Научная статья на тему 'Мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-ҳиссий ривожлантиришда мусиқа машғулотларининг ўрни'

Мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-ҳиссий ривожлантиришда мусиқа машғулотларининг ўрни Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2371
717
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
ижтимоийлашув / эмоционал ривожлантириш / эмоционал тажриба / мулоқот / адекват муносабат. / socialization / emotional development / emotional experience / communication / adequate attitude

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Н. Баҳриева

Мазкур мақолада мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоийҳиссий ривожлантириш билан боғлиқ педагогик ва психологик масалалар замонавий ижтимоий талаблар контекстида таҳлилий ёритилган. Унда масала масала билан боғлиқ муаммолар, бу борада амалга оширилган тадқиқотлар, шунингдек, амалга оширилаётган педагогик тадбирларни янада такомиллаштириш бўйича тавсиялар акс эттирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF MUSIC LESSONS IN THE SOCIO-EMOTIONAL DEVELOPMENT OF PRESCHOOL CHILDREN

This article analyzes the pedagogical and psychological issues related to the socio-emotional development of preschool children in the context of modern social requirements. It reflects the problems related to the issue, the research conducted in this regard, as well as recommendations for further improvement of the ongoing pedagogical activities.

Текст научной работы на тему «Мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-ҳиссий ривожлантиришда мусиқа машғулотларининг ўрни»

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ХИССИЙ РИВОЖЛАНТИРИШДА МУСЩА МАШГУЛОТЛАРИНИНГ УРНИ

Н.Бахриева Бухоро давлат университети

Аннотация: Мазкур мацолада мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-уиссий ривожлантириш билан бозлиц педагогик ва психологик масалалар замонавий ижтимоий талаблар контекстида таулилий ёритилган. Унда масала масала билан бозлиц муаммолар, бу борада амалга оширилган тадцицотлар, шунингдек, амалга оширилаётган педагогик тадбирларни янада такомиллаштириш буйича тавсиялар акс эттирилган.

Калит сузлар: ижтимоийлашув, эмоционал ривожлантириш, эмоционал тажриба, мулоцот, адекват муносабат.

THE ROLE OF MUSIC LESSONS IN THE SOCIO-EMOTIONAL DEVELOPMENT OF PRESCHOOL CHILDREN

N.Bakhrieva Bukhara State University

Abstract: This article analyzes the pedagogical and psychological issues related to the socio-emotional development of preschool children in the context of modern social requirements. It reflects the problems related to the issue, the research conducted in this regard, as well as recommendations for further improvement of the ongoing pedagogical activities.

Keywords: socialization, emotional development, emotional experience, communication, adequate attitude.

Замонавий педагогикада гуманистик ёндашувга катта эътибор каратилаётган бир шароитда таълим олувчиларнинг интеллектуал имкониятларини ривожлантириш уларок уларнинг ижтимоий-хдссий имкониятларини кенгайтириш долзарб масала сифатида кун тартибига чикди.

Мазкур вазифани узлуксиз таълим тизими хусусиятларини эътиборга олган хрлда, айнан мактабгача ёшдаги болалардан бошлаб амалга ошириш максадга мувофи;. Зеро, - "Мактабгача булган ёш бола шахсининг жисмоний, психологик ва ижтимоий жихдтдан шаклланишининг асосий давридир". Мактабгача ёшдаги болаларда барча фаолиятлар асосан уйин оркали амалга

оширилишини назарда тутганда, мусика машгулотлари бу йуналишда катта имкониятларга эга эканлигини тасаввур этиш кийин эмас.

Мактабгача ёшдаги болаларнинг интеллектуал ривожланишига хамиша катта эътибор каратилган. Бирок, жамиятимизда кечаётган туб ижобий узгаришлар шароитида болаларнинг ижтимоийлашуви ва эмоционал сохасига хам эътибор каратиш ижтимоий зарурат сифатида намоён булмокда.

Хрзирги даврда болалар телевизор, компьютер, интернет ва мобил алока воситалари оламига гарк булиб, катталар ва тенгдошлари билан нисбатан оз муносабатда булмокдалар. Бу эса уларнинг эмоционал-хиссий жихатдан ривожланишида узининг салбий таъсирини курсатмокда. Болалар айникса, бошкаларнинг хиссий холатига нисбатан паст даражада, бефарк муносабат билдириши холатлари кузатилаётганлиги хам хакикатдир.

Шу жихатдан, болаларни эмоционал ривожлантириш долзарб масала сифатида куйидаги омиллар оркали намоён булади:

• Кучли ижтимоий тараккиёт шароити мактабгача ёшдаги болаларга уз таъсирини курсатади ва жиддий эмоционал синовларга дуч келишига сабаб булади. Бу эса уз навбатида болалар эмоционал оламининг ривожланишини оркага суриши мумкин;

• Болаларни ижтимоий хиссий ривожлантириш буйича мавжуд дастур ва методик материаллар хозирги кунда янада такомиллаштиришни такозо этади;

• Уйда ва мактабгача таълим ташкилотида амалга оширадиган уйин фаолиятларида болалар купинча узларининг кувонч, маъюслик, кахр, куркув, хайрат, уят, айбдорлик каби эмоцияларини тугри курсата олмайдилар, шу билан бир каторда бошка болаларнинг эмоцияларини эса тугри бахолай олмайдилар. Бу уз навбатида болаларнинг тенгдошлари ва катталар билан мулокотга киришишлари ва узаро муносабат урнатишларини тугри ташкил эта олмасликларига сабаб булади.

Болалар томонидан мактабгача таълим ташкилоти ва уйда кабул килинган турли юклама ва босим холатлари уларнинг психик холатига таъсир этиб, эмоционал ва психик ривожланишида дисгармонияни хосил килиши мумкин. Болалар психик тузилмаси механизмлари ривожланишидаги хар кандай узгаришлар унинг кейинги ривожланишида уз белгиларини колдириши мумкинлигини эсдан чикармаслик лозим.

Психологияда мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоий-хиссий ривожлантириш масаласи купгина тадкикотчилар ишларида турли ракурсларда таъкидлаб утилган. Жумладан, П.К.Анохин, В.К.Вилюнас, К.Э.Изард, С.Л.Рубинштейн, Г.Х.Шингаров ва бошкалар эмоциялар мохиятини, Д.Н.Овсяннико-Куликовский, Л.И.Петражицкий, А.А.Потебня, Г.Г.Шпет ва бошкалар ижтимоий эмоциялар феноменологиясини, Т.П.Гаврилова,

Р.Н.Ибрагимова, А.Д.Кошелева, Е.И.Кульчицкая ва бошкалар ижтимоий эмоцияларнинг онтогенезда пайдо булиши конуниятлари муаммосини, Л.П.Стрелкова, Н.М.Трофимова, П.М.Якобсон ва бошкалар ижтимоий эмоциялар ва хиссиётлар ривожланиши боскичлари назарий тузилишини, Е.Н.Богданов, О.С.Богданова, Л.И.Божович, Т.Е.Конникова, А.Н.Леонтьев, В.С.Мухина ва бошкалар шахснинг умумий ривожланишида, унинг ички позицияси намоён этилишида ахлокий кечинмалар ролини, А.В.Запорожец ва Я.З.Неверовичлар харакатларни эмоционал бошкаришнинг динамик ривожланиши конуниятларини тадкик этишган. Бирок, миллий маданий шароитда мамлакатимиз болаларида ижтимоий-хиссий ривожлантириш масаласи алохида тадкикот иши сифатида урганилмаган.

Мактабгача ёшдаги болаларни эмоционал ривожлантириш муаммоси шу билан ахамиятлики, ушбу психик жараён боладаги хар кандай фаолиятнинг, хулк-атвор куринишларининг ажралмас кисми булиб, тизимли ривожлантиришни такозо этади.

"Илк кадам" давлат дастурида келтирилишича, - "Ижтимоий-эмоционал ривожланиш" сохасидаги укув-тарбиявий фаолият якунига етганидан сунг 6-7 ёшли бола:

1) уз "Мен"и ва бошка инсонларнинг хаётий фаолият мухитидаги роли тугрисида тасаввурга эга булади;

2) уз хиссиётларини бошкаради ва уларни вазиятга мос равишда ифодалайди;

3) узгаларнинг хиссиётларини фарклайди ва уларга мос равишда жавоб беради". Демак, ижтимоий-хиссий ривожланиш шу учун зарурки, бола канчалик эрта бошкалар холатини тушуна бошласа, у шунчалик тенгдошлари ва катталар билан тез тил топишади, ижтимоий мухит ёки гурух томонидан енгил узлаштирилади ва кабул килинади.

Ижтимоий-хиссий ривожлантириш жараёнида боланинг узига, бошка инсонларга, уни ураб турган атроф-оламга нисбатан ижобий муносабати, коммуникатив ва ижтимоий компетентлиги шаклланиб боради.

Болаларни ижтимоий-хиссий ривожлантиришда эмоциялар масаласи мухим булиб хисобланади. Зеро, эмоцияларнинг сифати мулокотга киришиш ва муносабат урнатишнинг самарадорлигини белгиловчи мухим омилдир.

Таъкидлаш лозимки, мактабгача ёш даври болада социумга нисбатан ижтимоий хиссий ривожланиш динамикасида мустакил фикр шаклланишининг дастлабки боскичи сифатида намоён булади. Бинобарин, - "Айнан эмоциялар билиш жараёнларини, харакатлар характерини бошкаради".

Болалар мактабгача таълим ташкилотларига келиши билан уларнинг эмоционал ривожланишида янги давр бошланади. Бунда болалар жамоаси

билан ташкил этиладиган турли фаолият усуллари: дидактик, ролли ва сюжетли уйинлар, таълимий фаолият, сайр килиш ва бошкалар эмоцияларни уйготувчи кучли омилга айланади.

Мусика машгулотлари бу уринда мухим ривожлантирувчи ахамият касб этади ва: тинглаш, куйлаш, болалар мусика чолгуларида ижро этиш, мусикий-ритмик харакатлар хамда мусикий-дидактик уйинларни тизимли амалга ошириш жараёнида фаол ижтимоийлашув ва хиссий ривожланиш кузатилади.

Натижада болаларда бошка болалар билан фаол мулокот ва узаро таъсир муносабатларини урната олиш, фаол эмоционал тажрибани узлаштириш ва узига нисбатан маълум адекват муносабати шаклланиб боради. Мусикий фаолиятларнинг амалга оширилиши жараёнида болаларда ахлок меъёрлари борасидаги билим ва тасаввурлар юкорида таъкидланган меъёрларга нисбатан шаклланадиган муносабат оркали эътикодга айланади.

Мусика машгулотларида маълум кушикни куйлаш ёки тинглаш жараёнида унда ифодаланган бадиий мазмун, хиссий холатлар мухитида яшаш ва уни идрок этиш натижасида бола узининг эмоционал захирасини яратади хамда унинг кумагида узи ва уни ураб турган атрофидагиларнинг хиссиётларини янада теран англай бошлайди.

Мусикий фаолиятларни амалга ошириш натижасида болаларда:

> уз эмоциялари ва туйгуларини билиш ва бошкара олиш малакалари;

> бошкаларнинг эмоциялари ва туйгуларини англаши;

> узи, якинлари, дустлари, оила аъзолари ва атрофдагилар билан самарали мулокотга кириша олиш сифатлари шаклланиб боради.

Маълумки, тинглаганда мусикий оханглар хиссиётлар, кечинмалар, маълум кайфият ва хиссий холат оркали идрок этилади. Мусикий фаолиятлар, яъни, мусика тинглаш, куйлаш хам ушбу эмоционал жараёнлар негизида ва воситасида амалга оширилади.

Ижтимоийлашувда мулокот фаолияти мухим урин тутади ва ушбу жараённинг сифатли кечиши эмоционаллик билан чамбарчас боглик. Бошка инсонлар билан мулокот, муносабатга киришишда узига хос ифодали харакатлар, мимика, товуш охангининг узгариши оркали фикр билдирилади. Бунда гавда холати, жестлар, харакатларнинг узига хослиги мимикани бойитади ва эмоционал холатни ифодалашда мухим роль уйнайди. Мусика машгулотлари оркали бу сифат ва хусусиятларнинг барчаси болаларда узига хос ижодий куринишда, тизимли тарзда шакллантириб борилади.

Юкорида келтирилган тахлилий фикрлардан келиб чикиб айтиш мумкинки, ижтимоий-хиссий ривожланиш - ижтимоий маданий тажрибани узлаштириш ва бошкаларга узатишдир. Бу тажриба бола шахсида бетакрор хосса сифатида, узаро боглик турт таркибий кисм билан намоён этилади:

1) MagaHufi ManaKanap, MycuKufi u^po, TuHrnam Ba putmuk xapaKaraap ManaKanapuHu эгaпnam;

2) y3ura xoc öunuMnap, MycuKufi ^aonuaraap эмoцнoнaп uHTenneKT cu^arnga uHTenneKTyan uMKoHuaTnapHu TaKoMunnamTupagu;

3) ponnu xyn;-aTBop, u^po ^apaeHuga 6agHHH-MycH;HH Ba3uaTga xyn;-aTBopHHHr HaMoeH этнnнmн, h^THMOHH KoMneTernnuK;

4) ypraHunaguraH KymuKnap Ma3MyHHra Kypa 6om;anap xa;uga FaMxypnuK, xaMKopnuK, TamaööycKopnHK, MycTaKun ^HKpra эгa Synum, h^thmohh Mocnamum KaÖH h^thmohh cu^araap thfh3 y3apo anoKagopnuKga aMan Kunagu.

TatKugnam ho3hmkh, Mycu;a MamFynoTnapu op;anu Myno;oT ^apaeHuga ynpafiguraH afipuM эмoцнoнaп öeKapopnuK xonaraapuHu Ty3aram uMKoHuaTnapu nafigo öynagu. H^tumouh MagaHufi Ta^puöaHu yзnamтнpнmнннг TypT TapKuSufi kucmu y3apo ano;agopnuKga öynagu Ba ynapHuHr öupugaru y3rapum 6om;a yHTacuga xaM y3rapum xocun Kunagu. Harn^aga 6om;a öonanap öunaH Myno;oT ^apaeHuga ynpafiguraH эмoцнoнaп öeKapopnuK xaTra-xapaKaraapga ukku KypuHumga HaMoeH этнnнmн MyMKuH:

1. EpKuH HeraTuB эмoцнoнaп pea^uanap: xaBoTupnaHum Ba arpeccuBnuK öunaH HaMoeH öynumu MyMKuH;

2. Myno;oTra HucöaTaH 6ap;apop HerarnB MyHocaöar Ba3MuH pea^ua, Myno;oTgaH ;onumga Ky3aranagu.

BupuHHu xonaTga öona öunaH uHguBugyan Koppe^uoH umnapHu aManra omupum op;anu yHuHr xaTra-xapaKaraapuga u^oöufi y3rapumnapra эpнmнm MyMKuH. Hkkuhhu xonaTga, öonaga Kynnu urnpoBeprauK, y3 uhku onaMura KaparanraHnuruHu Ky3aram MyMKuH. By Ba3uaTga öonaHu Kynpo; u^TuMoufi MyHocaöaraapra Kupumum, yHra öonanap öunaH ronun Myno;oTHu TatMuHnafiguraH Ba3u^aHu Tonmupum Ba Harn^acuHu TuHrnam op;anu KupumyBnaHnuK cu^araapuHu W3ara nuKapum MyMKuH.

ro;opuga KenTupunraH öapna $uKp Ba Mynoxa3anapgaH Kenuö nuKKaH xonga Kyfiugaru negaroruK-ncuxonoruK TaBcuanapHu TaKnu^ этaмнз.

1) Bonanapra öapna ce3runap - Kypum, эmнтнm, ;yn öunaH ymnam, TatMHu öunum, yHu ypaö TypraH arpo^-onaMgaru yHcypnapHu xuc этнmн ynyH mapT-mapouT aparam;

2) Bona ynyH Kynpo; Ba;T a^param, nyHKu, unK öonanuK gaBpuga öonaHu u^TuMoufi xaeTra onuö Kupumga ounaHuHr Tatcupu öeKuec;

3) Bona y3ura HucöaTaH MexpHu Ba TaaccypoTnap paHr-SapaHrnuruHu Tynu; xuc этнmнгa uHTunum 3apyp.

Bom;anapHuHr эмoцнanapннн aHaga ep;uH, TymyHapnu ugpoK этнmн Ma;caguga:

1) Инсон киёфаси, хайвонларнинг турли эмоционал холатлари акс эттирилган сюжетли суратларни курсатиш оркали уларга: - Сен нима деб уйлайсан, бу бола кувнокми ёки гамгин? У кувнок эканлигини сен кандай англадинг? ^ани, биз хам жилмаямиз, чунки хурсандмиз, дея ундаймиз.

2) Боладан киз ёки угил боланинг хотиржам холатдаги суратини, сунгра болаларни бошка эмоционал холатларда: кувнок, гамгин, хайратли, газабли, хомуш чизишни сураймиз.

3) Куйланган ёки тингланган кушик, укиб берилган эртак, шеър ва хикоялар асосида болалар билан биргаликда инсценировкалар яратиш ижобий ахамиятга эгадир. Шу асосда улар куйидаги малакаларга эга буладилар:

1) Болалар хар кандай гурухга енгил киришиб кета оладилар;

2) Атрофдагиларнинг холатини англашга урганадилар;

3) Тенгдошлари ва катталар билан тез тил топишишга урганадилар;

4) Болаларда "Мен" образи шаклланиб боради;

5) Болаларда ижтимоийлашув ва ахлокий позиция мустахкамланиб боради.

Мухтасар айтганда, мактабгача ёшдаги болалар билан ташкил этиладиган

мусика машгулотлари жараёнида улар уз хиссиётларини, харакатларини бошкариш, самарали мулокот урнатиш, узлари, якинлари, дустлари, оиласи ва жамият аъзолари билан муносабатга киришиш куникма ва малакаларини узлаштирадилар. Бу эса ижтимоий-хиссий ривожланишнинг мухим белгисидир.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] "Мактабгача таълим ва тарбия тугрисида" Узбекистон Республикасининг УР^-595-сон ^онуни, Тошкент ш., 2019 йил 16 декабрь

[2] Грошева И.В. ва бошк., "Илк кадам" давлат мактабгача таълим ташкилотлари укув дастури. Т., 2018

[3] Попова С.В. Социально-эмоциональное развитие детей в условиях детского сада. «Молодой ученый», №50 (184), 2017

References

[1] "Мактабгача таълим ва тарбия тугрисида" Узбекистон Республикасининг УР^-595-сон ^онуни, Тошкент ш., 2019 йил 16 декабрь

[2] Грошева И.В. ва бошк., "Илк кадам" давлат мактабгача таълим ташкилотлари укув дастури. Т., 2018

[3] Попова С.В. Социально-эмоциональное развитие детей в условиях детского сада. «Молодой ученый», №50 (184), 2017

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.