFINITION OF SOME TERMS IN THE SCIENCE OF LOGIC

This article gives a definition of some terms in math science. The article is based on the encyclopedic scholar Abu Ali Ibn Sina's "Encyclopedia", which made a significant contribution to the formation of human thought. The article discusses definition, description, noun, verb, conjunction, qadi and its types, and more.

Текст научной работы на тему «МАНТИҚ ИЛМИДАГИ БАЪЗИ АТАМАЛАР ТАЪРИФИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

МАНТЩ ИЛМИДАГИ БАЪЗИ АТАМАЛАР ТАЪРИФИ

Furkat Raxmatov

Chirchiq davlat pedagogika instituti furkatrakhmatov@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Бу маколада матик илмидаги баъзи атамалар таърифи келтирилади. Макола инсоният тафаккури шакллинашига улкан хисса кушган энсиклиопедист олим Абу Али Ибн Синонинг "Донишнома" асари асосида ёзилган. Маколада таъриф, тавсиф, от, феъл, богловчи, кодия ва унинг турлари ва бошкалар хакида суз боради.

Калит сузлар: таъриф, тавсиф, от, феъл, богловчи, кодия, хамли кодия, ижобий, салбий, субъект, предикат, шарти муттасил кодия, шарти мунфасил кодия, хосил, махсул.

DEFINITION OF SOME TERMS IN THE SCIENCE OF LOGIC

ABSTRACT

This article gives a definition of some terms in math science. The article is based on the encyclopedic scholar Abu Ali Ibn Sina's "Encyclopedia", which made a significant contribution to the formation of human thought. The article discusses definition, description, noun, verb, conjunction, qadi and its types, and more.

Key words: definition, description, noun, verb, connecting, judgment, kotigaric judgment, positive, negative, subject, predicate, connective judgment, dividing judgment.

КИРИШ

Мантик илми ривожига кадимги юнон файласуфлари уз хиссаларини кушишган. Бу илм кадимда фалсафанинг ажралмас бир кисми булган. Бу илм жуда кизикарли булиб, ростдан ёлгонни ажратишга, хакдан ботилни ажратишга, киска килиб айтганда хакни топишга хизмат килган. Куйида биз буюк энсиклопедист олим Абу Али Ибн Синонинг "Донишнома" асари таркибига кирувчи "Ал мантик" асарининг таржимаси ва асардаги баъзи атамалар баёнини келтириб утамиз. Маколада файласуфнинг "Донишнома" асари тафсири берилади. Маколада куйидаги атамалар тафсири келтирилади:

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

- Таъриф

- Тавсиф

- Исм

- Феъл

- Богловчи

- Кодия

- Хдмли кодия

- Шарти муттасил кодия

- Шарти мунфасил кодия

Бу атамаларга биз уз билим доирамизда тафсир бердик. Албатта бизнинг маколамиз хато ва камчиликлардан холи эмас. Маколада хато ва камчиликлар булса, биз буни бажонидил кабул киламиз. Макола буйича фикр ва таклифларингизни кутиб коламиз.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Таъриф ва тавсиф хакида

Таърифнинг (хаднинг) максади - жисмнинг хакикий зоти (субстанция) хакида билимга эга булиш, окибатда фасл уз узидан келиб чикади. Тавсифнинг (расмнинг) максади - жисмни тасвирлашдир, гарчи унинг зоти хакикатда билинмаса хам. Тасвирнинг узи фарклаш учун хизмат килади. Бас, шундай экан, таъриф жисмнинг зотини тушиниш экан. (жисмнинг зотигача кириб бориш, зотини кувиб етиш)

Таърифлаш - жисмнинг энг якин зотини топиш деганидир. Масалан, одамизот учун энг якин тургувчи зот - "махлук" зотидир, (одамизот "махлук" зотига нисбатан турдир) ва уша турнинг фасли (турни турдан ажратувчи биринчи асосий фарк, аломат) "акли расо" лик аломатидир. Бинобарин, сен айтишлигинг мумкинки, одамизод - акли расо махлук экан. Мана шу одамизод таърифидир. Худди шундай, сен бу таърифни турт (4) ракамига хам ишлатишинг мумкинки, агар сен, бу ракамни (4) икки марта иккига (2) булсанг бир (1) хосил булади.

Тавсифлаш буладики, мо баъда сен, одам - куладиган, йиглайдиган, ясси тирнокли махлук (хайвон), десанг; ёки турт (4) раками учун, турт - узини узига купайтирсанг ун олти раками хосил булади, ёки бошкача айтсак, турт - иккини иккига купайтирсак (турт) хосил булади.

Таърифлаш ва тавсивлашда туртта хатога йул куймаслик керакки, акс холда сен сузнинг маъносини тушунмай кийналасан, булар, мо баъда сен,

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

бирон бир жисм билан таниша олмай кийналяпсан, (сенинг бешта хайвоний кувватларинг уни, яъни жисмни сенга таништира олмади) ва сен уша жисм билан танишмокчисан, бу холда, сенга бу номаълум жисмни, сен танишиб олган, сенга аллакачон маълум жисм таништиради. Акс холда сен жисм билан таниша олмассан. Бу туртта хато куйидагилардир:

Биринчи хато шулки, жисмни жисмнинг узи билан таништиришга харакат килинади. Масалан, вактни вактнинг узи билан таърифлашади, ва "вакт -харакатнинг муддати" -дейишади. Бу ерда, "вакт" ва "муддат" битта нарса. (номаълумликда хам тенг) Вактни таърифлашда кийналаётган одам, муддатни таърифлай олмай, яна кийналади. Окибатда, "вакт нима (узи)?", деган саволинг, "муддат узи нима?", деган саволга олиб келади.

Иккинчи хато шулки, сен таниша олмаётган бир жисмни, машхурликда (сенга танишликда) тенг иккинчи жисм билан таништирмокчи булишади. Масалан, кора - шундай рангки, у - ок рангнинг тескариси. Буни тушиниш, ок - шундай рангки, у - кора рангнинг тескариси, жумласини тушинишдек машаккатлидир. Бу ерда "ок" ва "кора" ранглар сенга танишликда ва нотанишликда баробар макомда турибди.

Учунчи хато шулки, сен танишмокчи булган якиндаги жисмни, сенга, узокдаги нотаниш жисм ёрдамида таништиришга интилишади. Масалан, оловни таърифлашда, олов - жонга ухшаш жисмдир, дейишади. Жон оловга нисбатан яшириндир. (Олов сенга (оз булсада) таниш, аммо жон сенга мутлако нотанишдир)

Туртинчи хато шулки, биринчи жисмни иккинчи жисм билан таништирмокчи буладию, аммо иккинчи жисимни биринчи жисимни танимай таниб булмайди. Масалан, куёшга таъриф бераётиб айтишади, "куёш - кундузи чикадиган юлдуз." Бу дегани, "куёш" га "кундуз" и сузи ёрдамида тариф бериш дегани эмасми. Ахир кундузи куёш ёрдамисиз тушинилмайди. (кундузи нима эканлигини билишдан олдин сен куёш нима эканлигини билишинг керак) Чунки, кундузи, бу, куёш чикадиган вактдир. Бинобарин, куёшни таърифлаш кийин экан, кундузини тарифлаш хам кийин булади, балким, кийинрок булар. Бу туртта шарт эътиборга1 моликдирки2, окибатда сен таъриф ва тавсиф беришда хатога йул куймайсан.

1 Диккат, нафсоний кувват, ёки шу билан боглик; кувват

2ыолик,тох;ботлик;эга.хужайинли™™илишиФаЕм2шбиЁи2рл

E-mail: carjisor@carjis.org ^^

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

Исм, феъл ва боFловчи сузларнинг маъносини тушиниш

Х,ар бир алохида суз ё исм (от, ном), ё феъл (куниш), ё боFлама (харф) булиши мумкин. Арабчасига отни "исм", феълни грамматиклар "феъл", мантикшунослар эса "калима" дейишади.

Исм хам, феъл хам тугалланган маъно англатади. Масалан, аллаким сураса: "кимни курдинг?", шунда сен, "Зайдни", дея жавоб берасан ва сенинг жавобинг мукаммал булади. Яна аллаким сураса: "Зайд нима килди?", шунда сен, "кетди", дейсан ва жавобинг тукис булади. Боглама эса мукаммал маъно англатмайди. Масалан, "Зайд кани?", деб сурашса, сен: "-да", "устида", "ичида" дейишлигинг мумкин. Бирок бу тугри жавоб булмайди, токи сен: "уйда", "мачитнинг ичида", "томнинг устида" демагунингча.

Исм ва феълнинг фарки шулки, исм маънони билдирадию, аммо маънодаги вактни билинтирмайди. (Исм жисмдан окиб келаётган табий кувватларнинг номини билдирадию, шу кувватлар сабаб, жисмда пайдо буладиган харакатнининг вактини билдирмайди). Масалан, "одамизот", "адл" сузларида булгани каби. Феъл эса маънони хам, вактни хам билинтиради (Феъл, хайвоний ва нафсоний кувватларимизга маънони хам, вактни хам билинтиради). Агар сен, "урди", десанг, унда бу суз "зарб" ни хам, ва бу зарба утган замонда булганлигини хам англатади. Худди шундай, агар сен "уряпти" десанг хам. Феълда доим феълнинг манъбаси (кузгатувчиси), яъни эгаси, яширинган булади. Масалан, "зарба берувчи" (зарбанинг манбаси, уни ким ёки нима пайдо килди), "урмаловчи" каби, бирок бу (манъба) нинг ким ёки нима эканлиги сенга коронгу.

Агар сендан, "кечаги кун", "утган йил", "бурунги замон" сузлари исмми, феълми, деб сурашса, тугри жавоб, исм, булади. Агар улар, бу сузлар вактни билдирмокда, агар суз вактни курсатса, бундай сузлар феъл булиши керак, дейишса, биз уларга раддия берамиз ва хар кандай вактни билдирган нарса (суз) феъл булавермайди. Боиси, аввало сузда, олдин маъно келиши керак, сунг вакт билиниши лозим. (олдин жисмга атаб куйилган ном онгимизда акс этиши керак,... )

Агар сен "урди", десанг, бу суз олдин зарбани билинтирмокда, ва шундан сунг зарбанинг вактини билинтирмокда. "кечаги кун" сузи эса, уз узидан (факат) вактни билинтирмокда, аммо сен уйламаслигинг керак, гуёки бу суз олдин маънони англатмокда, шундан сунг вактни билинтирмокда (деб). Биз алохида сузлар хакида куп ва хуп гапирдик. Навбат мураккаб сузлар хакида гапиришга етди.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

Кодия3 нималиги хакида суз

Содда сузлар бирикиб хар хил бирикмаларни хосил килади. Буларнинг ичида бизни энди шу кизиктирадики, улар тасдик, (кадия), хабар, гап дея аталади. Бу шундайки, уни эшитиб сен, "бу рост", "тугри" ёки "бу ёлгон" дейишлигинг мумкин. Масалан, кимдир сенга, "одамлар такдирланади ва жазоланади" деса, "тугри" - дейишлигинг мумкин. Агар, "одамлар учишади" -деса, биз: "йук, нотугри" дейишлигимиз мумкин. Ёки кимдир: "агар куёш чикса, кундузи булади", - деса, сен, "ха, бу тугри", - дейишлигинг мумкин. Ёки, "агар куёш чикса, юлдузлар пайдо булади", деса, сен, "бу нотугри", дейишлигинг мумкин. Ёки булмаса, "сонлар жуфт ёки ток булади", деса, сен, "ха, бу тугри", дейишлигинг мумкин. Агар, "сонлар ок ёки кора булади", деса, "йук, бу нотугри" дейишлигинг мумкин. Агар кимдир сенинг олдинга келиб, "Менга уни ёки буни ургат", деса, сен бунга "ха, бу тугри", ёки "йук, бу нотугри", деб жавоб кайтара олмассан.

Ёки булмаса, "юр мен билан мачитга", деса, бу саволга, "ха, бу тугри", ёки "йук, бу нотугри", ёки булмаса, "бу рост", ёки, "бу ёлгон", деб жавоб бера олмассан.

Кодия турларини аниклаш

Кодия уч турга булинади: Биринчиси - %амли крдия дейилади. Масалан, сен, "одамизод маулуц", десанг; Иккинчиси, шарти муттасил крдия, агар сен, масалан, "агар бу бундай булса, ундай булади ", "агар у ундай булса, бундай булади ", дейсан, ёки аксинча, "агар бу на бундай ёки на бундай булмаса, у на ундай ёки на ундай булмайди", дейсан. Учинчиси, шарти мунфасил крдия, агар сен, масалан, "бу ундай ёки бундай ", ёки, "бу ё бундаймас, ё ундаймас ", десанг.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Х,амли кодия4 ва унинг турлари: ижобий5 ва салбий6 кодиялар.

7 8

Куллий ва жузий ва шулар билан боFлик тушунчалар хакида суз

Х,амли кодия нинг узига хослиги шундаки, унинг ёрдамида биз бирор нарсанинг шундайлигини ёки шундай эмаслигини билиб оламиз. Масалан, агар биз, "одамизот маулуц", десак, ёки "одамизот маулуц эмас" десак, биринчи

3Суждение, мулохаза, мухокама, фикр, гап; тасдик, кодия; Иймон;

4 Категорическое суждение. (Х,амли, яъни менинг фикрим уам шундай эканлиги)

5 Позитив, мусбат; тусикка, рад этишга учрамаган мулохаза, фикр; тасдик; соф тасдик гап.

6 Негатив, манфий; тусикка, рад этишга учраган мулохаза, фикр; инкор этилган тасдик (гап); бузилган (айниган)

тасдик (гап). Куплик. Суб

Бирлик. Субъектнинг бир (битта, ягона) эканлиги

7 Куплик. Субъектларнинг бирдан ортиклиги.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

айтган хамли кодия ижобий (муджиб), иккинчи хамли кодия эса салбий (салиб) булади. Х,амли кодиянинг биринчи кисми, яъни, жисмнинг борлиги хакида суз бораётган кисми, бизнинг мисолимизда "одамизот" субъект9 (мавзу) хисобланади, кодиянинг иккинчи кисми, яъни, кодиянинг сен томондан ижобий ёки салбий тасдикланган кисми, бизнинг мисолимизда бу "махлук" предикат10 (махмул) хисобланади. Бу икки кисм (субъект ва предикат) алохида суз билан ифодаланиши мумкин, масалан, "одамизот махлук", ёки, сузлар бирикмаси билан, масалан, "хар ким, кимки овкатни хазм кила олмаса, касал ошкозонга эга." Бу гапда, "хар ким, кимки овкатни хазм кила олмаса", субъект, "касал ошкозонга эга", предикат хисобланади. Бирок юкорида келтирилган субъект ва предикатни бошка белгилар билан (масалан, харфлар билан) ифодалаш мумкин. Масалан, "хар ким, кимки овцатни хазм цила олмаса", ни "А", билан, "касал ошкозонга эга", ни эса "В", билан белгилаб кур. Ва "А эга В га" хосил булади, бу юкоридаги мулохазага хилоф килмайди. Шундай булиши хам мумкинки, айрим кодияларда субъект ёки предикатнинг бири алохида суз билан ёки суз бирикмаси билан ифодаланиши мумкин.

Агар кимдир биздан, "Зайд кур", "уйдан ташкарида", "ёзувчиликдан йирок" иборалари ижобийми ёки салбийми, деб сурашса, биз айтамиз, булар ижобий, чунки "кур" гапда предикат хисобланади. Агар сен бирор нарса устидан (вокеа ходиса устидан, ёки шахс ва нарса устидан) тасдикни ижобий килсанг, кодия ижобий булади, агар сен бирор нарса устидан (вокеа ходиса устидан, ёки шахс ва нарса устидан) тасдикни салбий килсанг, кодия салбий булади. Бинобарин, агар биз, " Зайд кур кузга эга", десак, "эга" деб биз ижобий кодия килмокдамиз ва бундай кодияни ярим ижобий кодия (муджибаи маъдулатул кодия) деб атаймиз. Агар хохласак, буни салбий кодияга айлантиришимиз мумкинки, "Зайд кур кузга эгамас", десак. Бу икки кодия уртасидаги фарк шундаки, Зайд мавжуд булмаган такдирда хам, сен, "Зайд курликка эгамас", дейишлигинг мумкин, бирок сен Зайд мавжуд булмаса, сен, Зайд кур кузга эга, дея олмассан. (чунки Зайднинг узи йук)

Агар биздан, "Зайд курликка эгамас1Ь' кодия ижобийми ёки салбийми деб сурашса, биз айтамиз, бу салбий кодиядир, чунки "(курликка) эга" предикат хисобланади, "(эга)мас" сузи бу хукмни салбий хукмга айлантирди. Ва биз бундай хукмни ярим салбий хукм (салибаи маъдулатул кодия) деб атаймиз.

9

эга

10 Кесим.(махмул, махомул, макомул, макомда, вертикал маконда)

11 Маст, алкогол ичимлик, (захар) истемоли натижасида аклнинг фалаж холга келиши; йуклик, аклдан хушнинг кетиши; (хисларнинг...улар икки турли булади: хайвоний ва нафсоний кувватлар... )

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

Буларни билиб олгач, биз субъектни куп (куллий), ёки бир (джузий) фарклашимиз керак булади.

Субъектнинг бир эканлигига мисол, агар сен, "Зайд ёзувчи", ёки "Зайд ёзувчи эмас", десанг хосил булади. Бу жинсдаги кодияни бирлик (жинси) ёки яккалик (жинси) деб атаймиз. Бизнинг мисолимизда биринчи кодия - махсус муджиба крдия (маусус ижобий крдия, субъекти битта крдия) иккинчи кодия - махсус салибаий кодия (маусус салбий кодия, субъекти битта кодия) хисобланади.

Агар субъект куп булса, кодия икки турли булади:

1) субъектнинг ичига нечта жисм кириши сенга маълум эмас, яъни, субъект хамма жисмни англатадими, ёки баъзи жисмларни англатадими; масалан, сен, "одам уаракат (га) эга" десангу, "уамма одамлар" ёки "баъзи одамлар" демасанг, унда бундай кодияни муджибаи мужмал кодия деб атаймиз; ((субъекти куп, сони) номаълум ижобий кодия); агар, "одам харакат (га) эга эмас", десанг, бундай кодияни, салибаи мужмал кодия деб атаймиз; ((субъекти куп, сони) номаълум, салбий кодия)

2) Ёки субъектлар сони маълум микдорда курсатилса, бундай кодияни биз, махсура кодия, деб атаймиз. ((субъекти сони) маълум кодия) "Микдор"ни англатувчи сузни биз "сур" деб атаймиз. Махсура крдия турт турли булади:

Биринчиси, агар сен куп субъектларнинг борлигини ижобий кодия12 килсанг, масалан, сен, "(нима) одам (булса, улар) нинг хаммаси махлук", ёки, "хдмма одам махлук", десанг, бундай кодияни биз, кулли мансур муджиб кодия, деб атаймиз (субъекти куп ижобий кодия) ва бу кодияда "сур", яъни, микдор, "(нима)...(булса, улар) нинг хаммаси", ёки, "хамма..." сузларидир.

Иккинчиси, агар сен куп субъектларнинг борлигини салбий кодия килсанг, масалан, сен, "хеч бир одам абадий эмас", десанг, бундай кодияни биз, кулли мансур салиб кодия, деб атаймиз (субъекти куп салбий кодия) ва бу кодияда "сур", яъни, микдор, "хеч бир" сузидир.

Учинчиси, агар сен баъзи субъектларнинг борлигини ижобий кодия килсанг, масалан, сен, "айрим одамлар ёзувчи ", десанг, бундай кодияни биз, кулли нансур муджибаи кодия, деб атаймиз (субъекти куп, ижобий кодия) ва

Г" LL ЧЧ ii ~ УУ

бу хукмда "сур", яъни, микдор, айрим сузидир.

Туртинчиси, агар сен баъзи субъектларнинг борлигини салбий кодия килсанг, масалан, сен, "айрим одамлар ёзувчи эмас", десанг, бундай кодияни биз, кулли нансур салибаи кодия, деб атаймиз (субъекти куп, салбий кодия) ва

12Крдия^тасдиклашДиймон)демак.Тасдикни—фикр,мулохаза,мухокама,гапоркали^ииииЕаииш»

E-mail: carjisor@carjis.org

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

/—' ff M it ^ )J ТЧ CL

бу кодияда "сур", яъни, микдор, аирим сузидир. Бу турда сур ни, яъни, "микдор"ни ифодалаш учун бошка сузларни хам ишлатишинг мумкин. Масалан, "хамма ... хам ... эмас", ёки, "хар ким хам, ким...булса, ...эмас"; чунки сен, "хамма одам хам ёзувчи эмас", ёки, "хар ким хам, ким одам булса, ёзувчи эмас", десанг, хукм салбий буладию, бирок бу "сур" лар хамма субъектни камраб ололмайди, балки сен, микдорни англатувчи "хамма хам" сузини ишлатаркансан, у "баъзилар"га тегишли булади. Демак, келтирган юкоридаги хукмлар субъекти куп, салбий кодиялар экан.

Муджибаи мужмал цодия ва салибаи мужмал цодия лар джузъи муджиб цодия хисобланади. Сабаби, агар сен, "одам унака", десанг, эхтимол сен хамма одамларни назарда тутаётгандирсан, балким, баъзи одамларни, ахир, хамма одам хам одам, хар бир одам эса одамларга тегишли. (изохлаш керак...)

Бинобарин, бу ерда "баъзи одамлар", назарда тутилаётганлиги аник (маълум), аммо "хамма" нинг назарда тутилганлиги эхтимол. Масалан, кимдир, "баъзи одамлар унака", деса, бу дегани, бошка баъзи одамлар уларга тескари (сифатда) дегани эмаски, сабаби, хамма ким булса, баъзилар хам шу (лар). [хамма одам деганда, бир томондан, хар бир одам тушинилади, иккинчи томондан, баъзи одамлар хам тушинилади] Шундай килиб, "баъзиларни" устидан чикарган хукминг, бошка "баъзиларга" таъсир килмайди, бирок, уша "баъзиларга" нисбатан аник хукм булади, "хаммага" нисбатан эса, шубхали булади.

Энди маълум булдики, мужмал кодиялар - жузий кодиялар, экан.

Яна аъён булдики, хамли кодиялар саккиз турли экан:

- махсусаи муджиба цодия;

- махсусаи салиба цодия;

- муджибаи мужмал цодия;

- салибаи мужмал цодия;

- куллии (мансур) муджиб кодия;

- куллии (мансур) салиб кодия;

- куллий (нансур) муджиб кодия;

- куллий (нансур)салиб кодия;

Бу саккиз турли кодиядан иккита махсус кодиялар илмда ишлатилмайди. Иккита мужмаллари эса махсус кодияларга тенглаштирилади. Демак, илмда, кодия сифатида, ишлатса буладиган туртта кулли кодия (куп субъектли цодиялар) колди. Агар мужмал кодиялар ((субъекти куп, сони) номаълум цодия) куплик маъносида ишлатилса, улар хато килишга ва янглишишга олиб

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

келар эдики, буни биз кези келганда тушинтириб берамиз ва сен бундай хатолардан сакланишинг керак.

Билиб олгинки, хар кандай кодия, маъносига кура уч хил булади, зарурий (вожиб) (1) булади, масалан, агар сен, "одам танага эга", десанг; бундай кодияни "зарурий" деймиз; ёки масалан, агар сен, "одам - ёзувчи", десанг; бундай кодияни "булиши мумкин " (эхтимол) (2) деймиз; ёки масалан, "одам - фаришта", десанг; бундай кодияни "булиши мумкин эмас" (3) деймиз.

"Булиши мумкин" тушинчасини икки маънода ишлатамиз:

Биринчиси фацат булиши мумкин ва яна буткул булиши мумкин, тамом. У, булиши мумкин булмаган нарсалардан ташкари, хамма нарсани камраб оладики, "зарурий" ва "вожиб" нарсалар хам унинг ичига киради. Акс холда "вожиб" (нарса) мавжуд булмас эди, агар унинг мавжуд булишлиги "мумкин булмаса".

Иккинчи шуки, унда бирор нарса булиши ;ам мумкин, булмаслиги ;ам мумкин, ва бу табиий э;тимолликдир (соф, асл мумкинликдир); "зарурлик" ва "вожиблик" унинг ичига кирмайди; хар кандай "мумкинлик" (эхтимоллик) шу маънода (иккинчи маънода), мавжуд булмаслиги мумкин, бирок, хар кандай "мумкинлик" хам, (эхтимоллик хам) биринчи маънода мавжуд булмаслиги мумкин. Шулар хамли кодияларни тушиниш учун кифоя килади.

Шарти муттасил ва шарти мунфасил кодиялар таърифи. Бундай таъриф аввал хамли кодияларга нисбатан берилган эди.

Хдмли кодиялар икки кисмдан, яъни, маъвзу (субект) ва махмул (предикат), дан иборат булгани каби, шарти муттасил хам икки кисмдан ташкил топади. Шарти муттасил [кодия] икки кисмдан ташкил топади, тамом: хосил ва махсул.

Х,осил - бу шартнинг хосилга богланганлиги, махсул - эса хосилнинг келтириб чикарган натижаси. Мисол учун, агар биз: "куёш чикса, кудузи булади", - десак. Биз келтирган сузлар, "агар куёш чикса" - ;осил, "кундузи булади" сузлари эса, ма;сулдир.

Шарти мунфасил цодияларда бир хосил битта ёки бирдан ортиц махсулларни келтириб чикаради.

Махсули биттасига мисол, агар биз, "бу сон ё жуфт, ё ток" деганда куринади. Бу ерда биринчи кисм хосил, иккинчи кисм эса - махсул. Ва бу мисолда махсул битта булиши мумкин. Бошка бир мисол, агар сен: "бу сон ана у сонга тенг, ё ундан катта, ё ундан кичик", деганингда куринади. Куйида бир

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

хосил икки махсулни келтириб чикариши мумкин, балким иккидан ортик, хаттоки чексиз махсулларни келтириб чикаради. Масалан, мободо сен, "хар кандай сон ё икки булиши мумкин, ё уч, ё турт" ва хокозо десанг.

Шундай килиб, хосил ва махсул хамда субъект ва предикат уртасидаги фарк шундаки, субъект ва предикат алохида тассавурларни (тушунчаларни) ифодалайди, хосил ва махсул эса ундаймас. Сабаби улар уз табиатига кура алохида кодия (тасдик, гаравидан, мулохаза, фикр,гап) хисобланади. Масалан сен, "агар куёш чикса, кундузи булади", десанг, бу холда сен ишлатган сузлар "куёш чикди", ва "кундузи булди" кодиялардир. Бирок шартлик белгиси хосилги кодиялик феълини учиради. Буни сен "агар куёш чикса" ифодасида билдинг. Кара биргина "агар" сузи бу ифодада кодиялик табиатини кетказди. Сабаби бу ифодани сен "ха, бу тугри", ёки "йук, бу нотугри" деб тасдик эта олмассан. Жавобнинг ифодаланиши эса махсуладаги кодиялик табиатини учирди. Сабаби, агар сен, "кундузи булди", десанг, бу ифодани сен "ха, бу тугри", ёки "йук, бу нотугри" деб тасдик эта олмассан.

Худди шунга ухшаш хол шарти муттасил кодияларда хам намоён булади, агар сен, "бу сон ... ё ток" десанг. "ёки" сузи булмаганда эди, бундаги хосил кодиянинг узи булиб коларди; агар сен, "бу сон ... ё жуфт", десанг, "ёки" сузини ишлатмаганингда, бундаги махсул кодияга айланиб коларди. Мана шулар хосил ва махсул уртасидаги бир томондан, субъект ва предикат уртасида иккинчи томондан фарклардир.

Иккинчи фарк шундаки, агар кодияда субъект ва придикат булса, айтиш мумкинки, субъект предикатга тенг ёки тенг эмас. Масалан, "Зайд яшайди ёки яшамайди", десанг. Бирок хосил ва махсул хакида гап кетганда, сен хосил махсулга тенг ёки тенг эмас дея олмассан. Билиб куйгинки, шарти муттасил ва шарти мунфасил кодияларнинг хосил ва махсули уртасида иккита фарк бор:

Биринчиси шуки, шарти муттасил кодияларда хосил махсул була олмайди, махсул хосил була олмайди ва млбодо жойлар алмаштирилса, илгариги маънодан асар хам колмайди. Масалан, "хар сафар куёш чикса, кундузи булади", десангда, аммо бу кодиядаги хосил ва махсулнинг урнини узгартирсанг, кодия уз маъносини йукотади. Бирок шарти мунфасил кодияда сен кодия кисмларини, яъни хосил ва махсулнинг урнини алмаштиришинг мумкинки, окибатда маъно узгармайди. Масалан, хохла айт, "сон ё ток булади, ё жуфт булади", хохла, "сон ё жуфт булади, ё ток булади", де.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

Иккинчи фарк шундаки, шарти муттасил кодиянинг махсули хосилидан

13

насиба олади ва хосилдан пайдо булади. Масалан кундузнинг бошланиши ва куёшнинг чикиши. Бирок шарти мунфасил кодиянинг махсули олдинда келувчи хосилига зиддир ва ундан насиба олмайди (уйгунлашмайди). Масалан, соннинг ё ток, ё жуфт булгани каби. Шу сабабдан, шарти муттасил кодияда муджиблик14 шуни англатадики, окибатда сен хосилда содир булган нарсани, махсулда тасдик этасан. Масалан сен, (агар) куёш чикса, кундузи булади, десанг. Шарти муттасил кодиядаги салиблик15 шундаки, окибатда сен, хосилдан махсул насиба олмаслигини16 билиб оласан. Масалан сен, "агар куёш чикса, тун булмайди" десанг. Шундай хам булиши мумкинки, кодияннг хосили хам махсули хам салбий булиши мумкин, аммо кодия уз табиатига кура муджиб

17

булади, агар сен бу насиб ликни исботласанг. Масалан сен, "агар куёш

чикмаса, кундузи булмайди" десанг. Бу кодия муджибдир, чунки махсул

18

хосилдан насиба олиб турибди.

Шарти муттасил кодияларга сен мужмал маъно ва махсус маъно беришинг мумкин ва сен бундай маъно берувчи сузларни бир биридан фаркла. Билгинки, "агар куёш чикса, кундузи булади" десанг, мужмал кодия булади, чунки сен, "хар доим", "хар сафар", ёки "гохида", "баъзан" демадинг. Бундай шарти муттасил крдияни мужмал шарти муттасил кодия деймиз. Агар сен, "хар сафар куёш чикса, кундузи булади" десанг, кодия мансури муджиб кодия булади. "Гохида, агар куёш чикса, булутлар пайдо булади" десанг, нансури муджиб кодия булади. "Х,еч качон, агар куёш чикса, тун булмайди" десанг, мансури салиб кодия булади. "Гохида, агар куёш чикса, булутлар пайдо булмайди" десанг, нансури салиб кодия булади.

Булиши мумкинки, шарти муттасил кодия мансур булиши мумкин,

19

аммо унинг кисмлари, яъни, хосили ва махсулида нансур иштирок этиши мумкин, масалан, "хар доим, (агар) баъзи одамлар ёзувчи булишса, (демак) баъзи жонворлар ёзувчи булишади", десанг. Бу крдия мансур, чунки сен "%ар доим" дединг.

13 согласуется, спряжение, Konjugation, тусланиш, уйгунлашиш, хамоханглик, мослик, мутаносиблик.

14 Ижобийлик, позитивлик; тасдик этиш; ризо

15 Салбийлик, негативлик; инкор этиш; рад

16 пайдо булмаслик, ноуйгунлик; номуносиблик

17 согласованность, насиба олишлик, пайдо булишлик, кетма кетлик

18 "агар куёш чикмаса, кундузи булмайди", "агар куёш чикса, кундузи булади" га тенг. Бу ерда биз хосил ва махсулдаги инкорни адолат тарозисида улчаб, (инкорнинг микдори карама карши томонда тенг эди) кискартирдик. Окибатда салиб кодия муджиб кодияга айланиб колди. Сен бунга куплаб бошка исботлар келтиришинг мумкин.

19 нансур, сур - сон, субъект ёки объект вх... камайиб бориши; субъект, объект, кодия, вокеа-ходиса вх... олдида

туради ва уларнинг микдорини билдиради

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

ХУЛОСА

Шарти мунфасл кодияда махсул (ларнинг бири) хосилга номуносиб булади ва сен уни (номуносибликни) тасдик этасан. Ва сен айтишлигинг мумкин, "бир нарса, ё ундай булади, ё бундай булади". Бу муджиб мунфасил цодия булади.

Шарти мунфасл кодияда махсул (лар) хосилга номуносиб булади ва сен уни рад этишинг хам мумкин. Бунга мисол, агар сен, "сон ё кора булмайди, ё ок булмайди, балки, у ё ток булади, ё жуфт булади" десанг. Бу салиб мунфасил цодия булади.

Агар шарти мунфасил кодияда хосил ва махсул уртасидаги номуносиблик боций булса, бу кодия, мансур мунфасил кодия булади, масалан сен, ";ар доим, ё ундай булади, ё бундай булади" десанг.

Агар шарти мунфасил кодияда хосил ва махсул уртасидаги номуносиблик фоний, яъни, хол булса, бу кодия, нансур мунфасил кодия булади. Масалан, "го;ида содир булиши мумкинки, одам ё кемада булади, ё чукаётган булади"; "гохида булиши мумкинки, одам ё денизда булади, ё курукликда булади".

Хдкдкатдан шарти мунфасил кодия шундай кодияки, унда (хосил ва махсул уртасида) номуносиблик бор. Бирок сен буни махсул(лар)нинг хосилга нисбатан номуносиблигида курасан ва буни тасдик этасан. Масалан, "бу сон ё ана у сонга тенг, ё ундан кичик, ё ундан катта", десанг.

REFERENCES

1. Burger Harald. Idiomatik des Deutschen. Frankfurt am Main, Tübingen, Max Niemeyer Verlag, 1973

2. Furkat Raxmatov (2021). ПЕДАГОГИКАДА МАНТЩ ИЛМИ. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(4), 39-50.

3. Dilobar Abduxalilova, & Furkat Raxmatov (2021). WORTPAAREN IN DEUTSCHER UND USBEKISCHER SPRACHE UND IHR AUSDRUCK IN DER USBEKISCHEN SPRACHE. Academic research in educational sciences, 2 (CSPI conference 2), 162-169.

4. Dilobar Abduxalilova, Furqat Rahmatov, & Zumrad Xudayberdiyeva (2021). FRAZEOLOGIYADA GENDER MUAMMOSI. Academic research in educational sciences, 2 (6), 1339-1344. doi: 10.24412/2181-1385-2021-6-1339-1344

5. Dilobar Abduxalilova, Furqat Rahmatov, & Zumrat Xudayberdiyeva (2021). NEMIS VA O'ZBEK TILLARIDA JUFT SO'ZLAR VA ULARNING O'ZBEK TILIDA IFODA ETILISHI. Academic research in educational sciences, 2 (6), 595-

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-400-412

602. doi: 10.24411/2181-1385-2021-01092

6. Kuvonov, Z. (2021). Nemis tili lug'ati tarkibidagi o'zlashmalarning lingvistik va ekstralingvistik mohiyati. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(4), 31-38.

7. Razakova, Shahnoza (2021). Problems which occur in translating and theirs solutions. Research and Development, (6)

8. Razakova, Shahnoza (2020).Yoshlarda huquqiy madaniyat va ongni shakllantirishda fuqarolik tarbiyasining ahamiyati. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi, B.130-141.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.