Научная статья на тему 'АЙБГА ИҚРОРЛИК ТЎҒРИСИДАГИ КЕЛИШУВНИНГ ТУШУНЧАСИ'

АЙБГА ИҚРОРЛИК ТЎҒРИСИДАГИ КЕЛИШУВНИНГ ТУШУНЧАСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
498
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
айбга иқрорлик / тергов / келишув / шартнома / қарор / тарафлар / гумон қилинувчи / айбланувчи / жиноят / ҳуқуқ / эркинлик / фуқаролик ҳуқуқи.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Айнура Абдувахитовна Курбанова

Ушбу мақолада айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув тушунчасининг мазмуни ва моҳияти очиб беришга қаратилган фикр-мулоҳазаларни таҳлил қилиш орқали ушбу тушунчага янги муаллифлик таърифи ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АЙБГА ИҚРОРЛИК ТЎҒРИСИДАГИ КЕЛИШУВНИНГ ТУШУНЧАСИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-119-125

АЙБГА ЩРОРЛИК ТУГРИСИДАГИ КЕЛИШУВНИНГ ТУШУНЧАСИ

Айнура Абдувахитовна Курбанова

Узбекистан Республикаси ИИВ Академияси Жиноят-процессуал хукуки

кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада айбга икрорлик тугрисидаги келишув тушунчасининг мазмуни ва мохияти очиб беришга каратилган фикр-мулохазаларни тахлил килиш оркали ушбу тушунчага янги муаллифлик таърифи ишлаб чикилган.

Калит сузлар: айбга икрорлик, тергов, келишув, шартнома, карор, тарафлар, гумон килинувчи, айбланувчи, жиноят, хукук, эркинлик, фукаролик хукуки.

КИРИШ

Сунгги йилларда мамлакатимизда суд-хукук сохасида амалга оширилаётган ислохотлар инсонпарварлик принципларига асосланган холда хеч бир шахснинг хукук ва эркинликлари, шаъни ва кадр-киммати камситилишига йул куймасликка йуналтирилган. Лекин, суд-тергов амалиётининг тахлили жиноят процесси иштирокчиларининг хукук ва эркинликларини таъминлашда бир катор муаммолар мавжудлигини курсатмокда. Бу каби муаммолардан бири сифатида айбга икрорлик тугрисидаги келишув институтининг аник механизмлари мавжуд эмаслигини таъкидлаб утиш жоиз. Бу эса, уз навбатида, мазкур институтни такомиллаштириш борасида бир катор илмий тадкикотларни амалга оширишни талаб этади.

Х,ар кандай муаммони урганиш ёки тахлил килиш аввало унинг мазмун-мохиятини англаб олиш учун ушбу муаммонинг конунчиликда тартибга солиниши хамда ижтимоий-хукукий заруратини тадкик килиш лозим булади.

Айбга икрорлик тугрисидаги келишув тушунчаси жиноят-процессуал конунчилигида мутлако янги институт булиб, Узбекистон Республикасининг 2021 йил 21 февралдаги "Узбекистон Республикасининг Жиноят хамда Жиноят-процессуал кодексларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида"ги УР^-675-сон конуни кабул килиниши асосида ЖПК "Айбга икрорлик тугрисидаги келишув" деб номланган янги 62 - бобга эга булганлиги билан богликдир.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-119-125

МЕТОДОЛОГИЯ

Мазкур конун билан жиноят ишларини соддалаштирилган тартибда куриб чикиш борасидаги хориж тажрибасининг миллий конунчиликка имплементация килиниши шубхасиз шахс хукук ва эркинликларини самарали химоя килиш борасидаги замонавий талаблардан бири хисобланади. Ушбу институтнинг кулланилиши биринчи навбатда фукароларнинг ортикча оворагарчиликларига чек куйиш, кейинги навбатда эса суриштирув ва дастлабки тергов органларининг иш хажмини камайишига, натижада умумий тартибда тергов килинаётган ишларнинг сифати яхшиланишига, иш самарадорлигининг оширилишига имконият эшикларини очади.

Х,ар кандай суз бирикмасининг мазмун-мохиятини англаб олиш учун уни лугавий жихатдан тахлил килиш талаб этилади. Узбек тилининг изохли лугатида айбга икрорлик тугрисидаги келишув тушунчасининг суз бирикмаси шаклидаги умумий тушунчаси мавжуд эмас. Лекин ушбу лугатда суз бирикмасида ишлатилган сузларнинг тахлили оркали унинг лугавий маъносини билиб олиш мумкин. "Айб" сузининг лугавий маъноси сифатида нуксон, расм-коидага ва одоб-ахлок меъёрларига хилоф иш, хатти-харакат, гунох маънолари келтирилган. Шунингдек, конунга хилоф хатти-харакат, жавобгарликка тортишнинг зарур шарти тушунчаси хам уз ифодасини топган. "Икрор" сузининг лугавий маъноси эса, "эътироф этиш, рост деб хисоблаш, тан олиш, буйнига олиш" маъноларида тушунилиши кайд этилган. "Келишув" сузининг лугавий маъноси эса узаро маслахатлашиб баён этилган фикр, хулоса, карор, битим шартнома маъноларида акс этган.

Шартнома - томонлар (икки ёки бир неча шахс) уртасида тузилган, уларнинг хукук ва мажбуриятлари кайд этилган битимдир. Битим эса - бу хам узаро келишув, тухтам, карор, тарафлар томонидан расмий равишда тузилувчи, кабул килинувчи ахднома, шартнома, контракт демакдир.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси (кейинги уринларда ЖПК деб юритилади) нинг 586-моддасида "Айбга икрорлик тугрисидаги келишув жиноят ишини юритишни узига нисбатан куйилган гумонга, айбловга рози булган, жиноятнинг очилишига фаол кумаклашган ва келтирилган зарарни бартараф этган гумон килинувчининг ёки айбланувчининг илтимосномасига асосан назорат килувчи прокурор билан ижтимоий хавфи катта булмаган, унча огир булмаган ва огир жиноятлар буйича тузиладиган келишувидир" - деб акс эттирилган.

Назаримизда, конуннинг ушбу нормасида келтирилган айбга икрорлик

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-119-125

тугрисидаги келишув тушунчасида, бир катор ноаникликлар мавжуд булиб, уларга аниклик киритиш учун жиноят процесси назариясида айбга икрорлик тугрисидаги келишувга доир мавжуд таърифларга мурожаат килишни лозим деб топдик.

Хрзирги кунга кадар юридик адабиётларда айбга икрорлик тугрисидаги келишув тушунчасига оид якдил фикр мавжуд эмас. Бу эса ушбу институтнинг куп киррали эканлигидан далолат беради.

Мамлакатимиз суд-хукук тизимида ушбу институт (тушунча) янги булишига карамай бир катор амалиёт ходимлари ва процессуалист олимлар томонидан айрим фикр ва мулохазалар билдирилган. Хусусан, С. Тошниёзов томонидан, айбга икрорлик тугрисидаги келишув гумон килинувчи, айбланувчи томонидан тергов органига билдирилган таклиф булиб, тарафларнинг тенглиги розилиги асосида тузилишини, келишув прокурор хамда гумон килинувчи ёки айбланувчи хамда уларнинг химоячиси томонидан имзолананиши лозимлигини таъкидлаб утилган.

Юкорида келтирилган фикрга якин фикр Олий Мажлис ^онунчилик палатасининг Коррупцияга карши курашиш ва суд-хукук масалалари кумитаси аъзоси Д. Орипов томонидан келтирилган булиб, унда "айбига икрорлик тугрисида келишув ижтимоий хавфи катта булмаган, унча огир булмаган ва огир жиноятлар буйича айбини буйнига олиш тугрисида арз килган, чин кунгилдан пушаймон булган, жиноятнинг очилишига фаол ёрдам берган ва келтирилган зарарни бартараф килган гумон килинувчи ёки айбланувчи томонидан билдирилган илтимосномага асосан жиноят ишини юритишни назорат килувчи прокурор билан тузиладиган келишув хисобланишини" ифодаланган.

Ушбу фикрнинг мантикий давоми сифатида Ш. Хомидов гумон килинувчи, айбланувчи айбга икрорлик тугрисида келишув тузиш хакидаги илтимосномани суриштирув ва дастлабки терговнинг исталган боскичида бериши мумкинлигини, келишув тузиш хакидаги илтимоснома гумон килинувчи, айбланувчи, унинг химоячиси ва агар ишда катнашаётган булса, конуний вакили томонидан имзоланган булиши лозим деган фикрни илгари сурган.

Жиноят ишлари буйича Иштихон тумани судининг раиси К. Пансатов эса, айбга икрорлик тугрисида келишув жиноят ишини юритишни узига нисбатан куйилган гумонга, айбловга рози булган, жиноятнинг очилишига фаол кумаклашган ва келтирилган зарарни бартараф этган гумон

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-119-125

килинувчининг ёки айбланувчининг илтимосномасига асосан назорат килувчи прокурор билан ижтимоий хавфи катта булмаган, унча огир булмаган ва огир жиноятлар буйича тузиладиган келишув саналишини таъкидлаб утган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ

Хорижий мамлакатлар олимларининг фикрларига уз эътиборимизни каратадиган булсак, айрим олимлар, айбга икрорлик тугрисидаги келишувни жиноий жавобгарликдан химоя килмайдиган факатгина жиноий жазони енгиллаштириш учунгина асос булиб хизмат килишини таъкидлашган булса, Я.В. Лошкобанов томонидан эса айбга икрорлик тугрисидаги келишувни бир томонлама битим сифатида бахоланиб гумон килинувчи, айбланувчининг мажбуриятлари ихтиёрий тусда, иккинчи томонда турган прокурорнинг мажбуриятларини эса жиноят-процессуал конунида алохида холларда юзага келишини эътироф этган.

Юкорида келтирилган фикрда айбга икрорлик тугрисидаги келишув бир томонлама эканлиги тугрисидаги фикр билдирилган булиб, бизнинг назаримизда айбга икрорлик тугрисидаги келишувдан хар иккала тараф манфаатдор булиши лозим. Хусусан, гумон килинувчи ёки айбланувчи узига нисбатан енгилрок жазо тайинланишидан манфаатдор булса, жиноят ишини юритишга масъул булган давлат органлари ва мансабдор шахслар жиноятларнинг тез ва иссик изидан очилишига, куч ва воситаларнинг тежалишига хамда иш хажмининг камайишига эришадилар.

В.В. Колесникнинг фикрига кура, айбга икрорлик тугрисидаги келишувнининг асосий хусусияти ва негизи гарчи тенг булмаган (субъектлар) шароитларда булса хам тенг хукукли субъектларнинг битимлари сифатида тушунилиши лозим эканлигини билдирган.

Н.А. Дудина эса, мазкур тушунчага "айбга икрорлик тугрисидаги келишувда гумон килинувчи ёки айбланувчи томонидан чин кунгилдан пушаймонлик, тавба килиш айбга икрорлик инситутининг моддий-хукукий асоси хисобланишини, айбга икрорлик тугрисидаги келишувнинг узи фукаролик-хукукий табиатга эга эмаслигини, балки хукукни куллаш шаклларидан бирини таъминловчи хужжатнинг бир тури сифатида намоён булишини келтириб утган.

К.Ф. Багаутдинов узининг илмий изланишларида, айбга икрорлик тугрисидаги келишув бу тарафлар уртасида ихтиёрий равишда тузиладиган шартнома булиб, прокурорга айбга икрорлик тугрисидаги келишув тузишни

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-119-125

мажбурият сифатида юклашнинг мумкин эмаслиги, прокурорнинг келишув тузишни рад этиши адолатга эришишга тускинлик килмаслиги, ва процесс иштирокчиларининг хукук ва эркинликларини чекламаслиги, шу боисдан хам судлар томонидан прокурорнинг карори устидан берилган шикоятни куриб чикишида рад килиш карорининг асосли эканлигини мухокама килмасдан карор тегишли шахс томонидан уз ваколатлари доирасида чикарилганлигига хулоса килиши, фукаровий-хукукий шартномалардан фаркли уларок судга кадар хамкорлик килиш хакидаги келишувда жамоатчилик устунликка эга булиши, келишувнинг узига хослиги, унда жамоатчилик ва шахсий манфаатлар бир-бирига карама-карши келган холларда, жамоатчиликнинг манфаатлари инобатга олинган холда иш хал этилиши таъкидлаб утилган.

Юкоридаги билдирилган К.Ф. Багаутдиновнинг фикрига кушилган холда, айбга икрорлик тугрисидаги келишувда прокурор жиноят процессуал конунида курсатилган келишувнинг барча шартлари ва хусусиятларини тушунтиради ва куллайди. Бирок келишувнинг узида прокурорга нисбатан кайсидир мажбуриятларни бажаришни зиммасига юклашни кайд этиш мумкин эмас. Сабаби, судга бориб вазият батамом узгариши ва келишувдаги коидани шартни куллашнинг иложи булмай колиши мумкин.

Е.Л. Федосеева хам ишни судга кадар юритиш боскичида айбга икрорлик тугрисидаги келишув аслида келишув эмас, балки иштирокчилар томонидан мажбуриятларни бажариш нуктаи-назаридан бир томонлама характерга эга булган, гумон килинувчи ёки айбланувчининг терговга кумаклашиш тугрисидаги прокурорга билдирилган розилиги деб узининг фикрларини билдириб утган.

О.В. Климанованинг фикрича, прокурор масъулиятни уз зиммасига олган холда, айбланувчининг келишув шартларини бажариши ижобий окибатларга олиб келишини ва жиноят-процессуал конун нормаларига мувофик келишув шартлари тулик бажарилишини кафолатлашга кодир.

Яна бир олим О.Я. Баев судга кадар хамкорлик килиш хакидаги келишувда гумон килинувчи айбланувчига нисбатан танланган эхтиёт чорасини бекор килиш ёки енгилрогига узгартириш таклифини айбловнинг мажбурияти сифатида киритишни таклиф килади .

О.Н. Тисеннинг таъкидлашича, айбга икрорлик тугрисидаги келишув бу гумон килинувчи айбланувчи уз ихтиёри билан жиноий шерикларини фош килиш мажбуриятини олиши ва эвазига уз килмиши учун жазо муддатини сезиларли даражада камайтиришга эришади.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-119-125

Бизнингча, юкорида келтирилган фикрларда олимлар айбга икрорлик институтининг таркибий тузилишига тегишли жараёнларни акс эттирган булса-да, ушбу фикрлар бугунги кундаги ушбу институтнинг мохияти ва тушунчасини тулик очиб бермайди.

МУ^ОКАМА

Юкорида келтирилган фикрларнинг хилма-хиллиги, адабиётлар ва интернет сайтларида бундай фикрларнинг кенг таркалганига карамай ханузгача айбга икрорлик тугрисида аник тушунчанинг мавжуд эмаслигини куришимиз мумкин. Чунки, айбга икрорлик тугрисидаги келишув институти мамлакатимиз жиноят-процессуал конунчилигида янги институт булиб, хорижий мамлакатларнинг конунчилигида мавжуд булган институтлардан фарк килади. Энг ачинарлиси, айбга икрорлик тугрисидаги келишув институти амалдаги жиноят-процессуал конунчилигида уз аксини топган булса-да, унинг амалга ошириш механизми буйича нормаларнинг етарли даражада тартибга солинмаганлиги суд-тергов амалиётида бир катор муаммоларнинг келиб чикишига, бунинг натижасида эса ушбу институтнинг кулланилмаслик холатларининг вужудга келишига сабаб булмокда.

Юкорида билдирилган фикрларнинг чукур тахлили эса айбга икрорлик тугрисидаги келишувга нисбатан куйидаги мазмундаги муаллифлик таърифини ишлаб чикиш имконини берди:

Айбга икрорлик тугрисидаги келишув бу - суриштирув ва дастлабки терговнинг исталган вактида узига нисбатан куйилган гумон ёхуд айбловни тан олган, килмишига чин кунгилдан пушаймон булган, жиноятни очилишига фаол кумаклашган ва етказилган зарарни тулик коплаган гумон килинувчи ва айбланувчининг илтимосига асосан жиноятлар буйича прокурор билан тузиладиган ихтиёрий шаклдаги келишувдир.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, айбга икрорлик тугрисидаги келишув институти жиноят-процессуал конунида ишни судга кадар юритиш боскичини соддалаштирилган тартибда амалга ошириш, мамлакатимизнинг жиноят, жиноят-процессуал конунчилигига татбик этилиши инсон хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатлари химоясини юкори погонага кутарилишида мухим омил булиб хизмат килади.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-119-125

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбек тилининг изохли лугати. А.Мадвалиев тахрири остида. - Т., 2016-2018. - Б. 51.

2. Узбек тилининг изохли лугати. T.I. - Т., 2016 - Б.263. // http://n.ziyouz.com.

3. Узбек тилининг изохли лугати. T.IV. - Т., 2018 - Б.347. // http://n.ziyouz.com.

4. Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси // https://lex.uz/docs/111460

5. https://huquq.uz/2021/03/12/pr-142/

6. https://parliament.gov.uz/uz/events/opinion/36238/7sphrase id=7837488

7. https://uza.uz/uz/posts/sud-tergovda-shaxsning-xuquq-va-erkinliklarini-himoya-qilish-yanada-kuchaytiriladi_3066537q=%2Fposts%2Fsud-tergovda-shaxsning-xuquq-va-erkinliklarini-himoya-qilish-yanada-

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.