Научная статья на тему 'ПОЛИМЕРЛАР САНОАТИНИНГ ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИДА ҚЎЛЛАНИЛИШ ҲОЛАТИНИНГ ТАҲЛИЛИ'

ПОЛИМЕРЛАР САНОАТИНИНГ ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИДА ҚЎЛЛАНИЛИШ ҲОЛАТИНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
235
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
полимер / юқори молекуляр бирикмалар / синтез / каучук / полимерланиш / поликонденсатланиш. / polymer / high molecular weight compounds / synthesis / rubber / polymerization / polycondensation.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Фазлиддин Мустақим Ўғли Каромов, Нилуфар Илёс Қизи Шокирова, Саиджон Абдусалимович Ғайбуллаев

Мазкур мақолада полимерларнинг синтези борасидаги тадқиқотлар, уларни ишлаб чиқаришнинг йўлга қўйилиши ва халқ хўжалигининг турли соҳаларида полимерларнинг қўлланилиш ҳолатларининг таҳлили баѐн қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Фазлиддин Мустақим Ўғли Каромов, Нилуфар Илёс Қизи Шокирова, Саиджон Абдусалимович Ғайбуллаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF THE STATE OF THE APPLICATION OF POLYMER INDUSTRY IN THE NATIONAL ECONOMY

This article describes research on the synthesis of polymers, organization of their production and analysis of the use of polymers in various sectors of the economy.

Текст научной работы на тему «ПОЛИМЕРЛАР САНОАТИНИНГ ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИДА ҚЎЛЛАНИЛИШ ҲОЛАТИНИНГ ТАҲЛИЛИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

ПОЛИМЕРЛАР САНОАТИНИНГ ХАЛК ХУЖАЛИГИДА КУЛЛАНИЛИШ Х^ОЛАТИНИНГ ТАХДИЛИ

Фазлиддин Мустаким уFли Каромов

Бухоро мухандислик-технология институти

Нилуфар Илёс кизи Шокирова

Бухоро мухандислик-технология институти

Саиджон Абдусалимович Гайбуллаев

Бухоро мухандислик-технология институти saidxontura@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада полимерларнинг синтези борасидаги тадкикотлар, уларни ишлаб чикаришнинг йулга куйилиши ва халк хужалигининг турли сохаларида полимерларнинг кулланилиш холатларининг тахлили баён килинган.

Калит сузлар: полимер, юкори молекуляр бирикмалар, синтез, каучук, полимерланиш, поликонденсатланиш.

ANALYSIS OF THE STATE OF THE APPLICATION OF POLYMER INDUSTRY IN THE NATIONAL ECONOMY

ABSTRACT

This article describes research on the synthesis of polymers, organization of their production and analysis of the use of polymers in various sectors of the economy.

Keywords: polymer, high molecular weight compounds, synthesis, rubber, polymerization, polycondensation.

КИРИШ

Халк хужалигининг турли сохаларида нефт махсулотларининг жадал ишлатилиши, уларнинг эксплуатацион - экологик сифат талабларининг усиши, колаверса, хомашё базасининг кенгайиши бу каби нефт махсулотлари ишлаб чикаришнинг зудлик билан хал килиниши лозим булган долзарб муаммоларини

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

келтириб чикаради.

Мамлакат иктисодиётининг асосий бугинига айланган газни кайта ишлаш саноатида полимер ишлаб чикариш мухим ахамият касб этади.

Узок муддатли истикболга мулжалланган, мамлакатимизнинг салохияти, кудрати ва иктисодиётимизнинг ракобатбардошлигини оширишда хал килувчи етакчи сохаларни модернизация килиш, техник ва технологик кайта жихозлаш, транспорт ва инфратузилма коммуникацияларини ривожлантириш сиёсати -мухим устувор йуналиш сифатида алохида ахамият касб этади.

Соханинг мухим ролини инобатга олиб, 2026 йилга кадар углеводород хомашёсини кайта ишлаш, казиб чикариш, геологик-кидирув ишлари ва бошка максадлардаги 16 та инвестиция лойихаси амалга оширилади. Хусусан:

- "Шуртан газ-кимё комплексининг ишлаб чикариш кувватларини кенгайтириш" лойихаси доирасида ишлаб чикариладиган полиэтилен ва полипропилен 280 минг тоннагача етказиш;

- "Пиролиз дистиллятидан ювувчи мой ишлаб чикариш" лойихаси доирасида йилига Устюрт ГКМсида чикадиган 12,6 минг тонна пиролиз дистиллятини унумли чукур кайта ишлаш;

- "МТО технологияси буйича газ-кимё мажмуасини куриш" лойихаси доирасида йилига 1,3 миллиард куб метр табиий газни кайта ишлаб, ундан 1,1 миллион тонна газкимё махсулоти ишлаб чикариш кабилар шулар жумласидандир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шуни алохида таъкидлаб утиш керакки, хозирги пайтда нефткимё саноати махсулотларининг 80 % полимерлар ишлаб чикарилишига кулланилади. Масалан, полипропилендан 1 млн м2 урама парда ишлаб чикариш учун 76 тонна нефт, шунча микдорда целлофан (гидратцеллюлоза) пардаси учун эса 178 тонна нефт сарфланади. ПВХ дан хажми 1 литрлик идишлар ишлаб чикариш учун 66 тонна нефт, шунча микдорда шиша идишлар ишлаб чикариш учун эса 230 тонна нефт сарфланади. Узунлиги 100 км дренаж металл кувурлар учун 1970 тонна нефт, шунча ПВХ кувурлари учун эса атиги 275 тонна нефт сарфланади. Бунинг асосий сабаби шундаки, энергияни куп талаб киладиган эски материаллар урнини энергия тежовчи, ишга чидамли, мустахкам, сифатли ва ракобатбардош синтетик материаллар эгаллаяпти. Шуни хам эътироф этиш керакки, охирги 10 йил ичида этилен газининг нархи 8,5 маротаба ошди.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

Жахонда ишлаб чикариладиган полимерларнинг 86% ни термопластлар ташкил этмокда ва у куйидаги 4 та полимерларнинг улушига тугри келади: ПЭ-37,3%, ПВХ-27,1%, ПС-15,7% ва 1111-13,6%. Бошка термопластларнинг улуши 6,3% ни ташкил этади.

Ахамиятлиси шундаки, лаборатория шароитида илк марта хосил килинган полимерни саноат микёсида ишлаб чикариш осон кечмаган ва бунинг учун куп йиллар утиб кетган. Баъзи бир полимерлар учун бу вакт 3-15 йилни ташкил этган булса, бошка бир полимер турлари учун 50-100 йилни ташкил этган.

Куйидаги 1-жадвалда полимерларни лаборатория шароитида илк синтез килинган йили, саноат микёсида ишлаб чикарилган йили ва улардан буюм ишлаб чикаришга кулланилиши курсатилган.

1 -жадвал

Полимерларни лаборатория шароитида биринчи булиб синтез килинган йили, саноат микёсида ишлаб чикарилган йили ва уларнинг

Кулланилиши

Полимерлар Синтез килинган йили Ишлаб чикарилган йили кулланилиши

Поливинилхлорид 1838 1914 (76 йил) Хужалик сумкалари, дераза ромлари, сунъий чарм

Поливинилиденхлорид 1838 1939 (101 йил) Кадоклаш ва урама пардалари

Полистирол 1839 1920 (81 йил) Совун куттичалари, уйинчоклар, шкатулкалар

Вулконланган табииий каучук 1839 1850 (11 йил) Шиналар (резина гилдираклари)

Нитрат целлюлоза 1846 1869 (23 йил) Пичок дастаги, кузойнаклар

Ацетат целлюлоза 1865 1927 (62 йил) Фотопардалар, урама пардалари, толалар

Полиизопрен 1879 1955 (76 йил) Шиналар (резина гилдираклари)

Полиметилметакрилат 1880 1928 (48 йил) Фонарлар, осиликлар

Казеин/Формальдегид 1897 1904 (7 йил) Атторлик буюмлари (галантерея)

Алкидли катронлар 1901 1926 (25 йил) Копламалар

Фенолформальдегид 1903 1906 (3 йил) Электр изоляторлар

Полибутадиен 1911 1929 (18 йил) Шиналар (резина гилдираклари)

Полиэтилен 1932 1939 (7 йил) Пакетлар, сут идишлари

Изох,. Кавслардаги ракамлар полимернинг саноат микёсида ишлаб

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

чикарилган йили ва биринчи булиб лаборатория шароитида синтез килинган йили орасидаги йиллар фаркини ифодалайди.

Масалан, поливинилхлорид (ПВХ) ва унинг сополимери поливинилиденхлорид (ПВДХ) 1838 йили биринчи булиб лаборатория шароитида синтез килинган. Аммо 1914 йилга келиб, яъни 76 йилдан кейин ПВХ ни, 1939 йилга келиб, яъни 101 йил утгандан кейин, ПВДХ ни саноатда ишлаб чикарилиши йулга куйилган.

1839 йилда лаборатория шароитида биринчи булиб полистирол (ПС) синтез килинган. Аммо уни саноат микёсида ишлаб чикарилиши 1920 йилда, яъни 81 йил утгандан кейин йулга куйилган.

Ацетат целлюлоза (АЦ) биринчи булиб 1865 йилда лаборатория шароитида синтез килинган. Аммо уни саноатда ишлаб чикарилиши 1927 йилда, яъни 62 йил утгандан кейин йулга куйилган.

1879 йилда лаборатория шароитида биринчи булиб полиизопрен синтез килинган. Аммо уни саноатда ишлаб чикарилиши 1955 йилда, яъни 76 йил утгандан кейин йулга куйилган.

Полимерни синтез килиш ва уни саноат микёсида ишлаб чикаришини йулга куйиш орасидаги йиллар фаркини куйидагича изохлаш мумкин: янги хосил килинган полимернинг тузилишини, кимёвий таркибини, тизимини аниклаш, унинг физик-механик, физик-кимёвий, технологик хоссаларини турли омиллар (юкори хароратлар, босим, тезлик, юкламалар ва тажовузкор (агрессив) мухитлар) таъсирида урганиб чикиш, йирик ишлаб чикаришни йулга куйиш учун бир катор ташкилий, технологик, иктисодий-ижтимоий ва экологик муаммоларнинг ечимини топиш, йирик ишланма ва лойихаларни ишлаб чикиш, мувофиклаштириш, илмий асослаш, илмий манбаларда эълон килинган турдош хорижий патентларни синчиклаб урганиб чикиш, янги ишланма, усул ёки лойихага муаллифлик килиш хукукини кафолатлайдиган янги патент олиш, корхонани куриш, уни узлуксиз хом-ашё, сув, газ, электр энергияси билан таъминлаш, шу билан биргаликда, малакали кадрларни тайёрлаш, махсулотга булган талаб ва эхтиёжларни урганиб чикиш каби муаммоларни ечишга тугри келади. Табииийки, бу куп вактни талаб килади. Бундай холатларда саноат микёсида йирик ишлаб чикаришни йулга куйиш ишлари чузилиб кетади. Натижада лаборатория шароитида ишлаб чикилган янги ишланмалар ва улар асосида олинган янги натижаларнинг саноатда амалий тадбигини топиши нихоятда кийин кечади.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, МДХ, да полимерлар реологияси

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

илмий мактабининг асосчиси рус олими, профессор Г.В.Виноградов хисобланади. Полимер эритмалари ва суюкланмаларининг турли хоссаларини тадкик этиш ва уларни кайта ишлаш муаммолари билан рус олимлари, профессорлар А.Я.Малкин, В.Н.Манин, Г.М.Бартенев, А.А.Тагер, С.П.Папков, В.Е.Гуль, П.В.Козлов ва уларнинг шогирдлари шугулланганлар.

Полимер буюмларининг деформацияланиши ва парчаланишига устмолекуляр тузилмалар (сферолитлар, ламеллалар, пачкалар, глобулалар, фибрилалар) нинг ролини биринчи маротаба рус олимлари, акад. В.А.Каргин ва профессор Г.Л.Слонимский, хамда уларнинг шогирдлари илмий жихатдан асослаб берганлар. Эслатиб утамиз: молекулаларнинг турли жойлашуви натижасида хосил буладиган тузилмаларга, устмолекуляр тузилмалар дейилади.

Полимер буюмларининг тажовузкор мухитлар (сув, намлик, буг, газ, углеводородлар, кислота, ишкор, туз ва уларнинг сувли эритмалари) да физик-кимёвий чидамлилигини тадкик этишда рус олимлари, акад. Н.Ф.Бакеев,

B.Н.Манин, Ю.С.Зуев, А.Н.Тынный, Г.Е.Заиков, А.Е.Чалых, А.А.Шевченко ва уларнинг шогирдларини хизматлари нихоятда каттадир.

Айтиш жоизки, утган асрнинг 40 - йилларидан бошлаб, тулдиргичлар, богловчи моддалар, тулдирилган ва кучайтирилган пластикларни яратишнинг илмий хамда техник муаммолари билан олимларнинг бир неча йирик гурухлари шугулланган. Ушбу йуналишнинг илк намояндалари рус олимлари А.К.Буров ва Г.Д.Андреевскаялар хисобланадилар. Улар 50 - йилларга келиб, анизотроп шиша толали материалларни яратиш усулларини яратганлар. Профессор А.А.Берлин эса, 40 - йилларнинг бошларида биринчи булиб, шиша пластикларни олиш усулига муаллифлик гувохномасини олган эди. Ушбу йуналишда Б.А.Киселёв, Я.Д.Аврасин, М.С.Асланова ва уларнинг шогирдлари улкан муваффакиятларга эришганлар.

НАТИЖАЛАР

Хрзирги пайтда тулдирилган полимер композицияларни хосил килиш, уларни кайта ишлаш, улардан сифатли, мустахкам ва ишга чидамли буюмлар олиш муаммолари билан акад. Н.С.Ениколопов, Ю.С.Липатов, В.Н.Кулезнёв, М.С.Акутин, Р.В.Торнер, М.Л.Фридман, Э.Л.Калинчев, Н.И.Басов,

C.А.Любартович ва бошка олимлар шугулланиб келмокдалар.

Биринчи сунъий материал-нитроцеллюлозани хосил килиниши (18321833 йиллар) билан бирга, XIX асрнинг урталарида полимерларни кайта ишлаш муаммоси пайдо булган. Полимерлардан буюм олишнинг биринчи усуллари

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

пресслаш ва плунжерли экструзия (яъни, суюкланмани сикиб чикариш) усуллари хисобланади. Бундан олдин ушбу усулларда юкори пластиклик хоссасига эга булган материаллар (гил ва юмшок материаллар) кайта ишланар эди. ХХ асрнинг бошларида анъанавий материалларни кайта ишлаш усуллари (босим остида куйиш, пресслаш, штамплаш) ривожлана бошлади ва 50 -йилларда полимерларни кайта ишлашнинг янги усуллари (каландрлаш, вакуум шакллантириш) ишлаб чикилди. Ушбу йилларда А^Ш да пластизолларни кайта ишлаш учун ротацион шакллантириш усулидан куллаганлар.

1907 йили А^Ш да биринчи фенопласт (бакелит) ни ва 1913 йили Россияда карболитларни ишлаб чикарилиши саноатда пресслаш усулининг кенг кулланилишига имкон берди.

ХХ асрнинг 40 - йилларида Буюк Британияда кукунсимон ПЭ ни кайта ишлаш учун киздириб бириктириш усулидан куллаганлар.

XIX асрнинг урталарида Буюк Британия, Олмония ва А^Ш да электр утказгичларни гуттаперча билан коплама килиш учун биринчи булиб, саноатда поршенли экструдерлардан куллаганлар. Червякли экструдерлар XIX асрнинг охирларида Олмонияда яратилди ва XX асрнинг бошларида кенг микёсда ишлаб чикарилди. Ушбу экструдерларда гуттаперчадан ташкари, пластификацияланган нитрат целлюлоза ва казеин кайта ишланган.

1925 - 1935 йилларда янги материаллар (ацетат целлюлоза, nBX, ПС) ни синтез килиниши экструзиялаш жараёнларини ривожланишига ва янги экструдерларни ишлаб чикишга имкон берди. 1935-1936 йилларда Олмонияда термопластларни кайта ишлашга мулжалланган махсус экструдерлар ишлаб чикилди ва улардан саноатда 1945 йилдан кейин кенг кулланила бошланди.

1939 йили рус олими Н.В.Карапельцев плунжерли пластикатор билан жихозланган куйиш машинасини яратди ва босим остида куйиш усулини резина саноатида куллашни тавсия этди.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, штампланган буюмларнинг мустахкамлиги босим остида куйиш усулида олинган куйма буюмларнинг мустахкамлигидан 1,5-2,0 маротаба каттадир.

Босим остида куйиш усулида сарфланадиган харажатлар, экструзиялаш усулига нисбатан 2-4 маротаба каттадир. Экструзиялаш жараёнининг узлуксизлиги туфайли, у полимерларни кайта ишлашнинг энг самарали усули хисобланади.

Пресслаш, киздириб бириктириш ва шишапластиклардан буюмларни кулда шакллантириш усуллари эса, кайта ишлашнинг кам самарали ва

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

серхаражат усуллари хисобланади.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, охирги йилларда чоп этилган янги маълумотларга караганда, полимер ишлаб чикариш йилига уртача 5 - 6 % га усиб боряпти. Башоратларга караганда, 2017 йилнинг охирига бориб, полимер ишлаб чикариш хажми 260 млн тоннани ташкил этилиши кутиляпти. Охирги 20 йил давомида саноати ривожланган мамлакатларда полимерларга булган эхтиёж хар бир кишига 2 маротаба ошиб, 85-90 кг ни ташкил этди. 2017 йилнинг охирига бориб, бу ракамларнинг 45-50 % га купайиши назарда тутилган. Хрзирги пайтда пластикларнинг 150 та турлари ишлаб чикарилади, шундан 30 % ни полимер коришмалари ташкил этади.

Полимер материалларини кайта ишлашини осонлаштириш, уларнинг хоссалари ва тизимларини модификация килиш, улардан мустахкам, сифатли, ишга чидамли ва ракобатбардош буюмлар олиш максадида таркибига турли кимёвий кушилмалар киритилади. Кушилмалар (пластификаторлар, тулдиргичлар, баркарорлаштиргичлар, буятгичлар ва бошка моддалар) ишлаб чикариш йилдан йилга ошиб боряпти. Агар 1980 йилда 4 минг тонна кушилмалар ишлаб чикарилган булса, 2017 йилга келиб, уларнинг микдори 8500 тоннани ташкил этди. Уларнинг 20 дан ортик турлари мавжуд булиб, купчилиги захарлидир. Уларнинг барчаси пластиклар таркибига киритилади. Бу эса полимер турлари ва ассортиментини купайтириш имконини беради.

МУХ,ОКАМА

Полимер буюмларининг сифати, кимёвий таркиби, тузилиши ва ишга чидамлилиги нафакат композицияни тайёрлаш боскичлари (полимер материалини танлашга, кимёвий таркиби ва тузилишига, унинг таркибига киритиладиган кушилмалар, уларнинг микдори ва улчамларига, уларнинг намлигига, уларни куритиш, аралаштириш, таблетка ёки гранулалар олиш ва х.) га, балки кайта ишлаш усулини тугри танлашга технологик жараёнларни бошкаришга чамбарчас богликдир. Хрзирги пайтда полимерларни кайта ишлашнинг 30 дан ортик турли усуллари ишлаб чикилган.

Саноат микёсида халк хужалигининг турли тармокларининг сифатли, мустахкам ва ишга чидамли полимер буюмларига булган эхтиёжини кондириш максадида янги махсулотлар (икки катламли купиртирилган ПЭ пардалари, кишлок хужалиги учун нурларни танлаб сингдирувчан ПЭ пардалари, КЗПЭ дан кувурлар, кабел изоляцияси, канализация ва вентиляция системалари учун купиртирилган HBX дан кувурлар) ишлаб чикариш йулга куйилди.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хрзирги пайтда дунё буйича йигиладиган маиший чикиндиларнинг 40 % ни чиримайдиган ва зангламайдиган синтетик полимер материалларидан олинган урама материаллар ташкил этади. Шунинг учун йилига одам бошига 40-50 кг чикиндилар айнан мана шу полимерлардан олинган урама материаллар чикиндилари улушига тугри келяпти.

Республикамизда полимерлар ишлаб чикариш тахминан 1970 йилдан бошланган булса, хозирги пайтда 10 дан ортик полимер ва резиналарни кайта ишлаш корхоналари фаолият курсатиб келмокда. ПЭ, ПВХ ва улар асосида олинган композициялардан ленолиум, парда, кувур ва сантехник буюмлар ишлаб чикариш Охангаронленпласт корхонасида йулга куйилган. Ангрен резина-техника заводида каучуклардан резина махсулотлари тайёрлаб, улардан кенг истеъмол буюмлари ва техника учун керакли булган буюмлар ишлаб чикариш йулга куйилган.

Жиззах пластмасса заводи 1972 йилда ишга туширилган булиб, у собик иттифок микёсида энг йирик корхоналар каторига киритилган эди. Хрзирги пайтда заводда йилига 15000 тонна ПЭ ни кайта ишлаб, кишлок хужалиги учун пардалар ишлаб чикариш линияси ишлаб турибди. Ушбу корхонада йилига 8-10 минг тонна ПЭ ни кайта ишлаш ва турли диаметрли кувурлар ишлаб чикариш цехи мавжуд.

Тошкент шахрида полимерларни кайта ишлаш учун бир катор корхоналар (масалан, «Совиталпласт» кушма корхонаси,

«Спецполимердренаж», ПВХ композицияларидан дереза ва ромлар ясайдиган, Куёш нурлари таъсиридан мухофазаловчи ускуналар ишлаб чикариладиган завод, махсус резина-техника заводи ва бошка корхоналар) мавжуд.

Фаргона, Андижон ва Наманган вилоятларида хам полимерларни кайта ишлаш корхоналари мавжуд. Фаргонада турли фуран катронларини, ПА-6 ва ацетилцеллюлозадан буюмлар олиш технологик жараёнлари йулга куйилган.

«Шуртангазкимё» мажмуаси 2001 йилда ишга туширилган. У бугунги кунда салохияти ва нуфузи буйича нафакат мамлакатимизда, балки Марказий Осиёдаги йирик саноат корхоналаридан биридир. Корхонада халк хужалигининг турли тармоклари учун зарур булган унлаб турдаги ПЭ ишлаб чикарилади. ^арши шахридаги «^арши термопласт» корхонаси мажмуа таркибига киритилган. «^арши термопласт» корхонасида кишлок хужалиги ва коммунал сохада фойдаланиладиган ПЭ кувурлар ишлаб чикариш йулга куйилди. Бугунги кунда корхонада 1,5 минг дона хар хил сигимдаги идишлар, турли диаметрли кувурлар ва бир неча минг дона фитинглар ишлаб

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

чикарилмокда. Корхона асосан таркибида этан, пропан ва бутан саклаган табиий газ хом-ашёсини кайта ишлашга мулжалланган. Факатгина 2010 йилда 129,1 минг тонна ПЭ ишлаб чикарилди. Корхонада 1769,7 км узунликдаги турли диаметрли кувурлар, 66,8 минг дона 10 литрлик конистрлар, бир неча минг дона турли диаметрли фитинглар, 413,6 тонна томчилаб сугориш тизими шланглари ва уларнинг бутловчи кисмлари, 362,6 минг м2 алюминий композитли копламалар ишлаб чикарилди. Корхонада диаметри 25 мм дан 630 мм гача булган ПЭ кувурлар ва уларни бутловчи деталлари, томчилаб сугориш шланглари ва турли рангдаги композицион материаллар (копламалар) ишлаб чикарилади. Диаметри 75 мм дан 630 мм гача булган ПЭ кувурлар ишлаб чикариш, совук ва иссик сув таъминоти тизими учун 16 мм дан 63 мм гача булган 1111 кувурлар ишлаб чикариш тулик йулга куйилди. Ишлаб чикарилаётган полимер махсулотларининг карийб 50 % Россия, Xrnw, Украина, Польша, Туркия, Козогистон сингари мамлакатларга экспорт килинади.

ХУЛОСА

Юртимизда полимер хомашёсига булган эхтиёжни тула кондириш ва хорижга "Узбекистонда ишлаб чикарилган" ёрлиги остида экспортга йуналтирилаётган полимерлар «Шуртангазкимё» мажмуасида йилига 125 минг тонна ПЭ, Uz-Kor Gas Chemical МЧЖ КК да эса 384 000 тонна ПЭ хамда 83400 тонна ПП ни ташкил этади. Хрзирги пайтда корхонада HBX ва унинг асосида турли композицияларни ишлаб чикариш ва уларни кайта ишлаш янги линияларини ишга тушириш, хорижий инвестицияларни жалб этиш, амалдаги технологик жараёнларни такомиллаштириш, кенг истеъмол буюмлари, уй-рузгор ва техника учун керакли булган ракобатбардош буюмлар ишлаб чикариш, лок ва буёк махсулотлари ишлаб чикариш линияларини ишга тушириш масалаларига алохида эътибор каратиляпти.

"Навоиазот" АЖда полиакрилонитрил ва полиакрилатлар катори ПBX хам ишлаб чикариш тармоги барпо этилди.

Дунё буйича ишлаб чикарилган пластикларнинг 41 % ураш материаллари сифатида, шундан 47% озик-овкат махсулотларини ураш ва кадоклашга кулланилади. Бунинг асосий сабаблари куйидагилардан иборат: биринчидан, уларнинг зичлиги кичик (енгил) ва нархи арзон; иккинчидан, полимерларни кайта ишлаш учун унча куп электр энергияси сарфланмайди (масалан, «баклашкалар» га нисбатан, шиша идишлар ишлаб чикариш учун 21 % купрок

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

электр энергияси сарфланади); учинчидан, полимер буюмларининг ташки куриниши (эстетикаси) яхши; туртинчидан, улардан фойдаланиш кулай ва хавфсиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Urunov N. S. et al. PIROKONDENSAT TARKIBINING KIMYOVIY TAHLILI //Science and Education. - 2021. - Т. 2. - №. 3. - С. 32-40.

2. G'aybullayev S. A. MEMBRANALI USULDA TABIIY GAZLARDAN GELIY AJRATIB OLISH //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 1594-1603.

3. Sadriddinovch S. M. et al. INFLUENCE OF THE QUANTITY OF BENZENE ON THE PERFORMANCE CHARACTERISTICS OF GASOLINE //Euro-Asia Conferences. - 2021. - Т. 4. - №. 1. - С. 188-192.

4. Nilufar Saydyaxyayevna Maxmudova, Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev TABIIY GAZLARNI VODOROD SUL'FIDIDAN TOZALASH USULLARINING TASNIFI // Scientific progress. 2021. №5.

5. Sharipov M. S., G'aybullayev S. A. TASHLAMA GAZLARNI NOAN'ANAVIY USULLARDA TOZALASH //Science and Education. - 2021. - Т. 2. - №. 3.

6. Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev. "TABIIY GAZLARNI ABSORBSION QURITISH JARAYONIGA TA'SIR QILUVCHI OMILLAR" Scientific progress, vol. 2, no. 4, 2021, pp. 659-668.

7. Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev. "TABIIY GAZLARNI UZATISH VA QAYTA ISHLASHDA GIDRATLANISHGA QARSHI KURASH" Scientific progress, vol. 2, no. 4, 2021, pp. 675-681.

8. Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev. "QURITUVCHI ABSORBENTLARNING QIYOSIY TAHLILI" Scientific progress, vol. 2, no. 4, 2021, pp. 649-658.

9. Zaripov, M. X. O. G. L., & G'Aybullayev, S. A. (2021). PIROLIZ KINETIKASINING MATEMATIK MODELI. Academic research in educational sciences, 2(9), 619-625.

10. Jumaev, A. V. O. G. L., & G'Aybullayev S. A. (2021). Adsorbentlarning turlari va tasnifi. Science and Education, 2 (9), 145-154.

11. G'Aybullayev, S. A. (2021). MEMBRANALI USULDA TABIIY GAZLARDAN GELIY AJRATIB OLISH. Academic research in educational sciences, 2 (5), 1594-1603. doi: 10.24411/2181-1385-2021-01074

12. Raupov, B. K. O. G. L., Mavlonov, B. A., & G'Aybullayev S. A. (2021).

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-83-93

Bitumlarning ekspluatatsion xossalari va ularni yaxshilash. Science and Education, 2 (9), 170-179.

13. Mizrobjon Xalim O'G'Li Zaripov, & Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev

(2021). UGLEVODORODLARNING TERMIK PIROLIZI MAHSULOTLARI HOSIL BO'LISHIGA REAKSIYA SHAROITINING TA'SIRI. Academic research in educational sciences, 2 (11), 723-731.

14. Behruz To'Ymurodovich Salomatov, Murodillo Zoirovich Komilov, & Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev (2022). UGLEVODORODLI GAZLAR TARKIBIDAGI NORDON KOMPONENTLAR VA ULARNI GAZNING XOSSALARIGA TA'SIRI. Scientific progress, 3 (1), 71-78.

15. Yulduz Malikjon Qizi Murodova, & Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev

(2022). BENZOLNING NEFTKIMYOVIY SINTEZDA QO'LLANILISHI. Scientific progress, 3 (1), 79-86.

16. Nodir Sirojiddinovich Hasanov, & Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev (2022). Neft mahsulotlarini gidrotozalashning nazariy asoslari. Science and Education, 3 (1), 229-237.

17. Nodir Sirojiddinovich Hasanov, & Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev (2022). Neft mahsulotlari tarkibidagi oltingugurtli birikmalar va ularning xossalari. Science and Education, 3 (1), 137-146.

18. Nodir Sirojiddinovich Hasanov, & Saidjon Abdusalimovich G'Aybullayev (2022). NEFT MAHSULOTLARINI GIDROTOZALASH JARAYONIGA TA'SIR ETUVCHI ASOSIY OMILLAR. Scientific progress, 3 (1), 784-792.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.