Научная статья на тему 'Меҳрибонлик уйининг депривациялашган тарбияланувчиларида эмоционал мулоқот пассивлигининг психологик хусусиятлари'

Меҳрибонлик уйининг депривациялашган тарбияланувчиларида эмоционал мулоқот пассивлигининг психологик хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
427
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пассив мулоқот / эҳтиёж / депривация / эмоционал депривация / когнитив депривация / нутқ пассивлиги / эмоционал муносабат / психик ривожланиш / пассивное общение / потребность / депривация / эмоциональная депривация / когнитивная депривация / пассивность речи / эмоциональное отношение / психоло- гическое развитие.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Якубова Г. А.

Мақолада депривация ва унинг турлари тўғрисида фикрлар, баъзи олимларнинг шу мавзудаги илмий асарлари таҳлили келтирилган. Шунингдек, меҳрибонлик уйларида тарбияланаётган болаларда эмоционал мулоқот пассивлиги ижтимоий муносабатлар субъекти сифатидаги ривожланишига қандай таъсир кўрсатиши мумкинлигини аниқлаш юзасидан муаллиф томонидан ўтказилган тадқиқот натижалари ҳамда унинг асосида ишлаб чиқилган таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПАССИВНОСТИ ЭМОЦИОНАЛЬНОГО ОБЩЕНИЯ ДЕТЕЙ С ДЕПРИВАЦИЕЙ В ДЕТСКИХ ДОМАХ

В статье размышляется о понятии депривации и её видах. Проведён обзор научных трудов некоторых учёных о видах и формах депривации. Также в статье приведены результаты научного исследования автора о влиянии эмоциональной депривации на развитие ребенка дошкольного возраста как субъекта социальных отношений и когнитивные сферы дошкольника в различных образовательных учреждениях, а также предложения, разработанные по результатам иследования.

Текст научной работы на тему «Меҳрибонлик уйининг депривациялашган тарбияланувчиларида эмоционал мулоқот пассивлигининг психологик хусусиятлари»

Якубова Г.А.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Умумий психология» кафедраси катта илмий ходим-изланувчиси

1ЩРИБОНЛИК УЙИНИНГ ДЕПРИВАЦИЯЛАШГАН ТАРБИЯЛАНУВЧИЛАРИДА ЭМОЦИОНАЛ МУЛОКОТ ПАССИВЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ1

ЯКУБОВА Г.А. МЕХ^ИБОНЛИК УЙИНИНГ ДЕПРИВАЦИЯЛАШГАН ТАРБИЯЛАНУВЧИЛАРИДА ЭМОЦИОНАЛ МУЛОЦОТ ПАССИВЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада депривация ва унинг турлари т^рисида фикрлар, баъзи олимларнинг шу мавзу-даги илмий асарлари тахлили келтирилган. Шунингдек, мехрибонлик уйларида тарбияланаёт-ган болаларда эмоционал мулокот пассивлиги ижтимоий муносабатлар субъекти сифатидаги ривожланишига кандай таъсир курсатиши мумкинлигини аниклаш юзасидан муаллиф томони-дан утказилган тадкикот натижалари хамда унинг асосида ишлаб чикилган таклифлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: пассив мулокот, эхтиёж, депривация, эмоционал депривация, ког-нитив депривация, нутк пассивлиги, эмоционал муносабат, психик ривожланиш.

ЯКУБОВА Г.А. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПАССИВНОСТИ ЭМОЦИОНАЛЬНОГО ОБЩЕНИЯ ДЕТЕЙ С ДЕПРИВАЦИЕЙ В ДЕТСКИХ ДОМАХ

В статье размышляется о понятии депривации и её видах. Проведён обзор научных трудов некоторых учёных о видах и формах депривации. Также в статье приведены результаты научного исследования автора о влиянии эмоциональной депривации на развитие ребенка дошкольного возраста как субъекта социальных отношений и когнитивные сферы дошкольника в различных образовательных учреждениях, а также предложения, разработанные по результатам иследования.

Ключевые слова и понятия: пассивное общение, потребность, депривация, эмоциональная депривация, когнитивная депривация, пассивность речи, эмоциональное отношение, психологическое развитие.

YAKUBOVA G.A. PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF EMOTIONAL COMMUNICATION PASSIVITY OF CHILDREN WITH DEPRIVATION IN ORPHANAGES

The article reflects on the concept of deprivation and its types. A review of the scientific works of some scholars on the types and forms of deprivation are discussed. Also in the article the results of scientific studies on the impact of emotional deprivation on the preschool childeren development as a subject of social relations and cognitive sphere of the preschool education institutions, as well suggestions for these are provided.

Keywords: passive communication, requirement, deprivation, emotional deprivation, cognitive deprivation, passivity of the speech, emotional relation, psychological development.

1 Макола Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиклаштириш кумитасининг «Мактабгача ёшдаги болаларда депривациянинг психологик хусусиятлари» мавзусидаги Ё 1-14 ракамли ёш олимлар лойихаси доирасидаги тадкикотлар асосида тайёрланди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

Усиб келаётган ёш авлоднинг %ар томонлама камолга етишида юзага келадиган эцтиёжларини уринли равишда цондириш лозим. Лекин шундай цолатлар %ам буладики, бо-лада тумлган эцтиёжлар тулалигича цондирилмайди ёки унинг имкониятларига ту^ри келмайди. Бу эса уз навбатида бола психикасида турли хил даражадаги зурицишларни юза-га келтиради.

Мактабгача ёшдаги боланинг психик ри-вожланиши ва шахси шаклланишида уни куршаб турган одамлар билан ижобий эмо-ционал узаро муносабатлар жуда мух,имдир. Айникса бу бола х,аётининг биринчи ярим йиллигида зарур булиб, айнан шу вактда унинг катталар билан алокаси бевосита эмоционал даражада булади. У шунинг учун х,ам эмоционал х,исобланадики, чунки бола каттага узи-нинг x1ис-туЙFуларини курсатиб, катта одам-нинг х,ам x1ис-туЙFули муносабатини кабул килади. Бу алока бола ва катта уртасида воси-тасиз, соф х,олда булгани учун х,ам бевосита мулокот дейилади1.

Эмоционал мулокот катта ёшли одам ва бола уртасидаги бирламчи психик алока х,и-собланади. У бола х,аётининг илк ойларидаёк шаклланади ва кейинчалик турли сабабларга кура катталар билан мулокотга киришиш учун зарур шароитлар яратади. Бундан ташкари, бола катталар билан эмоционал мулокатга ки-ришаркан, товуш хусусиятлари ва нутк ох,анги - интонацияга х,ам эътибор беради2.

Купгина ташки ва ички шарт, сабаблар фаол нуткка утишга таъсир курсатади. Чунки бу шартлар узаро бир-бири билан боFлик. Ташки шартларга х,иссий мулокот, х,иссий алокалар, х,амкорлик, бола томонидан мулокот шартларини кабул кила олишлик киради. Кейинчалик катталар билан мулокот килиш жараёнида болалар х,ам мулокот, х,ам пред-метларни бирламчи манипуляция килиш дои-расида бевосита шахсий тажриба орттиради-лар. Бу эса боланинг ички ривожланишига за-мин булади. Болада предметни куриш образи ва у билан узаро таъсир тажрибаси орта бо-

1 Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. - М.: «Педагогика», 1986. -С. 143.

2 Сохина Т.В. Особенности поведения младенцев-воспитанников дома ребенка в ситуациях дискомфорта. / Автореф. дис. канд. психол. наук: 19.00.10. М., 2003. -С. 24.

ради. Катталар болага предметни таклиф килади, унга номини ва нима килиш керакли-гини айтади, болада эса кураётган предмети ва эшитаётган сузи орасида алока пайдо булади. Аник предмет ва у билан боFлик х,аракат асосида эшитиш образи ривожлана-ди. Шу даврда бола катталарнинг гапини ту-шуниши мумкин, деб тахмин килиш мумкин3.

Узига якин булган катта одам билан диалог тарздаги сух,батнинг йуклиги ёки бу каби мулокот шаклининг нотуFрилиги сабабли ёпик муассаса, яъни мех,рибонлик уйи тарбияла-нувчиларида психик оFишлар кузатилади, бошка одамларни тушуниш ва улар билан мулокот кила олишлик жих,атидан шахснинг етилишида нуксонлар пайдо булади. Мулокот функцияларининг бузилиши бошкалар ва боланинг узи х,акидаги тасаввурини нотуFри шакллантиради. Бошкалар тимсоли бола та-саввурида катта одамларнинг новербал х,атти-х,аракатларини тушуниш ва кабул килиш оркали, боланинг онаси билан новербал узаро таъсири оркали шаклланади. Бу когнитив курилма булгани учун уларнинг шаклланиши ижтимоий тажрибага тобеъ булади4.

Субъектив муносабатларни куриш ва улар-ни ривожлантириш учун ижобий, очик, эги-лувчан «Мен» концепция мух,им роль уйнайди. Атрофдагиларга нисбатан объект муносабат-ларнинг илдизи биринчи навбатда узига нисбатан ноадекват муносабат, узини кабул кила олмаслик, узига ишонмасликка бориб така-лади5.

3 Рузская А.Г. Особенности развития речи у детей, воспитывающихся в разных условиях. / Ред.-сост. В.С.Мухина. - М.: «Просвещение», 1991. -С. 223.

4 Рюмшина Л.И. Психологические особенности познания других людей детьми, воспитывающимися в семье и в детском доме. / Автореф. дис. канд. психол. наук: 19.00.07. М., 1990. -С. 24.

5 Прихожан А.М. Развитие личности в условиях психической депривации. - М., 1991. -С. 99-100.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

V_/

1-жадвал. Турли муассасаларда коммуникатив оралик, масофанинг солиштирма тах,лили.

Таълим муассасалари тури N (синалувчилар сони) X (урта арифметик киймат) I (уртача квадратик таркоклик) T (Стьюдент мезони) P (ахамиятлилик даражаси)

МТМ 31 0,51 0,14 5,3 0,000

Мехрибонлик уйи 30 0,28 0,20

4,3 0,000

SOS 28 0,35 0,14

Мулокот учун шерик танлашда ота-она мехридан махрум булган болалар баъзан узаро фаолият доирасида шерикчиликка асо-сан шерик танлашади (бунга кура шерик тан-лаш оилада усган болаларда нисбатан беш марта кам учрайди). Чунки мехрибонлик уйи-даги тарбияланувчиларнинг тенгдошлари хакидаги фикрлари тажовуз ва хавотирга тула1. Бирок,, Т.И. Комиссаренконинг изланиш-ларига асосан каттанинг болага муносабати унинг бошка болалар билан узаро муносабат-лари характерига таъсир утказиши мумкин2.

Биз амалга оширган тадкикотлардан максад мактабгача ёшдаги болаларнинг турли муассасаларда, яъни мактабгача таълим муассаса-лари (МТМ), мехрибонлик уйи ва болалар шахарчаларидаги (SOS) депривация шароити-да тарбиячи ва тарбияланаётган болалар урта-сидаги узаро коммуникатив оралик мулокот даражаларини урганишдан иборат булиб, бунда биз Й.Шванцаранинг «Психик ривожла-нишнинг диагностикаси» номли китобида кел-тирилган «Коммуникатив оралик масофа» ме-тодикасидан фойдаландик3.

Ушбу методика мулокотга киришувчиларни маълумот айирбошлаш жараёнида бир-бирига узаро таъсирлашуви, мулокот жараё-нидаги ораликка аниклик киритади. Бунинг учун мулокот иштирокчилари бир-бирига канчалик якин ёки узок туриши хамда урта-даги коммуникативлик (коммуникатор ва ре-

1 Девис Л.А. Психокоррекция самосознания, как условие становления позитивных взаимоотношений детей младшего школьного возраста, воспитывающихся в детском доме. / Автореф. дис.канд. психол. наук: М., 1993. -С. 23.

2 Комиссаренко Т.И. Влияние общения детей со взрослыми на формирование типов взаимоотношений детей со сверстниками. // «Новые исследования в психологии», 1977, № 1(16). -С. 45-48.

3 Шванцара Й. Диагностика психического развития. -Прага: «Авиценум», 1978.

ципиент) ролини аниклашда бир катор топ-ширикларни бажаришлари лозим.

Синалувчи узаро ёктириш хусусиятини бахолашга кутбдаги нукталар орасидан туFри чизик утказиш оркали, «Мен» олмоши ифода-ланган нуктадан иккинчи шахс курсатилган нуктага караб ифодалаш ёрдами билан эри-шилади. Иккинчи боскичда аксинча нуктадан «Мен» олмошига караб ифодаланади.

Тадкикотлар Тошкент шахри Олмазор ту-манидаги 24-сонли Мехрибонлик уйининг мактабгача ёшдаги ота-она карамоFисиз колган тарбияланувчилари, SOS - Узбекистон болалар махаллалари уюшмаси Тошкент фи-лиали ва Тошкент шахри Шайхонтохур тума-нида жойлашган 112-сон МТМ тарбияланув-чиларида олиб борилди. Тадкикотда 152 на-фар 5 ёшдан 7 ёшгача булган болалар ишти-рок этди.

1-жадвалда ифодаланган турли таълим муассасаларидаги мактабгача ёшдаги болаларда утказилган коммуникатив оралик масо-фани урганиш методикасини шундай тахлил этиш мумкин: комуникатив ораликни аниклаш методикасида мактабгача таълим муассасаси-нинг тарбияланувчиларида уртача арифметик киймат 0,51 га, урта квадратик таркоклик 0,14 га, уртача хато 0,02 га тенг булиб, улар уртасида ишончли мулокот ривожланган, бу эса бола психик ривожланишига ижобий таъсир курсатади. Мехрибонлик уйи тарбияланувчиларида уртача арифметик киймат 0,28га, урта квадратик таркоклик 0,20 га, уртача хато 0,03 га тенг булиб, бу курсаткичлар мехрибон-лик уйи тарбияланувчиларида тарбиячи билан узаро коммуникатив мулокот салбий ва рас-мий муносабатда эканини курсатади. Бу эса, уз навбатида, бола шахси шаклланишида психик жихатдан салбий таъсирини курсатмай колмайди. Мактабгача таълим муассасаси тар-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

бияланувчилари ва мехрибонлик уйида яшов-чи болалар уртасида катта фарклар мавжуд (1=5,3, р<0,00). Бунинг асосий сабабларидан бири мехрибонлик уйи тарбиячилари ота-она KарамоFидан махрум болалар билан ута рас-мий ва салбий мулокатга киришишларидир.

Катталар ва предметлар дунёси билан мулокот камлигини мехрибонлик уйидаги бо-лаларнинг тенгдошлари билан узаро муноса-батлари бир кадар тулдириши мумкин. Маъ-лумки, катталар билан доимий ва эмоционал мулокот болаларда бир-бирлари билан узаро муносабатга киришишнинг анча эрта шаклла-нишига кумак беради. Мехрибонлик уйидаги болалар х,аракатчан ва эмоционал болаларга интилишади1.

Г.И.Царегородцеванинг кузатувиларига кура, боланинг ёнидаги тенгдоши унинг ри-вожланишига таъсир курсатолмайди ва муно-сабатни мазмунан тулдиролмайди. Бу болалар тенгдошларини кузатишни афзал куришади, шеригига нисбатан фаол муносабатлари кам булади, уларнинг мимикалари кашшок булади, шунинг учун катта одам болаларнинг алока-ларини йуналтириб туриши, бошкаларда хам худди узига ухшаш одамни куришга ургатиши зарур булади. Болаларнинг узаро муносабатлари уларнинг эмоционал тонусини ошириб, янги таассуротларни х,адя килади, бу эса болалар уйи каби ёпик муассаса учун жуда мух,им х,исобланади. Болаларнинг узаро муносабатлари уларнинг умумий психик ривожла-нишига таъсир килади. Улар боланинг билиш фаолиятининг ривожланишида мух,им манба булиб хизмат килади. Боланинг психик ривожланишида асосий йуналишни унинг катталар билан буладиган мулокоти ташкил килади2.

Мехрибонлик уйи тарбияланувчиларида шу мулокотга булган эхтиёжнинг кеч ривожлани-ши сабаб болада тулаконли эмоционал-шах-

1 Лисина М.И. Общение со взрослыми у детей первых 7 лет жизни. / Проблемы общей, возрастной и педагогической психологии. Под ред. В.В. Давыдова. - М., 1978. -С. 237-252.

2 Царегородцева Г.И. Психологические условия организации контактов младенцев в доме ребенка. // «Вопросы психологии», 1987, № 6. -С. 84-89.

сий мулокот юзага келмайди, катталар билан ситуатив-ишчан хамкорликка булган эх,тиёж уз вактида шаклланмайди, оркада колади. Бундан ташкари, мехрибонлик уйидаги тарбия-ланувчиларда оилада усаётган болалардаги каби катталар билан субъектив-шахсий, йунал-ган муносабат юзага келмайди.

SOS - Узбекистон болалар махаллалари уюшмаси тарбияланувчиларидаги курсаткич-лар уртача арифметик киймати 0,35 га, урта квадратик таркоклик 0,14 га, уртача хато 0,02 га тенг булган. Бундай курсаткичлар шуни англатадики, болалар шахарчасидаги тарбиячи, яъни тарбиячи оналар ва болалар асосий фаолиятларида расмий мулокотда буладилар, лекин боланинг психик ва эмоционал ривожланишида мулокотнинг канчалик эмоционал бойлиги мухим урин эгаллайди.

Мактабгача таълим муассасасининг тарбия-ланувчилари ва SOS - Узбекистон болалар махаллалари уюшмасида яшовчи болалар уртасидаги тафовут (t=4,3; p=0,000), яъни ком-муникатив мулокот мехрибонлик уйи тарбия-ланувчилариникига нисбатан тарбиячи ва бола уртасида бирмунча яхши. Бунинг асосий сабабларидан бири SOSда оила мухитига якин шароит яратилган. Хар бир уйда 6-8 нафар бола тарбияланади ва уларни тарбиячи «она» тарбиялайди. Бу «она» болалар учун онанинг ролини босишга харакат килади.

Шундай килиб, утказилган тадкикотлардан мехрибонлик уйлари тарбияланувчиларида маълум шарт-шароитлар сабаб бола ва тарбиячи уртасида асосий фаолият салбий ва расмий мулокотни ташкил этиши маълум булди. Олинган натижалар хакида аникрок та-саввурга эга булиш учун 1-диаграммани такдим этамиз.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, мехрибонлик уйида тарбияланувчи болалар-нинг эмоционал ривожланишидаги узига хос-ликлар биринчи уринда хис-туЙFуларнинг кашшоклигида, ифодасизлигида куринади. Бунинг ортида болаларнинг кашшок кечинмала-ри туради. Болалар хис-туЙFуларининг каш-шоклиги билан бирга улар катталарнинг хис-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

1-диаграмма. Турли таълим муассасаларида тарбияланувчи мактабгача ёшдаги болаларнинг коммуникатив оралик, масофа курсаткичлари.

МТМ

Мехрибонлик уйи

SOS

ту^уларини хам хар доим тушунаверишмай-ди, ижобий ва салбий х1ис-туЙFуларни ажра-тишлари кийин кечади. Катталар туЙFуларини тушунишлари кийинлигидан болаларнинг би-лиш фаолиятлари хам, уларнинг умумий психик ривожланиши хам оркада колади.

Шуни таъкидлаш керакки, болалар 3 ойдан бошлаб катта одамнинг шахсан узига аталган муомаласига жуда сезувчан булар эканлар ва шу даврдан болаларда шахсий субъектив ха-ракатлар куринади, 1 ёшга етганда эса узини таниши, боланинг катта одамдан узини ажра-та олиши, узи хакидаги муайян образга эга булиши биринчи ярим йилликда мулокот на-тижасида юзага келади ва иккинчи ярим йилликда предметлар билан алокага кириши са-бабли шаклланади.

Тадкикотда фойдаланилган методикалар ёрдамида утказилган ва тупланган ташхис на-тижалари мактабгача ёшдаги депривациялаш-ган болалар учун бир нечта тавсиялар ишлаб чикиш имконини берди:

• бола хаётининг биринчи йилида бола ва она уртасидаги алока бирмунча тез ривожла-наётган вактда энг кичик болаларни мактабгача таълим муассаси (МТМ)га кабул килишни чеклаш;

• боланинг хар куни МТМда булиш мудда-тини имкони борича 6-8 соатгача чеклаш;

• депривацион таъсирга эга булган дои-мий турдаги муассасаларга якин хар хафталик муассасалар сонини чегаралаш;

• МТМларда гурух режаларини тузишда ва болаларни тарбиялашда бирмунча индивиду-аллашувга интилишни, масалан, кетма-кет тартиб деб номланувчиларни киритиш йули билан сусайтириш (болалар уз эхтиёжига кура ухлайдилар, ходима уларни бошкалар эркин уйнаётган вактда изчил кийинтиради, овкат-лантиради ва хоказо);

• МТМларда бошланFич мослашув усулла-рини яхшилаш. Бола киска муддатга, уйнаш, овкатланиш, сайр килиш ва хоказо вактларда онаси билан бирга булади. Боланинг яслида булишининг давомийлиги секин-аста чузиб борилади ва нихоят у МТМда бир узи кола-диган булади;

• турли усуллар - индивидуал, ота-оналар билан умумий сухбатлашиш йули билан оила ва МТМлар тарбиявий таъсирининг купрок узлуксизлигини таъминлаш;

• болаларни турли авлодлар вакиллари, шунингдек, катта ва кичиклар билан мулокот малакасига ургатиш лозим. Болаларда катта-ларнинг кичикларга, кичикларнинг катталарга нисбатан харакат намуналарини шаклланти-риш лозим. Шу нуктаи назардан, мехрибонлик уйларида турли ёшли болалар гурухларини шакллантириш самарали булади. Мехрибонлик уйи тарбияланувчиларининг жинсий идентификациям ва оила образи хусусиятлари самарали натижаларни бериши мумкин.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

с 50 V ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ л У

Адабиётлар руйхати:

1. Девис Л.А. Психокоррекция самосознания, как условие становления позитивных взаимоотношений детей младшего школьного возраста, воспитывающихся в детском доме. / Автореф. дис. канд. психол. наук: - М., 1993. -С. 23.

2. Комиссаренко Т.И. Влияние общения детей со взрослыми на формирование типов взаимоотношений детей со сверстниками. // «Новые исследования в психологии», 1977, № 1(16). -С. 45-48.

3. Лисина М.И. Общение со взрослыми у детей первых 7 лет жизни. / Проблемы общей, возрастной и педагогической психологии. Под ред. В.В.Давыдова. - М., 1978. -С. 237-252.

4. Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. - М.: «Педагогика», 1986. -С. 143.

5. Прихожан А.М. Развитие личности в условиях психической депривации. - М., 1991. -С. 99-100.

6. Рузская А.Г. Особенности развития речи у детей, воспитывающихся в разных условиях. Ред.-сост. В.С.Мухина. - М.: «Просвещение», 1991. -С. 223.

7. Рюмшина Л.И. Психологические особенности познания других людей детьми, воспитывающимися в семье и в детском доме. / Автореф. дисс. канд. психол. наук: 19.00.07. - М., 1990. -С. 24.

8. Сохина Т.В. Особенности поведения младенцев-воспитанников дома ребенка в ситуациях дискомфорта. / Автореф. дис. канд. психол. наук: 19.00.10. - М., 2003. -С. 24.

9. Царегородцева Г.М. Психологические условия организации контактов младенцев в доме ребенка. // «Вопросы психологии», 1987, № 6. -С. 84-89.

10. Шванцара Й. Диагностика психического развития. - Прага: «Авиценум», 1978.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.