Научная статья на тему 'LANGUAGE AS A FACTOR OF FORMATION AND CONSOLIDATION OF NATION'

LANGUAGE AS A FACTOR OF FORMATION AND CONSOLIDATION OF NATION Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
61
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК / ТАДЖИКСКИЙ НАРОД / ФОРМИРОВАНИЕ / КОНСОЛИДАЦИЯ / САМАНИДЫ / НЕЗАВИСИМОСТЬ / ГЛОБАЛИЗАЦИЯ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Султонов Мирзохасан Баротович

В данной статье речь идёт о стержневой роли таджикского (фарси) языка в формировании таджикского народа и создании его всемирно известной литературы и культуры. В статье подчёркывается, что таджикский язык, который успешно выдержал испытание временем, в эпоху так называемой «глобализации» благодаря усилиям носителей языка также может сохранить свою оригинальность и чистоту, и оставаться достоянием будущих поколений.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЯЗЫК КАК ФАКТОР ФОРМИРОВАНИЯ И КОНСОЛИДАЦИИ НАЦИИ

It was proved in the given article with many reasonable arguments that in formation of Tajik nation alongside with commonly known political, territorial and cultural factors also linguistic factors play a basic role. Tajik language that successfully stood the test of time, in the epoch of so called «globalization» by efforts of native speakers may save its own originality and purity and remain as heritage for next generation.

Текст научной работы на тему «LANGUAGE AS A FACTOR OF FORMATION AND CONSOLIDATION OF NATION»

4. Лугати русй-точикй. - М.: Русский язык, 1985.

5. Фарханги точикй ба русй. - Душанбе, 2006.

6. Бозидов Н. Мукаддимаи забоншиносй. - Душанбе, 1977.

7. Норматов Н. Забоншиносии умумй. - Душанбе: Маориф, 1991.

ОТРАСЛЕВЫЕ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЕ ПЕРЕВОДЫ И ИХ ПРОБЛЕМЫ

Отраслевые терминологические переводы самым серёзным и обязательным образом употребляя возможности самого языка, так что должны исползовать другие источники, в том числе из других языков делать выводы. Одну из основной частей структуры словаря таджикского языка составляют переводы отраслевых терминов. Терминология, как самостоятельная отраслевая часть языка, с момента своего появления имеет требования и специальные правила.

Ключевые слова: перевод, термин, словарь, источник, язык, требование, правила.

INDUSTRY TERMINOLOGY AND TRANSLATION PROBLEMS

Industry terminology transfers most sereznym and binding manner using the power of language and as necessary to the required points should polzovatsya from other sources, including from other languages delat conclusions. One of the main part of the structure of the dictionary Tajik languages are translations of industry terms. Terminology as an independent branch of the tongue with the appearance has special requirements and rules.

Keywords: translation, terminology, research, analysis, style, story, writer, original.

Сведения об авторе: Шарифова Гулистон Амриддиновна, кандидат филологических наук, доцент Технологического университет Таджикистана, e-mail: sharifovag@inbox.ru

About author: Sharifova Guliston, PhD in philological sciences, associate professor of the Technological University of Tajikistan

ЗАБОН - ОМИЛИ ТАШАККУЛ ВА МУТТА^ИДИИ МИЛЛАТ

Мирзо %асани Султон

Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии ба номи Рудакии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон

^авли маъруфи амири силахшури саффории Хуросон Яъкуби Лайс, (ваф. 879) «чизе ки ман андарнаёбам чаро бояд гуфт?!»*, пас аз ду карни ба истилох «сукут»-и дунёи форсигуён нахустин паёми озодию озодагии озодзодагон буд, ки дар Хуросону Фароруд пеши рохи густариши бемайлони забони арабй садди сангин гузошт ва дар амри ташаккулу такомул ва шукуфоию боландагии забони модарии мо нахзате падид овард, ки доманаи таъсиру нуфузи он то ба рузгори мо кашида мешавад.

Ба баёни дигар, ин икдоми амири истиклолталабу механпарасти Саффорй ва сиёсати форсигустарии у ба зухуру тачаллии истеъдодхои фавкулода ва таълифу тадвину тарчумаи осори фаровони назму наср ба забони форсии дарй (точикй) дар асрхои баъдй рах боз намуд.

Ба эхтимоли бархе мухаккикони таърихи забон бо расмият пайдо кардани забони форсии дарй дар дарбори Яъкуби Лайси Саффор дар соли 867 давраи миёнаи забонхои эронй, ки аз кушта шудани Дориюши III - охирин подшохи Дахоманишй дар соли 331 то милод ибтидо гирифта, такрибан хазору дусад сол дар пахнаи таърих идома ёфт, анчом пазируфт ва давраи форсии нав шуруъ гардид [2, с. 35].

Бинобар ин, бо итминони комил метавон гуфт, ки таърихи ташаккули халки точик ва забони он дар хамбастагй бо хам сурат гирифтааст ва эхсоси худшиносию

* Ба ривояти муаллифи Таърихи Систон шоире дар васфи футухоти Яъкуби Лайси Саффор касидае ба забони арабй хонд, ки матлаъаш ин аст:

К,ад акрама-л-лоуу щла-л-асри ва-л-балади, Бимулки Я'цуба зй-л-ифзоли ва-л-удади. Яъкуб гуфт: «чизе ки ман андарнаёбам чаро бояд гуфт?!». Ба таври муфассал ниг.: Та'рихи Систон. Тасхехи Маликушшуаро Бахор. - Техрон, 1314. - С. 209.

ватанхоxии «яъкубона» даp ташаккyли халки точик ва pивочy pавнаки забони он накши созгоp доштааст.

Аслан, ин матлаб, ки таъpихи забон бо таъpихи миллат бастагии ногyсастанй доpад, андешаи нав нест ва аз чониби аксаpи мyxаккикони таъpихи забон мавpиди пазиpиш каpоp гиpифтааст. Хдк ба чониби донишманди маъpyфи Олмон Якоб ^имм (1785-1863) аст, ки забонpо шоxиди зинда ва ^ёи таъpихи маpдyм медонад. Ба андешаи y «даp бобати мавчyдияти маpдyм нисбат ба устухон, аслиxа ва ryp шоxиди зиндатаpе мавчyд аст. Ин забони о^ост» [18, с. 4]. Вокеан забони xаp халку миллат гyвоxи xастии он халку миллат даp таъpихи yмyмибашаpй маxсyб мешавад.

Ин вокеият, ки василаи асосии мyттаxидкyнандаи xаp халку миллат забони уст, чойи шакку шyбxа надоpад.

Забони фоpсии даpй (точикй) бидуни шак шиноснома ва шаxодатномаи маpдyми точик аст, ки баpобаp бо ташаккули ин халк наxзатy шукуфой ёфт ва аз OFOЗи ташаккул то ба имpyз асолат ва покизагию шевоии хyдpо нигоx доштааст.

Таъкиди ин матлаб xам мyxим аст, ки истилои аpаб ва шикасти давлати Сосониён натавонист Fypypи кавмxои эpониасл, аз чумла сyFдиён, тахоpиён (ё бохтаpиён), маpвиён, хоpазмиён...-pо, ки ачдоди мустакими точикон маxсyб мешаванд, даpxам шиканад. Сyкyтеpо xам, ки пас аз xамлаи аpаб ба Эpонзамин ба вучуд омад ва такpибан ду асp давом каpд, гоx-гоx наxзатy чyнбишxои миллигаpоии эpонй, аз чумла хypyчи Fypаки СyFдй (72G-722), наxзати а6умуслими Хypосонй (747), шypиши Сумбоди MyF (755), исёни Муканнаъ (776-78G) ва ашъоpи ватанхоxии шоиpони эpониасли аpабизабон, чун Башшоp ибни Бypд (714-783), а6у Нувос (747/762-81G), Исxоки СyFдй ва f. халалдоp мекаpд.

Баpои намуна, ифтихоp аз асолат ва асли эpонй аз ашъоpи шоиpи аpабизабони сyFдиасл Исxок ибни Хдссони Хypаймии СyFдй, ки даp аxди Доpyнаppашид (786-8G9) ва писаpаш Маъмун (813-833) мезист, баpмало ба мyшоxида меpасад: Иннй амрy'yн мин сароmu-с-Сyгдu-л-басанй, 'ирку-л-а'оцими цилдан mаййuба-л-хабарu [10, с. 842; 11, с. 244]

(Ман маpде аз бyзypгони СyFдам ва pагy пyстам аз нажоди поки Ачам аст).

Дамин шоиp даp як хитобаи дигаpаш ба як шоиpи аpаб Mаpвy Балхpо саpзамини ачдодй ва хyдpо аз насли Сосону Анyшеpвон ба калам оваpдааст: Ва нодайmy мин Марвин ва Балхин фаворисан, Ла^ум уасабун фй-л-акрамйна %асйбу. Файо %аcраmо ло дора цавмй кlарйбаmyн, Фалйакcyрy минуум носирй ва яmйбy. Ва ин абй Сосона Кисро убна Хурмузи Ва Хокону лйлав mаiламйна насйбу [6, с. 64; 11, с. 245].

(Савоpонpо аз Mаpвy Балх даъват каpдам, ки асилу начибзодаанд. Ч,ойи xасpат аст, ки саpзамини кавми ман наздик нест, вагаpна хешу пайванди фаpовонам боиси хyшxолиям мегашт. Ман аз насли Сосону Кисpо писаpи Х^музам ва кош медонистй, ки Хокон низ хеши ман аст).

Чунин таpзи тафаккyp, ки маpде сyFдиасл хyдpо ачамй, яъне эpонй ва асли хyдpо ба шоxони Сосонй маpбyт дониста, шаxpxои Mаpвy Балхpо ватани худ аpзёбй мекунад, даp он pyзгоp сухани андак нест ва аз ташаккули ватанхоxй ва тафаккypи миллии

эpонй даpак медиxад, ки баъдан даp pyзгоpи Сомониён ба авчи аълои худ pасид ва имкон фаpоxам оваpд, ки Фиpдавсии бyзypг аз паxнаи Хypосон садои ифтихоp баланд намояд:

Хама цойи Эрон сарои ман аcm, Чу неку бадаш аз барои ман аcm.

Дигаp шоиpи маъpyфи давpаи Аббосй Башшоp ибни Бypд низ аз асилзодагони Тахоpистон буд, ки хyдpо паpваpдаи хони каpами Банй Омиp медонист, вале аслу насабашpо ба К^айши Ачам, яъне асилзодагони Ачам пайванд медод: Намаm фи-л-кироми Банй Омирин, Фуругй ва аслй Курайшу-л-Ацам [5, с. 62; 11, с. 23G].

Донишманди маъpyф Абypайxони Беpyнй (973-1G48) низ даp китоби «Oœpy-л-бокийа» бо ифтихоp аз асли эpонии худ аxли Хоpазмpо «шохайе аз даpахти азим ва шохобе аз даpёи фоpсиён» («ва аммо аxлy Хyвоpизма ин кону Fyснан мин давxати-л-Фypси ва набъатан мин саpxатиxим») [4, с. 47] ба калам додааст.

Чунонки аз намyнаxои дар боло зикршудаи осори ин се бузургмард: яке сугдиасл, дувумй бохтариасл ва севумй хоразмиасл ба мyшоxида мерасад, xар се нажоди худро ягона ва эронй каламдод кардаанд.

Аз назари ичмолй ба матолиби фавк метавон ба чунин натича расид, ки маxз бо шарофати xамин xампайвандй ва дарки ягонагии кавмxои эронинажоди сугдй, бохтарй, хоразмй ва... дар рузгори Cомониëн ташаккули халки точик ба анчом расид ва имкони мусоид фароxам омад, ки забони форсии дарй (точикй) тадричан доираи корбурди дигар забощои маxаллии эрониро маxдyд намуда, ба сифати забони давлату давлатдорй расмият пайдо намояд.

Умумияти марзию сиëсй, иктисодй, забонй ва фарxангии кавмxои эронинажод дар xyдyди Фароруду Хуросон, ки такрибан аз асри V мелодй огоз гардида, бар асари сар даровардани туркон ба ин сарзамищо ва баъдан истилои араб ба таъхир афтода буд, дар аxди ^монй ба ташаккули халки точик ва давлатдории он мусоидат намуд.

Академик Б^афуров андеша дорад, ки «дар xамон даврае, ки xокимият дар Mовароyннаxрy Хуросон дар дасти ^мондан буд, ташаккули халки точик анчом ëфт» [9, с. 492]. Вокеан, дар аxди Cомонй, ба андешаи мо, омилxои зерин ба ташаккули халки точик мусоидат кард:

якум, xyдyди ягонаи чугрофй, ки кавмиятxои ориëиасли сугдй, тахорй (бохтарй), марвй, хоразмй, фаргонй, хуросонй, сакой... дар он сукунат доштанд;

дувум, мавчуд будан ва бештар густариш пайдо кардани робш^ои иктисодию ичтимой дар байни ин кавмиятxо;

севум, боло гирифтани худшиносии кавмиятй ва ифтихори баланди ордаию эронй дар баробари кавми турк ва араб дар байни сугддан, тахориëн (бохтариëн), марвдан, хоразмиëн, фаргониëн, хуросондан... ва бо максади мондагорй мyттаxид шудани ин кавмиятxо ба кавми ягонаи точик:

чорум ва мyxимтар аз xама ба пуррагй ташаккул ëфтани забони форсии дарй (точикй), ки xамаи ин кавмиятxои ориëиаслро мyттаxид мекард, ба ташаккули халки точик мусоидат намуд. Зеро, истилои араб ба рушди забощои маxаллии сугдию бохтарй ва хоразмй монеъ гардид ва осори фаровони хаттии аз ин забощо бозмондаро дар коми оташ сухт. Тащо бо саъю xиммати xамаи ин кавмиятxои мyттаxид забони форсии дарй (точикй) тавонист бо забони голиби арабй ракобат намояд ва дар макоми худ пойдору устувор бимонад. Кдвли Абубакри Наршахй дар «Таърихи Бухоро», ки «мардуми Бухоро ба аввали ислом дар намоз Куръон ба порсй хондандй ва арабй натавонистандй омухтан...» [12, с. 67] (такрибан дар соли 713) аз забони хосу ом будани ин забон дар Бухоро xанyз дар огози фyтyxоти исломй гyвоxй медщад.

Ислом овардан ва дар заминаи xамин дини нави ягона мyттаxид шудани кавмxои ордай, xамчyнин фатвои маъруфи бyнëдгyзори мазxаби xанафй Имоми Аъзам - Нуъмон ибни Cобит Абyxанифаи хуросониасл (699-767) дар хусуси «чоиз будани хондани намоз ба забони форсй» («ва лав кара'а Кур'она би-л-форсиййати фи-с-салот, тачузу салотyxy»... «агар Куръонро дар намоз ба форсй хонад, намозаш равост...») барои густариши бештари забони форсии дарй дар олами ислом роx боз карда, дар ташаккули халки точик ва такомули забони он то чойе мусоидат намуд [14, с. 388].

Муаррихи маъруфи точик, академики АИ Ч,Т Нуъмон Неъматов низ бо далелxои муътамади илмй давраи сомониро анчоми раванди ташаккули этногенетикии халки точик арзëбй карда, бо таваччyx ба заминаxои иктисодй ва фарxангй, xамчyнин имконоти кyвваxои истеxсолкyнанда, ки бо шарофати ин давра фароxам омад, ин давра ва идомаи онро, ки гоxе дар адабжти илмй бо истилоxи «Эxë» ëд мешавад, даврони «Дастовард» номгузорй кардааст ва чунин таърифи мачмуй додааст: «... асрxои 9-11 дар таърихи тамаддуни халки точик даврони Дастовардxои таърихии фатxи кyллаxои нисбатан имконпазири рушди иктисодй ва фарxангй дар асрxои мдана, айëми ташаккули давлатдории он, анчоми ташаккули этногенетикии халки точик ва расмият пайдо кардани номи вай, давраи вуруди илму адаби точик ба саxнаи чаxон ва ибтидои хидмати башардустонаи он ба нафъи башарият, маxсyб мегардад» [13, с. 545].

Дар хусуси маxди руиши забони форсии дарй, ки ба гyрyxи забощои гарбии эронй дохил шуда, реша дар забони портй ва тавассути он дар забони авастой дорад, xанyз чойи андешаю баxс бокист. Вале, дар масъалаи Фароруду Хуросон будани макони ташаккулу такомули ин забон ва дороиафзоии он аз xисоби забощои маxаллии гyрyxи шаркии эронй: сугдй, тахорй, хоразмй. чойи баxс нест [14, с. 372-394].

Анъанаи мyxаббати фаpовон доштан ба забони модаpиpо, ки Яъкуби Лайс OFOЗ ниxод, баъдан Сомониён, ба хусус бyнёнгyзоpи ин сулола Исмоили Сомонй (849-908), Насp ибни Аxмад (914-943), Mансyp ибни Hyx (961-975) ва дигаp амиpони ин хонадон ба вачxи неку идома бахшиданд. Амиpони Сомонй зеpдастони хyдpо ба таълифу таpчyмаи осоp бо забони модаpй xидоят мекаpданд ва шоиpонy адибони фоpсисаpоpо азизу гиpомй медоштанд. Илова баp ин, Сомониён ба маpдони коp, аз чумла ба донишмандони маъpyфи замони худ Фазл ибни Аxмади Mаpвазй, Абулаббоси Mаpвазй, Абyабдyллоx ибни Аxмади Ч,айxонй, Абулфазли Myxаммад ибни Убайдyллоxи Балъамй, Абyбакp ибни Домид, Абyтаййиби Мусъабй, Абyалии Балъамии ДомFOнй, Абyлфатxи Бустй, Абyнасpи Утбй ва бyзypгони дигаp, ки FOлибан посдоpони забони модаpй буданд, xyкми девони вазоpат доданд. Абyалии Сино ва Абypайxони Беpyнй, ки аз нахустин устодони забони илм ва муаллифони осоpи илмии фоpсй маxсyб мешаванд, даp охиpи pyзгоpи давлати Сомонй муддате даp xалкаи даpбоpи амиpони ин хонадон даpомада буданд.

ОFOЗи зyxyp ва тачаллии назми оламгиpии фоpсии даpй низ ба давpаи давлатдоpии Сомонй pост меояд. Насp ибни Аxмад на тащо устод Рyдакиpо ба даpбоpи Сомонй даъват намуда, ypO азиз дошт ва унвони маликyшшyаpой дод, балки якчо бо вазиpи адабдyсташ Абулфазли Балъамй ypO ба назми «Калила ва Димна» водоp каpд.

Устод Садpиддини Айни бо истинод ба байтxои зеpини «Шоxнома»-и Фиpдавси эxтимол додааст, ки устод Рyдакй бо хоxиши Абyлxасан Насp «Калила ва Димна»-pо ба забони фоpсии нав назман (бо шеъp) таpчyма каpд ё ин ки таpчyмаи тайёppо манзум намуд [2, с. 142].

Ба mозй уамебуд mо гоуи Наср, Бадон гоу, ки шуд дар цауон шоу Наср. Гаронмоя Булфазл да^ури уй, Ки андар сухан буд ганцури уй. Бифармуд mо порсиву дари -Бuгyфmандy кymоу шуд довари... Гузорандаро пеш биншонданд, Хама нома бар Рудакй хонданд. Бипайва^ гуё парокандаро, Бucyфm инчунин дурри огандаро [17, с. 466].

Эxтимол устод Рyдакй «Синбоднома»-pо низ, ки аслаш ба забони фоpсии миёна буд, бо даpхости xамин амиpи сомонй ба фоpсии даpй ба назм оваpд.

Шyкyxи насpи фоpсии даpй xам аз xамин аxд ибтидо мегиpад. Даp pyзгоpи амоpати дигаp амиpи сомонй Абдулмалики писаpи Hyx ё Абдулмалики аввал (954-961) бо фаpмони яке аз надимони адабдyсташ Абyмансyp Myxаммад ибни Абдyppаззок, ки омили Тус буд, даp соли 959 «Ш^нома»^ мансyp гиpдоваpй шуд, ки даp таълифи «Шоxнома»-и Фиpдавсй аз манбаъxои асосй маxсyб мешавад ва чигунагии фаpоxам оваpдани он аз чониби Myxаммад ибни Абдyppаззок даp OFOЗи «Шоxнома» таъкид шудааст [17, с. 23].

Бо даpхостy xидоят ва pаxнамоии Абyсолеx Mансyp ибни Hyx (961 -975) «Тафсиp»-y «Таъpихи Табаpй», «Синбоднома» ва чандин осоpи гаpонбаxои дигаp аз забонxои аpабй ва фоpсии миёна ба забони фоpсии даpй таpчyма гаpдид.

Аз чумла, даp мукаддимаи «Таpчyмаи Тафсиpи Табаpй» махсусияти мyxтавои китоби мазкyp ва даpхости таpчyмаи фоpсии тафсиpи К^ъон аз чониби Абyсолеx Mансypи Сомонй зикp гаpдидааст.

Нуктаи чолиби ин мукаддима ин аст, ки аз кадим забони фоpсй будани забони маpдyми ФаpоpУд ва оpиёинажод будани фаpмонpавоёни ин саpзамин даp он таъкид шудааст: «...Ва ин чо, бадин ноxият (яъне, ФаpоpУд=Бyхоpо) забон поpсист ва мулукони ин чониб мулуки Ачаманд» [16, с.5].

Эxтимоли кавй меpавад, ки пас аз кушта шудани Дакикии шоиp, ки бо xидояти амиpони Сомонй ба назми «Ш^нома» шypyъ каpда буд, Абулкосими Фиpдавсй низ бо даpхости эшон ба назми ин xамосаи миллии кавмxои эpонинажод идома бахшид ва онpо бо вачxи аxсан анчом дод. Вале, мутаассифона, xангоме ки таълифи «Шоxнома» анчом пазиpyфт, бисоти давлат аз зеpи пойи амиpони сомонй баpчида шуда буд, бинобаp ин, Фиpдавсй аз FOяти факpy тангдастй мачбyp гаpдид, шоxасаpи хyдpо ба

Султон Mаxмyди Fазнавй пешкаш намояд ва ба ивази <фанчи сисола»-аш музди ночиз ёбад.*

Амиpy амиpзодагони сомонй илова баp ин ки ба шеъpy адаби фоpсии даpй мyxаббати беандоза доштанд, баpхе ба ин забон шеъp низ мегуфтанд. Охиpин намояндаи ин хонадон Абyибpоxим Исмоил ибни Hyx, ки бо лакаби Myrn^OTp маъpyф аст, шоиp буд ва шеъpxои хуб мегуфт. Вай баpои истикpоpи давлати Сомонй чонбозщо каpд ва даp ин pOx чон бохт.

Даp муддати чанд соли азобу маxpyмият ва xаpбy пайкоp баxpи истикpоpи дyбоpаи ин давлат базмгаxy боFи ин амиp ба кавли худи y аспу силоx ва лолаву савсанаш rapy камон буд:

Гуянд маро чун салаби хуб насозй,

Маъвогауи оро^аву фарши мулавван.

Бо наъраи гурдон чи кунам лауни муганнй?

Бо пуяи аспон чи кунам мацлиси гулшан?!

Чуши майу нуши лаби соки ба чи кор а

Чушидани хун бояд, бар гайбаи цавшан

Асп а^у силоу а^ маро базмгауу бог,

Тир а^у камон а^ маро лолаву савсан [15, a2G2].

Ифтихоpи амиpони Сомонй аз асли эpонии худ ва xамчyнин ба Баxpоми чу6иш пайванд додани ниёи худ, дигаp хонадощои эpонинажодpо низ ба аpч гузоштан ба асли эpонй ва забони модаpй водоp каpд. Дамин буд, ки Хоpазмшоxиёни Оли Иpок асли хyдpо ба Кайхисpави писаpи Сиёвуш, амиpони Оли ФаpиFyни Гузгонон ба Фаpидyн, Дайламиён ба Баxpоми ryp, Зиёpиён ба Кубод ва xокимони Оли Саxл, ки даp Mаpв фаpмонpаво буданд, асли хyдpо ба Яздигypд пайванд медоданд.

Зи^ каpдан ба мавpид аст, ки xаpчанд дини ислом FOяи баpобаpии xамаи халку кавмиятxои мyсyлмонpо таpFибy ташвик мекаpд, боз xам аpабxо бо таассуби ба худ хоси маpдyми иpки сомй хyдpо аз дигаp кавму халкиятxо боло мегиpифтанд ва ба маpдyмони дигаp, аз чумла ба маpдyми эpонинажод xамчyн ба мавлову банда муносибат намуда, аxли каламашон даp ин хусус чанд таълифот низ анчом додаанд. Абypайxони Беpyнй даp «Осоpy-л-бокийа» китоби Ибни Кутайба ал-Ч,абалй «Фй тафзйли-л-'Аpаб 'ала-л-'Ачам» (Даp баpтаpии Аpаб баp Ачам)-pо шадидан маxкyм каpда, асос надоштани баpтаpичyии аpабpо нисбат ба маpдyми фоpс бо далелу бypxони котеи илмй ба исбот pасонидааст [4, с.239; 8, a26G].

Бояд гуфт, ки даp баpобаpи xамин баpтаpичyии аpаб даp асpxои аввали гyстаpиши ислом даp Хypосонy Mоваpоyннаxp наxзате бо номи шуубия ба майдон омад, ки баpъакс афзалияти Ачамpо баp Аpаб таъкид менамуд.

Ба назаp чунин меpасад, ки бештаpи хонаводаxои эpониасл, аз чумла Сомониён, ки хyдpо зоxиpан аз тобеони хилофати аpаб мехонданд, даp асл ботинан чонибдоpи ин наxзат буданд ва ошкоpy ниxон аз xамин наxзати шуубия чонибдоpй каpда, асли хyдpо ба саpваpони Эpони бостон пайванд медоданд. Шояд xамин наxзати шуубия бо ифтихоp аз асолати эpонй ва xyвияти миллй буд, ки шоxонy амиpони хонадонxои эpонинажод ва op^^onpo xамвоpа ба таpFиби забону адаби фоpсй водоp намуда, баpои ба пyppагй ба забони фоpсй гузаштан заминаи мусоид фаpоxам мекаpд.

Пас аз сукути давлати Сомониён ва асpxои баъдии паpокандагию паpешонxолй баp асаpи тохтутози тypкон ва xамлаи мyFyл xаpчанд точикон даp Mоваpоyннаxp аз давлатдоpии вокей маxpyм монданд, вале забони точикй даp xамаи давлатxои баъдй то ба саpи кyдpат омадани болшавикон даp Бyхоpо (соли 192G) забони pасмии давлатдоpй маxсyб мегаpдид ва pасмy ойини давлатдоpй "pасмxои точикон" ба x^o6 меpафт. Чунончи, ба шаxодати Абулфазли Байxакй даp "Tаъpихи Масъудй" яке аз бyнёдгyзоpони давлати Салчукиён - TyFpалбеки Салчукй одобу pyсyми давлатдоpиpо "pасмxои тозикон (точикон)" меномад ва xангоми ба Mаpв омаданаш аз Козй Соид даp хусуси таpики писандидаи фаpмонpавой маслиxат шунида, масл^ата ypo ба чон мепазиpад: "Бад-он чи гуфтй, коp кунам ва мо маpдyмони наву Fаpибем, pасмxои тозикон надонем" [7, с.732-733].

Бедоpии миллй ва мyбоpизаи истиклолталабии миллати точик низ даp охиpи солxои 8G-yми садаи XX аз мyбоpиза баpои макоми давлатй додан ба забони точикй

* К-аз ин уеч шуд ранци сисолаам, Шунид аз замин осмон нолаам. Баpои тавзеxи бештаp, ниг.: Шоуномаи Хаким Абулкосими Фирдавсй. - Tеxpон: 1366. - С.15-16.

132

огоз шуд. Дамин буд, ки бо исрору пофишории зиёиёни точик аз тарафи Шурои Олии Ч,умхурии Шуравии Сотсиалистии Точикистон дар таърихи 22 июли соли 1989 "^онуни забон" ба тасвиб расид ва ба таври расмй ба забони точикй (форсй) дар каламрави Точикистон макоми давлатй дода шуд. Яъне, забони точикй аз огози ташаккул то ба имруз дар амри бакою пойдории халки точик накши мухим бозидааст ва имруз харчанд беш аз пеш ба гамхорию мувозибати ахли забон дар хамаи кишрхои чомеа ниёз дорад, боз хам метавонад бо имконоти лугавие, ки дар ихтиёр дорад, ояндаи ин кавму миллатро таъмин намояд. Рузгори файзбори Истиклолият, ки барои тавсеаи доманаи корбурди забони модарй дар хамаи чанбахои хаёти чомеа имконияти мусоид фарохам овардааст, моро водор менамояд, ки барои густариши харчи бештари забон дар тамоми чабахои хаёт, ганоафзоии мунтазами таркиби лугавии он, хамчунин хифзу нигахдошти асолату покизагии забони модарй ба таври дастачамъй камари химмат бандем.

Досили сухан, забони форсии дарй (точикй) дар ташаккули ба таъбири устод Айнй "як кавми муаззам ба номи точик" [3, с. 9] ва бунёди адабиёту фарханги оламшумули он накши мехварй дорад, ки номи бузургони илму адабаш, мисли устод Рудакй, Фирдавсй, Берунй, Ибни Сино, Носири Хусрав, Саъдй, Мавлавй, Дофиз, Умари Хайём, Ч,омй... имруз хам дар саросари олам вирди забонхост. Ин забон, ки аз имтихонхои чиддии таърих бо сари баланд гузаштааст, дар рузгори кунунии ба истилох "чахонй шудан" низ метавонад бо химмати сохибзабонон асолату шевоии худро хифз намуда, хамчунин ба ояндагон мерос гузорад.

Адабиёт:

1. Абулкосимй Мухсин. Таърихи мухтасари забони форсй. - Техрон, 1373.

2. Айнй С. Куллиёт. чилди 11, китоби 1. - Душанбе, 1963.

3. Айнй С. Намунаи адабиёти точик. - Душанбе, 2010.

4. ал-Бирунй, Абу ар-Райхон. ал-Осору-л-бокийа 'ани-л-куруни-л-холийа. ^ад илтазама нашрах Эдуорд Захов. - Лейпциг, 1923.

5. Амин Ахмад. Партави Ислом. Ч,.2. Тарчумаи Аббос Халилй. - Техрон, 1337.

6. Амини Мисрй, Ахмад. Зухо-л-ислом. Ч,.1. - ^охира, 1956.

7. Байхакй Абулфазл. Таърихи Байхакй. Тасхехи доктор Али Акбари Файёз. - Кобул,1364.

8. Бируни Абу Рейхан. Памятники минувших поколений. (Пер. и. примеч. М.А. Салье). Избранные произведения. - Т.! - Ташкент, 1957.

9. Гафуров Б. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим, асри миёна ва давраи нав. Китоби якум. - Душанбе: Ирфон, 1998.

10. Ибни ^утайба. аш-Ше'р ва-ш-шу'аро. ал-чуз'у-с-сонй. ал-^охира: Дору-л-хадис, 1423х.

11. Мумтахан, Дусайналй. Нахзати шу'убия. Ч,унбиши миллии эрониён дар баробари хилофати Умавй ва Аббосй. - Техрон, 1385.

12. Наршахй Абубакр. Та'рихи Бухоро. Тарчумаи Абунаср ал-^убовй. Талхиси Мухаммади Зуфар. Тасхех ва тахшияи Мударриси Разавй. - Техрон, 1351.

13. Негматов Н.Н., Мукимов Р.С., Хакимов Н.Г., Воднев В.В., Мандельштам А.М. Ариана и Арйанведжа (история и цивилизация). Под общей редакцией академика АН РТ Негматова Н.Н.. - Худжанд: Ношир, 2006.

14. Султон Мирзо Хасан. Формирование персидско-таджикского литературного и научного языка. // Эпоха Имама А'зама и ее значение в истории культуры народов Центральной Азии и Ближнего Востока. - Душанбе, 2009.

15. Пешохангони шеъри форсй. Бо кушиши дуктур Мухаммади Дабири Сиёкй. - Техрон, 1375.

16. Тарчумаи Тафсири Табарй. Ба тасхеху эхтимоми Дабиби Ягмой. Техрон, 1339.

17. Шохномаи Даким Абулкосими Фирдавсй. - Техрон: 1366.

18. Grimm J. Gerchichte der deutschen Sprache. Weidmann'sche Buchhandlung. - Leipzig, 1880.

ЯЗЫК КАК ФАКТОР ФОРМИРОВАНИЯ И КОНСОЛИДАЦИИ НАЦИИ

В данной статье речь идёт о стержневой роли таджикского (фарси) языка в формировании таджикского народа и создании его всемирно известной литературы и культуры. В статье подчёркывается, что таджикский язык, который успешно выдержал испытание временем, в эпоху так называемой «глобализации» благодаря усилиям носителей языка также может сохранить свою оригинальность и чистоту, и оставаться достоянием будущих поколений.

Ключевые слова: таджикский язык, таджикский народ, формирование, консолидация, Саманиды, независимость, глобализация.

LANGUAGE AS A FACTOR OF FORMATION AND CONSOLIDATION OF NATION

It was proved in the given article with many reasonable arguments that in formation of Tajik nation alongside with commonly known political, territorial and cultural factors also linguistic factors play a basic role. Tajik language that successfully stood the test of time, in the epoch of so called «globalization» by efforts of native speakers may save its own originality and purity and remain as heritage for next generation.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Keywords: tajik language, tajik nation, formation, consolidation, Samanids, independence, globalization.

Сведения об авторе: Султон Мирзо Хасан (Султонов Мирзохасан Баротович), доктор филологических наук, ведущий научный сотрудник Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия им. Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, е-mail: sulton_66@mail.ru

Аbout author: Sulton Mirzo Hasan (Sultonov Mirzohasan Barotovich), Doctor of Philology, Leading Scientific worker of Institute of Language, Literature, Oriental Studies and Written Heritage named after Rudaki, Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan

СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ МОДЕЛИ ЗЕМЛЕДЕЛЬЧЕСКОЙ ЛЕКСИКИ И ТЕРМИНОВ

Баротов Ф. К.

Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни

Собранный языковой материал земледельческих терминов в английском языке можно выделить в следующие модели: В английском языке существует несколько моделей, с помощью которых образуются названия предметов:

1) R + er: grain-dryer - галлахушккунак (зерносушилка)

2) R+ ing - эта модель непродуктивна.

В английском языке также имеются модели с лексемами, имеющими значение отвлечённых понятий:

1) R + ism: absenteeism - саркаши кардан, даст кашидан (абсентеизм).

2) R + ity: sterility - биол. прилер (стерильность)

3) R + ness: earliness - пешпазак (раннеспелость)

4) R + ing: devindling - харобшави (вырождение)

Лексемы, выражающие эмоциональную оценку со значением уменьшительности:

1) R + (a)ster: youngster - ниуолзор (молодняк)

2) R + let: spikelet - хуша, хушадор (колосок)

3) R + ling: seedling - растании кишта (сеянец)

4) R + y^e: - (непродуктивная модель)

5) R + lock - (непродуктивная модель)

В английском языке имеется 20 словообразовательных суффиксов, с помощью которых от основ имён существительных земледельческих терминов образуются прилагательные: [1]

1. R + able: arable - заминрони, шудгоркуни (пахотный).

2. R + al^al^al: manorial - пору, саргин (навозный).

3. R + less: treeless - бедарахт, бе долу дарахт (лишённый деревьев).

4. R + ic: cannabic - бангдона (конопляный).

5. R + eve: successive - собитцадам, мунтазам (последовательный), «похожий, сходный»

6. R + like: broomlike - тудагул (метелковидный), «похожий, характерный».

7. R + ous: culmiferous - ба вуцуд омадани гандумпоя (образующий соломину), похожий, показывающий.

8. R + y: breedy - зоти, хушзот (породистый), «сделанный из похожего».

9. R + en: barren - беуосил, бесамар, бебор (бесплодный), «делающий, показывающий».

10. R + ant^nt: succulent - ширанок, ширадор, сершира, сероб (сочный).

11. R + ary: hereditary -мероси, ирси (наследственный), «склонный к...».

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.