Научная статья на тему 'THE VIEW OF THE ARAB LITERARY ON ANCIENT PERSIAN POETRY'

THE VIEW OF THE ARAB LITERARY ON ANCIENT PERSIAN POETRY Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
58
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДРЕВНЯЯ ПЕРСИДСКАЯ ПОЭЗИЯ / ПОЭЗИЯ АВЕСТА / ПЕХЛЕВИЙСКАЯ ПОЭЗИЯ / ДЕРЕВО АСУРИК / ПЕСНИ ХРАМА ОГНЕПОКЛОННИКОВ КАРКУЯ / ПЕСНЯ ЖИТЕЛЕЙ БУХАРЫ / ANCIENT PERSIAN POETRY / THE POETRY OF THE AVESTA / THE PAHLAVI POETRY / ASURIK SONGS / SONG OF THE TEMPLE OF FIRE-WORSHIPERS KARKUYA / SONG OF THE INHABITANTS OF BUKHARA

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Юсуфов Умриддин

Арабские средневековые ученые Джохиз, Абухилол Аскари, Абухотам Рози, Ибни Рашик и другие в оценке древней персидской поэзии пришли к такому результату, что она на самом деле не существует, если и существует то написана в виде рифмованной поэзии, следовательно они оценивают древнюю персидскую поэзию по критериям Халил ибни Aхмада, что совершенно неправильно. Автор попытался из оставшейся части доисламского наследия показать наличие образцов поэзии и проблему формирования персидской поэзии в доисламском периоде.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЗГЛЯДЫ АРАБСКИХ ЛИТЕРАТУРОВЕДОВ НА ДРЕВНЮЮ ПЕРСИДСКУЮ ПОЭЗИЮ

Medieval arab scholars Johiz, Abuhiloli Askari, Abuhotami Rosi, Ibni Rashik and others in the evaluation of the ancient persian poetry came to the result, that it does not really exist, and if there is something written in the form of rhymed poetry, that is, they appreciated the ancient persian poetry by Khalil ibn Ahmad criteria that is absolutely wrong. The author tried out the remainder of the pre-islamic heritage of the samples show the presence of poetry and persian poetry in the formation of pre-islamic period.

Текст научной работы на тему «THE VIEW OF THE ARAB LITERARY ON ANCIENT PERSIAN POETRY»

Ба як маънй, дар газалиёту касидахои Аттори Нишопурй бозгуи ирфонии лахзахои мухталифи киссаи "Юсуфу Зулайхо"-ро ба мушохида мегирем, ки шоир ин нуктахоро бо як чаззобият ва фахму дарки маърифати худ баррасй кардааст.

Адабиёт:

1. Аттори Нишобурй. Девони касоид ва газалиёт. Бо тасхех ва мукаддимаи Саъид Нафисй.-Техрон, 1319 х. - 680 с.

2. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. - М.: Гл.Ред.Вост. Лит-ры, 1972. - 524 с.

3. Зарринкуб А. Бо корвони хулла. Тахия ва тавзехи Ш.Шокирзода ва Р.Сохибназар. -Душанбе:Пайванд, 2004. - 332 с.

4. ^уръон. Матни асл ва тарчумаи маънохои он ба забони точикй. Тарчума ва тавзехоти М.Умаров. - Душанбе: Ирфон, 2007. - 616 с.

5. Сайфулвоизин Х,очй Шайх Мухаммади Хуросонй. Саргузашти хазрати Юсуф. -Душанбе: Ориёно, 1991. - 88 с.

6. Фаридуддини Аттор. Девон. Тахияи Алии Мухаммадии Хуросонй.- Душанбе: Дониш, 2012. - 544 с.

7. Фаридуддин Аттори Нишобурй. Тазкират-ул-авлиё. - Техрон, 1370 х. - 780 с.

ОТРАЖЕНИЕ ЛЕГЕНДЫ «ЮСУФ И ЗУЛАЙХО» В МИСТИЧЕСКИХ ГАЗЕЛЯХ И

КАСЫДАХ ФАРИДУДДИНА АТТАРА

В своих газелях и касыдах Фаридуддин Аттар использовал многие моменты из легенды о «Юсуфе и Зулейхе» с чисто суфийским уклоном. Автор статьи анализирует отражения этих сюжетов в мистических газелях и касыдах поэта.

Ключевые слова: Фаридуддин Аттор, газели, касыда, любовь к Богу, познание, мистика, Бог, совершенство.

REFLECTION OF LEGEND OF «YUSUF AND ZULAIKHO» MYSTIC GHAZELS AND ODES

OF FARIDUDDIN ATTOR

Fariduddin Attor used many moments of legends of "Yusuf and Zuleikho" with Sufism trend in his ghazels and odes, and the author has analyzed the reflection of this plot in mystic ghazeil and odes of the poet as well.

Keywords: Fariduddin Attor, ghazeil, odes, close to the God, cognition, mystic, God, perfection.

Сведения об авторе: Элбоев Вафо, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: vafo_1965@mail.ru

About author:: Elboev Vafo, PhD in Philology, Associate Professor of Tajik Literature Department, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini

НИГО^И АДАБИЁТШИНОСОНИ АРАБ БА ШЕЪРИ ПОРСИИ БОСТОН

Юсуфов У.

Кумитаи оид ба коруои дин, танзими анъана ва цашну маросимуои миллии назди Хукумати Цум^урии Тоцикистон

Аглаби адабиётшиносони араб, аз кабили Ч,охиз, Абухилоли Аскарй, Абухотами Розй, Ибни Рашик ва дигарон изхор кардаанд, ки эрониёни бостон аслан шеър надоштаанд. Аз чумла, дар ин хусус Абухотами Розй менависад: «Милали дигар (аз чумла эрониён) шеъри мавзун ва мукаффо хамонанди арабон надоштаанд ва ончиро эрониён дар сурудхои худ (агонй) бар забон меоварданд, чизе миёни шеър ва каломи мансур аст ва вазну кофияи шеъри арабй надорад. Балки каломест, ки онро бо оханги калом (алхон) мусаччаъ ва охангин (тамсил) мекунанд ва дар баён онро ба овоз мехонанд ва бад-ин гуна ба калимот имтидоде диханд. Ин гуна сурудхо мубтанй бар вазни шеър ва кавофй нест». Баъдан ба ин натича мерасад: «Дар форсй калимае барои шеър вучуд надорад ва аз калимаи арабй истифода мешавад, чунонки вакте Аъшо ба назди Хусрав (-и Парвиз) ворид шуд ва шох дар мавриди у пурсид. Бад-у гуфта шуд, ки: - Суруд гу ба тозй!, яъне муганнй ба забони арабй. ...Он чи эрониёни кунунй ба номи

шеъp ба вучуд оваpдаанд ( í-f^j 1—áJ L-j j-xSj-J l ó_o I oj-Ja^-l csá—ll) каломе аст, ки на маънй доpад ва на даp он xyччате аст ва нафъе ва на даp девоне монанди девощои ашъоpи аpаб сабт шудааст... Ин ашъоp чизе аст тоза ва Fайpи кадимй; шеъpи аpабиpо шунидаанд ва ба такаллуф онpо таклид каpдаанд. Аз гypyxе аз огоxон шунидам, ки мегуянд, нахустин касе, ки ба фоpсй шеъp гуфта, маpде аз аxолии Нишопyp аст, ки наздик ба замони мо зиста 0*j ^>)» [22, с. ll2; 15, с. 481; 27, с. 88-89].

Ин акидаpо Абyxилоли Аскаpй чунин тавзеx медиxад: «Даp поpсй навоxое аст, шабеx ба шеъp, ки xаpчанд калимот чанбаи насpй доpанд, аммо онxоpо даp хондан тавpе адо мекунанд ва мекашанд, мавзун ба гуш меояд» [2, с. 103].

Мазмуни онxо (сypyдxои бостонй), - менависад Абyxотами Розй, - pомишафзой (татpиб) ва баёни шypy шавк (ташвик) аст. На мадx даp онxо дида мешавад ва на xичо ва ифтихоp, на даp онxо сухан аз чангу xаводис даp миён аст ва зи^и xасабy насаб ва коpxои бyзypг ва ситоишу накyиш ва на тавсифи асбу yштyp ва вyxyшy биёбон ва боду боpон. ва маpотиъ ва Fайpа [22, с. 122].

Ё Ч^из аъpобpо соxиби шеъpи асил ва онxоpо нисбат ба дигаpон, хусусан эpониён мумтоз медонад: «^p миллате каму беш мекyшад, осоpи кyxан ва сунани таъpихии хyдpо xифз кунад: - аъpоб ин мyxимpо бо шеъp, ки xанаpи хосси онон аст анчом доданд ва эpониён бо халки имоpоти pафеъ чун истахp ва мадоин ва килоъ ва пулу ток ва гунбаду макобиp ва аз ин кабил. Сипас аъpоб хостанд аз ин ч^ат ба онон баpобаpй кунанд ва лизо Fyмдон, касpи Маъpиб, Аблак ва назоиpи онpо сохтанд ва даp илми шеъp беpакиб монданд» [34, с. 36]. Яъне, аксаpи онxо ба ин акидаанд, ки шеъpи поpсй пас аз истилои аpаб ба вучуд омадааст ва пеш аз он собика надоштааст.

Ба назаpи мо, андешаи ин донишмандони асpимиёнагии аpаб, xаpчанд навиштаи Абyxотами Розй кадимитаpин санади аpабй даp боpаи оFози шеъpи поpсй аст, ба чанд вачx Fалат мебошад.

Аз навиштаи ин муаллиф чунин баpмеояд, ки даp замони зиндагии y шеъpи аpyзии поpсй нав шакл гиpифта ва нахустин касе, ки шеъpи roprä гуфта, нишопypй ва xамзамонаш буда. Бо итминони комил метавон, ки Абyxотами Розй аз гyстаpаи паxноваpи адаби поpсй комилан огоx набуда, ки ба чунин натичаи нодypyст меpасад.

Назаpи дигаpи y, ки шеъpи поpсй аз лиxози колаб насpи мусаччаъ аст, низ саxеx нест. Ба ин далел, ки аслан калимот чанбаи насpй доpанд ва агаp онpо кашида хонй xам мавзун намешавад, яъне даp колаби вазн чой намегиpад ва гyшхаpош адо мегаpдад. Имpyз xам ба пиндоpи як поpсигy сypyди инглисй ё дилхоx забонеpо, ки аз он огоx нест, мешунавад, чунин тасаввypи нодypyст xосил мешавад. Донишмандони аpаб xеч гоx саpводаxои Эpони бостонpо ба унвони шеъp нашинохтанд, зеpо онxо ба милок ва меъёpи кавонини аpyзии Халил ибни Аxмад (100-170 x. к.) чавобгу набуд. Далели дувум ин ки, ин гуна ашъоppо, - мегуяд Аxмади Тафаззулй,- бидуни таъйини xеч гуна нишонае, ки дол баp шеъp будани онxо тащо аз таpики даpёфти мавзуният ва шеваи баён ва сохтмони ощо мyяссаp аст [29, с.257].

Далели севум ба назаpи мо ин аст, ки маъмулан, даp мачмyъ, xама гуна шеъp, аз чумла шеъpи поpсй баp ниxоди як тахайюл xосил мешавад ва мусикй xамеша зояндаи шеъpy сypyд мебошад, яъне вобаста ба мухтассоти забони rop^ колаби хос ва вазни аpyз аст.

Мyxаммадpизо Шафеъии Кадканй мавчудияти шеъpи поpсиpо пеш аз ислом як амpи табий дониста, вале муайяд аст, ки <^боби фаpxанг ва тазкиpаxо бо вазни аpyзии аpаб хyгаp шуда буданд» [15, с. 574], фикpашpо чунин хулоса мекунад: «...Бо ин далоили yстyвоp наметавонем шеъpи мавчуд даp ин забонpо ба xyдyде маpбyт ба пас аз xамлаи аpаб мyнxасиp кунем, зеpо вакте забон pоич буд, бе xеч гумон шеъp xам даp он хоxад буд ва агаp намунаи он ба мо наpасида бошад, далели он нахоxад буд, ки шеъp надоштааст» [15, с. 564-565].

Баъдxо донишмандони улуми адабй ба ду гypyx чудо шуданд, баpхе ин акидаpо ЧOнибдоpй каpданд ва гypyxи дигаp мухолифи он буданд. Рокими сyтyp низ чонибдоpи гypУxи дувум буда, даp ин навишта кушиш мекунад, ки xастии саpводаxои кyxани поpсиpо нишон диxад.

Натичаи ковишxо ва таxкикоти аpзишманди донишмандони эpоншинос Ф. Андpеас, Э Бенвенист, В. Денинг, Ч. Тавадиа, Х. Ремпис, Маликyшшyаpо Баxоp, Мyxаммад Муин, Пypи Довуд, Эxсони Ёpшотиp, Паpвиз Нотили Хонлаpй, Мyxаммадии Мyxаммадй, Аxмади Тафаззулй, А. Чексон, Е. Э. Беpтельс, И. С. Бpагинский, Озаpтоши Озаpнyш, А. Саттоpзода ва дигаpон, ки асосан даp ду садаи

охир cypaт гиpифтaacт, cобит мecозaнд, ки ин шeъpхо бa зaбони порети боcтон вa миëнa бyдa, мизон вa милоки онхо то a^^ae мyaйян шyдaaнд вa шхлухои гуногуни он мaвpиди омузиш вa бappacии илмй ^рор гиpифтaaнд.

Baлe нобудии он yмдaтaн, - мeгyяд ховapшиноcи хиндй Дуд Путо, - бa caбaби aдaми тaвaччyх вa бeэътиноии yлaмои ^дими Эрон вa фукдони aвомили интикол, чун ровиён, чунонки шeъpи apaбpо хифз кapдaaнд, бyдaacт» [19, c. 37]. Аз нaзapи пaйдоиш вa caйpи тaъpихивy зaмонй мeтaвон шeъpи поpcии боcтонpо бa танч гyнa дacтaбaндй кapд:

1) шeъpи aвacтои

2) шeъpи портй ё aшконй

3) шeъpи пax,лaвй

4) шeъpи монaвй

5) тамутахои нaхycтини шeъpи поpcии дapй.

Шеъри авастои. Дap хycycи шeъp дap Эрони боcтон,1 бaвижa пeш aз иcлом, aз чониби донишмaндон бa кacpaт нaзapотy aндeшaхои apзишмaнд иpоa гapдидaacт. Аз чyмлaи корхои тax,кикии мyоcиp дap ин зaминa китоби «Ш^ър дap Эрон пeш aз истом» -и Myхcини Абyлкоcимй мeбошaд, ки мaвчyдияти шeъppо бо дaлоилy бapохини котeъ, тамутахои шeъpй, тaвзeхy тaфcиpи вожaгон, коpбacти caноeи лaфзй вa мaънaвй иcтинбот кapдa, ки хднуз танч хaзоp пeш мapдyми оpиëинaжод эх^ет худро бо таломи мaнзyм изхор мeкapдaaнд [1, ^ 1-195]. Боиcи мacappaт acт, ки aз рузгорони боcтон ниёкони фapзонaи мо бо хaт capy кор доштaнд вa бa нyдpaт бошaд хaм, то зaмони мо о^ри мaктyб, хycycaн китоби динии зapтyштй «Авacто» вa дигap caнгнaбиштaхо бокй мондaaнд. Оcоpи дacтpacшyдa дap боpaи тaъpихи cиëcй, ичтимой, cиëcй, мaзx,aбй, тapзи зиндaгй, тaфaккypy чaхонбинй вa чaшнy мapоcимхои мapдyми ин capзaмин хикоят мeкyнaд.

Дap боpaи мaвчyд бyдaни тамутахои шeъpй вa мaнзyм бyдaни тажхои «Авacто», бa вижa бaхши «Гот^о» донишмaндони зиёди эроншино^ бa шумули В. Хeнинг, Myхaммaд Myин, Maликyшшyapо Бaхоp, Зaбeхyллох Caфо, Caид Нaфиcй, Дуд Путо, Ян Рипта, Е. Э. Бepтeльc, И. C. Бpaгинcкий, Абдyлхycaйни Зappинкyб, Холик Mиpзозодa, Cиpycи Шaмиcо, Шaфeии ^дганИ, Myхcини Абyлкоcимй вa дигapон изгори aндeшa кapдaaнд.

Авacто aз ку^т^рин нaбиштaхои хaтти мapдyми ориёй бyдa, дap боpaи ойини мyкaддacи Maздaяcно бaхc мeкyнaд. Maтни он <^a шeъp нигоштa шyдa, «Fоcохо» ^урудхо) ном доpaд вa aз худи Зapтyшт дониcтa шyдaacт, дaлeлe paвшaн бapои шaк дap ин нукга нecт. Чунин мeнaмояд, ки ин мaтн бунёдхои aндapзхо вa чaкидaи бовapхои ycт, ки бa шeъp нигоштa шyдaaнд [20, c. 50].

Аз чyмлa, Myхcини Абyлкоcими aз кaвли Бовнок нaкл мeкyнaд, «Яши хaфтхо»-pо дap acл мaнзyм бa нaзми хичой дониcтa вa гyфтaacт, ки «Яcни хaфтхо» дap caтpхои S хичой cypyдa шyдa бyдa, aммо изофоти бaъдй онро бa cypaти нacp дapовapдaacт [1, c. 22].

Хднуз cоли 1S77 ироншинош олмони Faлдинep pиcолae бо номи «^ap боpaи вaзни шeъpи «Авacтои чaдид» тaълиф кapдa буд, ки дap иcбот нaмyд, ки «^хши бyзypгe aз «Авacтои чaдид», бaхycyc Яштхо дap acл мaнзyм бyдaaнд» [1, c. 24].

Эpоншиноcи дигари олмонй В. Хeнинг cоли 1942 «Яштхо»-ро мaнзyм бa нaзби зapбй зикр кapд. У бa чунин хyлоca pacид, ки aшъоpи «Яштхо» тaшкил ëфтa aз бaйтхоecт, ки ce ё 4ax^p хичои тaкядоp доpaнд. Бa aндeшaи вaй, тeъдоди хичохои бaйтхои ceтaкяй миёни танч вa дaх хичо мeояд вa бeштapи бaйтхо хaфт ё хдшт хичо доpaнд [1, c. 24].

Myхaммaд Myин низ cоли 1322 х. к. pиcолae бо унвони «Як китъa шeъp дap порши боcтон» нaвиштa, та^хои aвacтоиpо «шeъp вa мaнзyм бa нaзми охaнгй, яънe хичой» дониcт [18, c. 12].

Ё бaъзe aз донишмaндон aкидa доpaнд, ки шeъpи боетони поpcй кофия нaдоштaacт, вaлe aз вaзн бaхpa чycтa вa устуби бaхши готхои «Авacто»-pо дaлeл мeоpaнд [20, c. 50].

1 Иcтилохи Эрони боcтон фоcилaи мyaйяни тaъpихй вa зaмониpо ифодa мecозaд вa aз хaзоpaи aввaли пeш aз милоди Иcои Macex шуруъ мeшaвaд вa дap cоли 331 теш aз милоди Иcои Macex, яъш cолe, ки бо кдтли Дориюши ceвyм хyкyмaти Хaхомaнишй capнaгyн шуд, поён мeпaзиpaд.

178

Донишмандони pyс Е. Э. Беpтельс ва И. С. Бpагинский баp он андеша муътакиданд, ки даp наски «Готxо»-и «Авасто» вазн истифода шуда ва онpо вазни силлобй номидаанд. Ба кавли онxо даp ин бахши «Авасто» 5 навъи вазни гуногун, бо номxои «аxyнавайти гата», «уштавайти гата», «спента майинйу гата», «воxyшшатpа гата» ва «ваxиштаишти гата» вучуд доштааст [5, с. 52-53; 6, с. 201-203; 9, с. 15-32].

Холик Миpзозода низ ба кимати адабй ва бадеии «Авасто» ишоpа каpдааст: «Даp «Авасто» обpазэчодкyнй (тасвиpпаpдозй - У.Ю.), тафаккypи бадей, шакгаои шеъpй мyшоxида мешавад ва акидаи Fалати олимони давpаи исломии аpабpо, ки пеш аз ислом даp Эpон ва Осиёи Миёна шеъp набуд мегуфтанд, pад мекунад... Сypyдxои готxо мавчудияти шеъpи кадим, шакли мypаббаъ ва вазни xичоии онpо исбот каpд» [17, с. 67]. Даp каноpи гуногунвазн будани поpаxои Авасто, инчунин поpаxое ба мyшоxида меpасанд, ки вазнашон бо xам мутасовй xастанд. Масалан, даp поpаи зеp, ки 8 xичой мебошад, микдоpи муайяни xичоxо pиоят шуда, xамзамон xамоxангии охиpи ду мисpаи аввал низ ба мyшоxида меpасад, ки он ба xастии яке аз аносиpи мyxими шеъp кофия таъйид мекунад:

Там амавантем йазатем, Сypем дамоxy севиштем, Митpем йазай заотpабйо [9, с. 21].

«Кисми асосии нисбатан чолиби яштxо,- мегуяд Е. Э. Беpтелс, бо шеъp навишта шудааст, вале тафовуташ аз вазнxои Fаноии готxо даp он аст, ки ин чо мо мисpаъxои xамосии 8 xичоиpо бо цезypаxои 4-4, 3-5, 5-3 мyшоxида мекунем. Чунонки даp готxо низ мебинем, кофия даp ин шеъpxо вучуд надоpад, вале сохти саpфии онxо баъзан ба зyxypи навъе аз калимоти монанд ба кофия сабаб шудааст» [5, с. 55]. Ин донишманди баpчаста пас аз таxкики тулонии «Авасто» ба чунин хулоса меpасад: «Дамаи аксоми xамосии он бо шеъp, бо вазни силлобй бидуни ба xисоб гиpифтани кимати xичоxо навишта шудааст. Вале аз эxтимол дyp нест, ки заpб (зада)-и xичоxо ба xисоб гиpифта шуда бошад» [5, с. 65].

Бояд гуфт, ки даp «Авасто» ду навъи шеъp дида мешавад: Fаной (баъзеxои Fаноии баланд низ гуфтаанд) ва xамосй [19, с. 14].

Чунончи дида шуд, шеъpи поpсии бостон даp мисоли наски «Авасто» даp pадифи мухайял ва мавзун будани сухан, ки аз абзоpи аслии шеъp маxсyб мешавад, кофия доpад ва бо чypъат метавон xадс зад, ки xатто ин хосияти шеъpи поpсй ба шеъpи аpабй интикол ёфтааст. Ба ду далел: а) ба гумони FOлиб бештаpи мyxаккикон ишоpа каpдаанд, ки нажоди Халил ибни Аxмад эpонй будааст.1 б) мукоисаи шеъpи Ачаму Аpаб аз xамон аxди нахусти pавобити онxо, ба гунаи назаpй бошад xам, сypат гиpифтааст. Даp кутуби аxли балоFат ва бадеънигоpони Аpабy Ачам ишоpаxое даp хусуси тафовути шеъpи pачаз (ypчyза-У.Ю.)-и аpабй бо намyнаxои манзуми поpсй ба вyзyx меpасонанд, ки миёни шеъpи ин маpдyмон аз замони бостон pавобит ва xамзамон тафовут низ вучуд доштааст. Даp ин мавpид каме баъдтаp, яъне мувофики таъpихнигоpии пайдоиши шеъpи поpсй таваккуф хоxем каpд.

Дамин таpик, «Авасто» даp каноpи китоби динй буданаш, инчунин аpзиши адабй ва бадей доpад. Чунонки дида шуд, даp он намyнаxои шеъpи кадим, сypyдxои маpосимй, таъpихи пypшебy фаpози халк, назаpоти фалсафй ва илмй, yстypавy афсона ва даp мачмуъ аносиpи чомеаи мадании бостонии маpдyми оpиëй тачассум шудааст.

Шеъри портй-ашконй. Саpчашмаи дигаpе, ки ба мавчудияти шеъpи бостони таъйид мекунад, наскxои бозмондаи хаттии давpони паxлавии ашконй ё поpтй мебошад, ки ба давpаи фоpсии миёна2 мусодиф аст. Баpхе аз ин осоpи бозмондаpо «ашъоpи чомеаи заpдyштй» номида, колаби катибаи Дочиобод, Бyндаxишн, андаpзномаxои паxлавй ва «Динкаpд»-pо манзум донистаанд.

Даp хусуси навъи назми ашъоpи эpонии миёна ду назаp ибpоз шудааст: а) назми Xичой ва б) назми заpбй.

1 Дуд Путо баp ин назаp аст, ки «Бисëpе аз шоиpон ва мyxакк,ик,он ба истилоx аpаб даp асл эpонй xастанд. Башшоp ва Халил ибни Аxмад эpонй xастанд ва xатто шояд Чоxиз (мутаваффй 255 x.R,.) xам даp асл эpонй бошад...»

2 Фоpсии миёна ё Эpони миёна таъpихи Эpон байни давpаи бостон ва давpаи навpо фаpо гиpифта, аз соли 331 пеш аз милодй OFOЗ ва то соли 867 мелодй анчом мепазиpад. Ва давpаи чадид аз соли 867 м.,ки Яъкуби Лайси Саффоpй забони поpсиpо забони pасмии Эpон каpд, шypyъ мешавад ва то кунун идома доpад.

Дacтaи aввaл acоcи нaзмpо дap aшъоpи эронии миëнaи гapбй шумори хичохо дониcтaaнд. Ин дacтa мyътaкидaнд, ки aшъоpи хиндй вa эронй aз caтpхои хaштхичой тaшкил мeшyдaacт. Онхо «Beдохо»-и хиндиро бо яштхои кyхaни «Авacто» мyкоиca кapдa, бa чунин нaтичa pacидaaнд. Ин гурух изхор кapдaaнд, ки aшъоpи эронии миётаи гapбй дap зepи тaъcиpи aшъоpи пeшин cypyдa шyдaacт.

Дacтaи дувум, aз чyмлa Хeнинг aшъоpи ин дaвpapо мaнзyм бa нaзми зapбй дониcтa, ин нaвъи нaзмpо шоирони дaвpaи aшконй вa cоcонй дap cypyдaни шeъpхои худ бa кор гиpифтaaнд. Бaъдтap нaзapи Уро ховapшиноcи мaшхyp, aз кaбили Mepи Бож, Утоc вa Лозapд низ тaъйид кapдaaнд [1, c. 64-65].

Бapои худдорй aз итлоли cyхaн, тaнхо aз «Аяткори Зapиpон» («Ёдгори Зapиpон») миcол мeоpeм.

«Аяткори Зapиpон» бa зaмони хонaдони aшкониëн (куруни 3 то вa 3 пac aз мeлод) тaaллyк доpaд, ки хоизи aхaмияти aдaбй вa бaдeй aCT. Дap ин acap хaм шeъp бa мaънои acлияш вучуд доштa, дорои aндeшa, вaзн вa кофия мeбошaд.1 Нaхycтин бор ин aндeшapо ховapшиноcи фapонcaвй Э. Бeнвeниcт иброз доштa, ки нaзapи у aз мaколaи Алиaшpaфи Cодикй нaкли ^вл мeшaвaд: «Maтни «Ёдгори Зapиpон» aз нaзapи шeъpй хaдди фоcил миёни шeъpи шeъpи aвacтой вa шeъpи омиëнaи Эрони имруз acт. Xycyc^ra мyштapaк миёни шeъpи aвacтой, шeъpи пaхлaвй вa шeъpи омиëнaи муошр хичой бyдaни онхоcт» [26, c. 105].

Он бa поpaхои шeъpии Авacто мyшобeх acт. Донишмaнди бapчacтaи pyc Е. Э. Бepтeлc бо capохaт тaъкид мeкyнaд, ки «мaтни ин acap бо итминон тобит cохт, ки хapоинa бa гумони голиб вaзни aшъоpи ин дaвp низ cилобй бyдa» [5, c. 74]. Baлe Хeнинг вaзни онро зapбй дониcтa, хap caтpи онро бa ce хичои тaкядоp чудо мeкyнaд, хap caтpaшpо бa хжоби миëнa дорои 7-8 хичо мeшyмоpaд. Кaмтapин хичои як caтp танч вa бeштapини он дaх хичо aCT [1, c. 108].

Чунончи дap поpaи зep хaмaи миcpaъхо aз б хичо ибоpaт бyдa, вожaхои дит, бут, шут вaзифaи кофияро aдо мeкyнaнд: У rnc он тaхм cпaхпaт, Taк Зapиp чeгaн дит. Ку шaх вишaдaк бут, Андapон aндap шут.

Tapчyмa:

Пac aз он ки штахбуди дaлep, Пaхлaвон Зapиppо дид, Ки шох дeвонa буд, Андapyни оромгох шуд.

Maнзyмaи «Дapaхти Оcypиг» низ бa зaбони портй ё пaхлaвии aшконй нaбиштa шyдa, «бо тaвcифи кyтохe aз як дapaхт, бe он ки capохaтaн aз он ном бypдa шaвaд, бa шaкли мyaммо ё чиcтон aз зaбони шоир огоз мeшaвaд» [29, c. 257]. Чунонки дидa мeшaвaд, доктор Ахмaд Taфaззyлй ин доcтонpо «мaнзyмaи мaфохиpaомeз» гyфтa вa мyaллифи онро «шоир» ном бypдaacт. Донишмaнди фapонcaвй Э. Бeнвeниcт хycycиëти шeъpии онро бa aхли илм ошкор кapдa, бa чунин нaтичa pacид, ки мaнзyм бa нaзми хичой мeбошaд. Бaъзe aз aбëти он 11 хичо вa бaъзeи дигap aз б хичо ибоpaт acт. Macъaлaи хичой бyдaни вaзни шeъpи мaзбyppо Хeнинг мaвpиди интикод кapоp додa, тaъкид кapд, ки вaзни он бa миcли шeъpхои дигapи портй вa фоpcии миëнa нyктaй ё зapбй бyдa, шумори хичохои бaйтхо му^вй нecт [29, c. 101]. Бa aкидaи Ахмaд Taфaззyлй: «ин мaнзyмa эхтимолaн дорои хaмон ycyл вa кaвоиди вaзни шeъpи портй, мотанди кaммияти хичохо вa бapгaшти мyнaззaми зapби вaзн acт» [29, c. 256].

Дap ин мaнзyмa, иловa бa кофия, инчунин paдиф низ бa мyшохидa мepacaд, ки paвaнди тaшaккyли шeъpи поpcии боcтонpо бa нaмоиш мeгyзоpaд. Чунончи: Дapaхт ё в руст хacт / тap о шaхp cypик Бyнaш хушк хacт / capaш хacт тap. Peшaк нaд монёт /бapaш монёт a^yp Ширин бap aбapëт / мapтомaн (вacнëд).

Bожaгони монёт, абарёт вa васнёд бa вaзифaи кофия вa х,аст, ки ду бор тaкpоp гapдидaacт, дap мaкоми paдиф омaдaacт.

1 Доcтони ин чaнгpо Дaк,ик,и мaнзyм кapдa,онpо Фиpдaвcи дap «Шохномa» бa номи Дaк,ик,и овapдaacт.

180

Шеъри пахлавй. Муаллифи «Таъpихи адабиёти Эpон пеш аз ислом» фаслеpо бо номи «Шеъpи паxлавй» тахсис дода, зимнан зи^ мекунад, ки то замони мо ба забони паxлавй ашъоpи нисбатан каме бокй мондааст [28, с. 308-314] ва «ба вучуд доштани шеъp ба паxлавй шак оpанд» [25, с. 6].

Ин ашъоpи бозмонда ба навбаи худ даp тули кypyни мутамодй ба тасxифy тахфиф дyчоp шуда, нyсхабадалxои бисëpи пypихтилоф, ки бо xам зиддият доpанд, баъзан котибон баp асли онxо суханоне изофа ва гоxе дигаp аз нигоxи ойини нав баpхе аз нукоти мyтyнpо xазф каpдаанд, ки нщоятан нусхаи аслй ва интикодии ин навиштаxо аз миён pафтаанд. Ба xаp xол, вучуди матни шеъpи паxлавй xокй аз он аст, ки шеъpи паxлавй даp адаби roprä аз макоми pафеъ баpхypдоp мебошад. Ва то кунун донишмандон даp боpаи тамйиз ва ташхиси табиати ин ашъоp, бавижа поэтикаи он баxсy чаp доpанд.

Шамисо мегуяд, ки шеъpи паxлавй ду гуна аст: «Яке ашъоpе, ки даp мутуни паxлавии пеш аз ислом дида мешавад, аз кабили ашъоpи Монй ё катаъоте аз китоби «Ёткоpи Заpиpон» (мисли суханони Чомосп даp гyзоpиши pазми Гуштосп бо Аpчосп) ё «Даpахти Осypиг», ки баpхе муътакиданд, саpосаp шеъp аст. Дувум шеъpxое, ки макоpини вypyди ислом ё даp кypyни аввалияи xичpй сypyда шудааст, мисли «Андаpзи омадани шаx Ваxpом», ки ба кавли шодpавон Баxоp фаpкаш бо ашъоpи кабл аз ислом ин аст, ки кофия доpад [32, с. 14].

Гузашта аз ин, Абдунабй Саттоpзода ба ин давpабандй боз се акидаи дигаppо изофа каpдааст: «Тоифаи савум шеъpи паxлавиpо ба насpи мусаччаъ шабоxат додаанд. Тоифаи чаxоpyм на вучуди вазн ва на кофияpо кабул намудаанд. Тоифаи панчум шеъpи паxлавиpо бо фаxлавиëт (осоpи фолклоpй) як донистаанд» [25, с. 7].

Фузун баp ин, донишмандон ашъоpи бозмондаи паxлавиpо аз xайси мyxтаво ба се гypyx таксим каpдаанд: а) ашъоpи панду ахлокй, б) ашъоpи Fаной ё ошикона, в) мадxy тавсиф.

Аз ашъоpи панду ахлокй, ки асосан даp батну матни андаpзномаxои мансyp ЧOЙгиpанд, то имpyз се манзумаи кyтоx бокй мондааст. Манзумаи нахуст бо номи «Андаpзи доноён» аз pисолаи «Андаpзи ба Маздияснон» ва ду китъаи дигаp, ки ба ситоиши хиpад бахшида шудааст, даp pисолаи «Хим ва хиpади фаppyхмаpд» ва «Андаpзи Беxзоди Фаppyхпиpyз» забт гаpдида. Азбаски панду андаpзxо кyтоx ва xадафи муайян доpанд ва бештаp мавpиди истифода ^pOp мегиpанд, манзум каpдани ощо осон мебошад. Ба ин далел, ки баъдан даp садpи ислом адибони rop^^ ва аpабизабон бисëpе аз ин панду андаpзxоpо ба силки назм кашиданд ва бyнëнгyзоpи ашъоpи ахлокй-таълимй даp адабиёти аpаб гаpдиданд [11, с. 3-336; 14, с. 108-118]. Бояд як нyктаpо таъкид каpд, ки баъзе аз андаpзxо шеъp нестанд, вале бо ^TOx^y мучазии худ xолy xавои шеъppо доpанд. Намояндагони адаби ин давpа низ кушиш каpдаанд, ки зеpи таъсиpи мазомини «Авасто» ашъоpи панду ахлокй эчод намоянд. Ба ин «Баpиш наск» далел шуда метавонад, ки матнаш то замони мо pасидааст.

Китъаи манзуми дигаpе, ки ба давpа мансуб аст, «Баxpоми ваpчованд» ном доpад. Тибки гуфтаи Аxмади Тафаззулй ин «манзумаи мукаффои кyтоx муштамил баp xyдyди 15 байт» [29, с. 176] аст. Вале ^pyra Шамисо онpо касидаи 25 байтй медонад [32, с. 14]. Он даp боpаи тачовузи аъpоб ба хоки Эpон, забти доpоиxои маpдyм ва додани чизя баxс каpда, даp байти охиp мужда фиpистодааст, ки даp фаpчоми чаxон Баxpоми ваpчованд ояд ва аз нобудии давлати Сосонй афсус хypдааст. Баpои намуна: Ка бовид ка пайке ояд аз xиндyгон, Ки мад она шаx Ваxpом аз дуда Каён. Ка пил аст xазоp абp саp он саp xаст пилбон, Ки оpастаг диpафш доpид падовини xyсpавон.

Яъне:

Кай бувад, ки пайке ояд аз Диндустон,

Ки омад он шаx Ваxpом аз дудаи Каён.

Ки пил аст xазоp, баp саpи (онxост) пилбон,

Ки OpOera диpафш доpад ба ойини хyсpавон [1, с. 100-101].

Чунончи дида мешавад, даp ин ду байт вазни x^Oñ истифода шуда, инчунин кофия xам доpад. Ин ду yнсypи шеъp моpо вомедоpад, ки даp баpобаpи тахайюл, вазну оxангин будани шеъpи паxлавиpо кабул доpем. Вале донишманди точик Абдунабй Саттоpзода баp он аст, ки: «миёни аpyз ва кофияи маъмули шеъpи аpабй ва садаи миёна ва вазну кофияи шеъpи замони Боpбад фаpки чиддие вучуд доpад. Ва маxз саpфи назаp

кapдaн aз ин ходиca кacони зиëдepо бa иштибох aндохтaacт, aз чyмлa мyaллифони зaмони пeшинpо. Дap aкcи хол Myхaммaд Авфй дap «Лyбобy-л-aлбоб» котeонa тacдик нaмeкapд, ки «дар aхди Пapвиз нaвои хycpaвонй, ки онро Боpбaд бa caвт овapдaacт, биcëp acт. Фaaммо aз вaзни шeъp вa кофият вa мурооти он дур acт». Ин иштибох aз тapaфи Шaмcи ^afe низ тaкpоp шyдaacт» [25, c. 9-19].1

Baлe бapъaкcи ин ycтод Чдмолуддин Хумой тaхмин мeкyнaд, ки: «Ашъори дaвpaи cоcонй мумкин acт, дорои вaзни apyзй бyдa бошaд» [30, c. 30]. Ope, ин индeшa, теш aз хaмa вa бeш aз хaмa дap зaминaи мушкии эрониён бa вучуд омaдaacт вa мо низ чонибдори он хacтeм.

Cиpycи Шaмиcо хaм бa ин мacъaлa дaхл кapдa, чунин изхор нaзap мeкyнaд: «Macъaлaи бyгpaнч дap мyтолaaи ин aшъоp кaйфияти вaзни онхоcт, ки aлaззохиp apyзй теет. Бa хap хол, тaъйини вaзн дap зaбонхои мypдa мушкил aCT, зepо нaхвaи тaлaффyз вa лизо тaъйини кaммияти хичохо дaкикaн мyшaххac нecт [32, c. 14].

Baлe aбëти мaзбyppо бо мизон вa милоки apyзй apзëбй нaмоeм, вaзни он мaфъyлотyн ё фоилотун тaктeъ мeшaвaд, ки бa бaхpи хaзaч шомил acт. Ин нyктa aз мо тaкозо мeкyнaд, фикр нaмоeм, ки capчaшмaи вaзни apyз вa шeъpи apyзй кyчоcт? Якe aз фapзияхо, бa гумони голиб шeъpи пaхлaвй мaхcyб мeшaвaд. Meтaвон бо чypъaт гуфт, ки Xaлил ибни Ахмaд хaнгоми вaъзи вaзни шeъpи apyзии apaбй aз он иcтифодa кapдaacт. Бa ин дaлeл, ки Шaмcи ^йш Розй дyбaйтихои Бобо ^хир вa Бaндapи Розиро бa лaхчaи фоpcй мaнcyб мeдонaд, онхоро гохe фоъилотун, мaфоъилyн, фaъyлyн (мaшокили мaхзyф), гохи дигap мaфоъилyн, мaфоъилyн фaъyлyн (хaзaчи мycaддacи мaхзyф) вa гохи ceвyм мaфъyлотyн, мaфоъилyн, фaъyлyн тaктeъ мeкyнaд [22, c. 531]. Ин шeвa бaъдхо дap нacpи мycaччaъи cyфиëнaи мо, aз чyмлa дap «Taбaкотy-c-cyфия»-и Абдуллохи Анcоpй, «Гyлиcтон»-и Caъдии Шepозй вa «Бaхоpиcтон»- и Абдyppaхмонй Ч,омй вa... вомeхypaд, ки бaъзe поpaхои мyтaвозини онхо бa вaзни рубой бapобap acт. Ин моро бa aндeшae мeбapaд, ки фaхлaвиëти «лaхчaи фоpcй» aз доиpaи apyзи apaбй бepyн acт вa дap нaвбaти худ онро arap кaмe тaгйиp ё тacхиф нaмоeм, apyзй мeшaвaд. Зохиpaн хaмин aшъоpи гaйpиapyзй бyдaнд,- мeнaвиcaд Cиpycи Шлмжо, - aндaк aндaк тaхти тaъcиpи шeъpи apyзии apaб дapомaдaнд, то он ки cyннaти apyзй гyфтaн комилaн чои онро гирифт. Meтaвон гуфт мyддaтхо ин ду шeвa дap кaноpи хaм бyдaнд. Шоирони pacмии дapбоpй бa шeвaи apyзии шeъpи apaб вa cyфиëн бa шeвaи ошно дap миёни мapдyм, яънe гaйpиapyзй мeгyфтaнд [32, c. 16].

Аз о^ри мaнзyми бозмондaи дигapи ин дaвpa cypyдхои хycpaвонии Боpбaд мeбошaд. Caъолибй ихтироъи «хycpaвониëт»pо бa Боpбaд ниcбaт мeдихaд [24] вa Macъyдй онро «aт-тapикyл-мyлyкия» номидaacт [16, c. 260].

Cypyдхои Боpбaдpо бaд-он caбaб «хycpaвонй»-pо гyфтaaнд, ки дap зaмони подшохии Xycpaви Нyшинpaвон pомишгapони зaбapдacт, aз кaбили Бомшод, Capкaш вa Нaкиcо бо лaхни хуши худ aдо мeкapдaaнд. Тумони голиб он acт, мeнaвиcaд уетод Абдyнaбй Caттоpзодa, - мaтни aкcapи cypyдхои Боpбaди Pомишгap бa кaлaми худи у тaaллyк доpaд. Зepо, тaвpe ки мaълyм acт, у мaъмyлaн cypyдхояшpо дap бaдохaт вa бa ниcбaтe гyфтaacт. Холо вaчхи офapиниши биcëpe aз тacнифхои вaй, aз кaбили «Faнчи Бодовapд», «Гaнчи гов», «Боги нaхчиpон», «Шaбдиз» вa «Боги Ширин» бa хaмaгон paвшaн acт. Аз хycycи он ки дap вокeъ мaтни aкcapи cypyдхояшpо Боpбaд худ нaвиштaacт, aдиб вa донишмaнди apaб Mycо ибни И^и Кacpaвй (a. 9) низ дapaк мeдихaд» [25, c. 6].

Бидуни шyбхa, зaбони дapй, бa ^вли мyappихони иcломй, монaнди Ибни Myкaффaъ (бa нaкли Ибни Нaдим дap «Фeхpacт»), Хaмзaи Иcфaхонй дap «Ат-тaнбeх aлa хyдycи-т-тacхиф», Ёкути Хaмaвй дap «Myъчaмy-л-бyлдон» вa Алй ибни Хycaйни Macъyдй дap «Mypyчy-з-зaххaб» «зaбони caлотин» (зaбони хycpaвон-У.Ю.) бyдa, дap дaвpaи cоcонй вa aвоили иcлом дap Эрон шуюъ доштa вa «нaмeтaвон тapдид кapд, ки толорхо вa коххои cоcонй aз cозy овози capояндaгон бeбaхpa нaбyдa вa билошyбхa дap дaвpaи иcломй низ хaдди aкaлл инъикоc доштaacт...» [6, c. 3].

Онхоро тaнхо бa хотири дap пeши подшохон aдо кapдaн хycpaвонй ном ниходaaнд, ки дap нaвбaти худ шeъp вa мушкии олиро бa худ итлок мecозaд. Чдлолуддини Хумой онро aз мycaннифоти Боpбaд дониcтa, колaби онро «нacpи

1 Шaмcи дap an -Myъчaм гуяд: «Боpбaди H^paHï ки устоди бapбaтй буд бaнои лухун вa aгонии хeш дap мaчлиcи Xycpaви Пapвиз, ки онро хycpaвонй хонaнд, бо он киc ap бa cap мaдхy офapини Xycpaв acт, бap нacp ниходaacт». (aл-Myъчaм, тacхeхи Cиpycи Шaмиcо, c.225)

182

мусаччаъ» баpшyмypда, афзудааст, ки: «бо лаxнy Fанои махсусе хонда мешудааст» [31, с. 3].

Мyxимтаpин илали аз байн pафтани шеъpи паxлавиpо Аxмади Тафаззули чунин тавзеx додааст: «Яке ин аст, ки даp Эpони пеш аз ислом суннати шифоxй аxамияти бештаpе аз суннати катбй доштааст ва pyxониëн ва дабиpон, ки аxли калам буданд, чуз осоpи динй ва заpypатан мадоpик ва асноди давлатй ва иктисодиpо ба китобат даpнамеоваpданд. Ба ин сабаб, ба тадpич бисëpе аз ин гуна осоp аз миён pафт. Иллати дигаp ин буд, ки пас аз ислом ба тадpич фоpсии даpй pивоч пайдо каpд ва забону хати паxлавй ба тадpич py ба фаpомyшй гузошт. Иллати севум ин ки бо pивочи шеъpи аpyзй ин гуна ашъоpи кадимй ё аз pавнак уфтод ва ба тадpич аз хотиpаxо маxв шуд ё ба колаби шеъpи аpyзии фоpсй даpомад. Иллати чаxоpyм ин ки даp Эpони пеш аз ислом шеъp бо овозу соз xамpоx буд ва бо таxpими мусикй ё кам аxамият шудани он даp давpаxои исломй, ин гуна ашъоp аз pавнаки xамоxангй уфтод ва мyнxасиp ба мачолиси ашpоф ва хавоси эpонй ва даpбоpxо гаpдид ва сипас аз ëдxо зудуда шуд» [29, 312-313]. Иллати панчум он аст, xаpчанд даp ин самт таxкикоти зиёди илмй анчом гиpифтааст, вале бинобаp сабаби мypда будани ин забон, xанyз асосxои назаpии шеъp даp он аxд ба дypyстй маълум нест. Ва нщоят, казоват каpдан даp боpаи савтиёти мутуни паxлавй коpи дyшвоp аст. Ба ин далел, даp масъалаи махсусияти вазну кофия ва макоми зада акидаxо xанyз ихтилофи назаp вучуд доpад.

Шеъри монавй. Чунончи аз номи шаpтии шеъpи ин давpа ошкоp мегаpдад, он моxиятан динй буда, даp маpосимxои махсус xамpоx бо сypyд хонда мешудааст. Ян Рипка даp «Таъpихи адабиёти Эpон поpаxои манзуми монавиpо «найбаpг» меномад, ки бахши нахусти «Бyндаxишни кабиp» аст [20, с. 119]. Ин абёт даp васфи эзади Заpвон сypyда шудааст. «Ба пиндошти Аxмади Тафаззулй ощо «аз назаpи сypати зоxиp» ба се даста таксим мешаванд: 1) сypyдxои баланд, ки доpои бахшxои мутааддид аст, 2) мадоеxи динии баланд бидуни доштани таксимоти фаpъй ва 3) сypyдxои кyтоx [29, с. 348].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шеъpxои дастаи аввал даp зеpи таъсиp ва таклид ба «Забyp»-и Монй нигошта шуда, аз якчанд банд ибоpат аст. Даp банди он, ки даp зоти худ мустакил аст, «xандом» (андом) ном доpад. Ба он хотиp онpо бо ин исм ном баpанд, ки xаp бахш бо вожаи «рандом» OFOЗ шавад. Аз намyнаxои шеъpи монавй мачмyаxои «Гyфтоpи нафси зинда» ва «Гyфтоpи нафси pyшан» бокй монда, ба roprä баpгаpдон шудааст. Мачмyаxои поpтии «Давайдагмон» «Ангадpyшнон» низ ба шеъpи ин давpа таааллук Доpад. Тибки маълумоти Аxмади Тафаззулй таpчимаи баъзе аз поpаxои ин мачмyаxо ба забони сyFдй xам дастpаси аxли илм шудааст.

Поpаxои нисбатан ками ашъоpи ситоишй ё мадxй, ки аз ин давpа бокй мондааст, даp ситоиши яке аз эзадони монавй ё худи Монй мебошад. Ин ашъоp даp зеpи таъсиpи яштxои «Авасто» ба вучуд омадааст.

Сypyдxои кyтоxи монавй, маxз ба хотиpи кyтоx буданашон ба тавpи комил бокй монда, мавзyъxои ситоиши худоён ва бyзypгони монавиpо даp баp мегиpанд. Якчанд маpсияи кyтоx xам дастpас шуда. Ин сypyдxо даp pyзxои махсус, аз чумла маpосими pyзи душанбе, pyзи мукаддаси монавиён ва чашни солонаи Бама хонда мешуд.

Донишманди маъpyфи эpонй доктоp Тафаззулй даp тамйиз ва ташхиси шеъpи монавй аз насp чунин андеша доpад: «шеъpxои монавй даp нyсхаxо FOлибан ба сypати насp навишта шудааст, вале маъмулан охиpи абëтpо бо нуктаи pангин мушаххас каpдаанд. Fолиби сypyдxои гypyxи аввал ба сypати шеъp навишта шуда ва миёни абёт фосилаи сафед аст. Даp байте доpои ду мисpоъ аст ва даp миёни xаp мисpоъ ё ду нукта гузошта мешавад, ки мисpоъpо ба ду поpа кисмат мекунад. Даp мавоpиде ва FOлибан даp xошияи байти дувум xаpфи «п» ба хатти монавй навишта мешавад ва пас аз он як байт даp миён такpоp мешавад. Ин xаpф мухаффафи «падвозаг» (посух) аст нишондиxандаи ин аст, ки ин абëтpо боястй чамъи шунавандагон такpоp мекаpданд [29, с. 349-350].

Зимнан боястй ёддошт каpд, ки шеъpи поpтй, ба эxтимоли кавй фоpcии миёна вазн доpад, ки он на вазни x^oï, балки вазни заpбй ё такяй аст [29, с. 350]. У баp ин боваp буд, ки xаp байт шомили ду миcpаъ буда, маъмулан аз чанд вожа таpкиб ёфтааст, ки ду вожаи он аслй мебошад. Ин ду вожа ду поя ё pyкни бай^о ташкил медщад. Заpби вазни ин ашъоp метавонад илова баp шyмоpаи x^oxo аз xам фаpк намояд.

Намунахои нахустини шеъри порсии дари. Нахустин намyнаxои шеъpи поpcии даpй xанyз даp авохиpи аxди паxлавй ба назаp меpаcад. Зеpо забони паxлавй пояи

acоcии зaбони поpcии дapй acт вa дap огози вуруди иcлом мapдyми Эpонзaмин хaмa пaхлaвй cyхaн мeгyфтaнд, ки шeъp низ aз ин мухит иcтиcно нecт. Шeъpи лaхчaхои киcмaти мapкaзй вa чaнyбии capзaмини Cоcониëнpо фaхлaвй мeгyфтaнд вa мapдyм бо ин лaхчa гaп мeзaдaнд. Зaбони киcмaти шимоли ин capзaмин, ки Xypоcон acт, пaхлaвии портй ё aшконй мeгyфтaнд, ки бaъдхо фоpcии дapй шyдaacт.

Дap aдaби фоpcии нaв, - мeнaвиcaд Ян Рипта, - мaтнхои шeъpхоe aз ин дacт хacт, ки зaбонe aз муд aфтодa доpaд. Чи дap нигохи нaхycт ошкор мeшaвaд, ки aз рузгори боcтон aCT вa кyхнaгии онхо бa дaвpони Cоcониëн мepacaд. Cолхypдaгии онхоро бa вижa aз мaзмyн вa хaдaфи онхо мeтaвон дapëфт [20, c. 124].

Нихоят, чунонки дидa шуд, aкидaи aдaбиëтшиноcони acpимиëнaгии apaб дap хycycи шeъpи поpcии боcтон нодуруст вa гaлaт бyдa, нaмyнaхои aшъоpи дaвpони гуногуни ориёй, ки бa пaнч гурух дacтaбaндй кapдeм, мaвчyдияти шeъppо бо мaънои томи худ дap ин capзaмин бa cyбyт мepacонaд.

Taхкики caйpи тaъpихии aдaби поpcй иcтинбот нaмyд, ки шeъp дap хомapaви Эрони боcтон paвнaки тaмомe доштa, мapохили томи тaкомyли худро пacи cap кapдa буд. Донишмaнди тaвонои точик Абдyнaбй Caттоpзодa дap мaколaи «Шeъp дap aхди Боpбaд» нaвиштaacт, ки: «Бa он хaйaти мyшaххac вa коpхypдaи aнвои шeъpии он зaмон, миcли aндapзномaк ё пaндномaк, коpномaк, cиëcaтномaк, мyнозapa, хaмоca, cypyд, тapонaк вa чомaк шaходaт мeдихaд» [25, c. 6].

Гyзaштa aз ин, бояд гуфт, ки дap мутуни нaзмy нacpи дaвpaи aввaли aдaби поpcй бa донишвожaхо ё иcтилохотe вомeхypeм, ки бa aнвои шeъp, aчзоъ вa фунуни он иртибот доpaд. Ин истилохот хap якe, ки мaънии хоcepо aдо мeкapдa, якинaн истинбот вa иcтидлол доpaнд, ки дap кaлaмpaви Эрони пeш aз истом шeъp бa мaънои томaш вучуд доштaacт. Ин донишвожaхо дap «Лугати фypc»- и Аcaдии Tycï вa «Бурхони KOтeъ»-и Fиëcyддин Myхaммaд чунин мaънй доpaнд: тapонa - дyбaйтй, чомa - шeъp, чaкомa вa чaгомa - кacидaи шeъp ё шeъp, capводa - кофия, пacовaнд - кофияи шeъp, дог - мaъниe, ки шоир чaнд чо бибaндaд вa номи шоир, ки дap кacидa вa гaзaл мaзкyp шaвaд.

Paвaнди тaшaккyли мapхaлaхои шeъpи поpcй нишон мeдихaд, ки теш aз зухури иcлом бaъзe aз aнвои шeъp дap Эрони бостон вучуд доштa, ки зохиpaн шaбeхи aшъоpи клaccики фоpcй бyдaacт. Ин aндeшa моро бa он caмт paхнaмой мecозaд, хaдc зaнeм вa иcтидлол овapeм, ки бapъaкc колaби шeъpи поpcй бa шeъpи apaбй интикол ëфтaacт. Зepо ин aндeшaи Пapвиз Нотили Xонлapй моро бовap мeкyнонaд, ки мaбонй вa ycyли шeъpи поpcй бa якбоpa aз apaбй гиpифтa нaшyдaacт: «Кдвоиди вaзни шeъpи фоpcй, ки «илми apyз» хондa мeшaвaд, якбоpa вa бa тaмомй aз apaбй иктибоc шyдa вa тacappyфотe, ки донишмaндони эронй бa хacби эхтиёч дap он paво доштaaнд, дap ycyли он тaгйиpe эчод нaкapдaacт. Бa ин caбaб, хaмeшa донишмaндон пиндоштaaнд, ки вaзни шeъpи фоpcй низ мaъхyз aз apaбй acт. Аммо бояд донист, ки миёни кaвоид вa иcтилохот бо мaбонй вa ycyл фapк acт. Pоcт acт, ки форш вa apaбй дap номи aвзон вa бухур иштирок (хaмохaнгй - У.Ю.) доpaнд, aммо cypara мaъмyли вaзни вохид дap ду зaбон голибaн мyтaфовит acт вa чй гyнaгии бa кор бypдaни онхо низ якcон нecт. Бaъзe aз вaзнхои мyтaдовил дap шeъpи apaбй хapгиз шeъpи фоpcй бa кор нapaфтaacт вa aвзони мyштapaк дap хap як aз ин ду зaбон cypaти хоce доpaнд. Дap боpaи бaъзe зaбонхо ин шyбхa вучуд доpaд, ки acra эронй доштa бошaнд. Аз он чyмлa acт бaхpи мyтaкоpиби мycaммaни мaкcyp ё мaхзyф, ки дap фоpcй бa мaнзyмaхои paзмй rara^c доpaд ... дap ин ки эрониён теш aз иcлом вa пeш aз ошно шyдaн бо шeъpи apaбй худ шeъpe cypyдaaнд, чои хeч тapдид вa тaaммyл нecт... Аммо ин ки вaзни шeъp дap Эрон пeш aз иcлом бap ycyли дигape мyбтaнй бyдa вa бa тaклиди apaбй якбоpa тaгйиp кapдa бошaд, низ пaзиpyфтaнй нecт... Агap aз бaъзe тacнифхо вa cypyдхо, ки бa лaхчaхои мaхaллии Эрон acт, чaшм бипyшeм, нaхycтин нaмyнaхои шeъpи дapй, ки дap дacт acт, бa хубй нишон мeдихaнд, ки ин шeвaи шоирй aз хaмон зaмон комилaн пyхтa вa вapзидa бyдaacт вa aз кaбили озмоишхои хоми тахустин шyмypдa нaмeшaвaд.

Бо тaвaччyх бa ин нукот, хap кaдap тaъcиp вa нуфузи шeъpи apaбиpо бap фоpcй кaвй бигиpeм, инкори тоби^и ин гyнa шоирй дap фоpcии дapй биcëp душвор aCT. Достонхои aфcонaмонaнд, ки др боpaи зухури бaъзe aз вaзнхои хош шeъpи фоpcй дap кутуби шeъpи кaдим омaдaacт, монaнди доcтонe, ки бa ибдоъи вaзни рубой гyфтaaнд, худ кapинae acт бapои теботи он, ки ин вaзнхо дap фоpcй cобикaи кaдимтape доштaacт» [30, c. 57-58].

Омузиш ва баррасии ин осори бозмонда ба исбот расонд, ки сохтмони онх,о бо дарёфти мавзуният ва шеваи баёнашон дар колаби шеър рехта шудаанд ва дар канори маънй аз аносири дигар ва мухимми шеър - вазну кофия ва хатто радиф бархурдоранд. Вазни он ду гуна- хичой ё силобй буда, дар даврони охири подшохии пахлавй шабех ба вазни аруз ба мушохида расидааст, ки онро Чалолуддини Думой, Мухаммад Муин ва Шафеии Кадканй таъйид мекунанд.

Дигар ин ки возеи вазни аруз Халил ибн Ахмад, ба эхтимоли кавй эрониасл мебошад. Гузашта аз ин, мазмунхои сирф мардуми эронитабор вориди адабиёти араб шуда, дар шакл ва мухтавои шеъри арабй таъсир расонидааст. Ва нихоят бузургтарин намояндагони илми балогати арабй, аз кабили Чохиз, Ибни Мукаффаъ, Абдулхамиди Котиб, Абдулазизи Чурчонй, Абдулкохири Чурчонй, Чоруллохи Замахшарй, Фахри Розй, Сирочуддини Саккокй ва Хатиби Кдзвинй ва... аз махди ин сарзамин бархоста, дар осори хеш аз ганчинаи бостонии ниёконашон истифода бурда, дар ташаккули балогати арабй ва умуман адабиёти араб сахми арзанда ва босазо гузоштаанд.

Адабиёт:

1. Абулкосимй Мухсин. Шеър дар Эрон пеш аз ислом. - Техрон:Тахурй. 1383, чопи дувум. -195 с.

2. Аскарй Абухилол. Ас-Синоатайн, -Техрон, 1372 - 103 с.

3. Афсахзод Аълохон. Одамушшуаро Рудакй. -Душанбе:Адиб. 2008, чопи дувум. - 312 с.

4. Бахор Маликушшуаро. Шеър дар Эрон. Техрон, 1333.

5. Бертельс Е. Э. История персидско-таджикской литературы. Избранные труды. -Т.1.-М.: Изд-во восточной литературы, 1960.

6. Браун Эдвард. Таърихи адабии Эрон, -Техрон: Интишорои Китобхонаи Ибни Сино, 1335. Ч.1. чопи дувум, Тарчума ва тахшия ва таълики Алии Пошосолех. - 800 с.

7. Брагинский И. С. Литература Ирана в среднеиранских языках //История всемирной литературы. Т.2. -М.:Наука, 1984. -С. 243-260.

8. Гургонй Фахруддин Асъад, Вис ва Ромин. -Техрон:Садои муосир, 1381, Бо эхтимоми Мухаммад Рушан, с. 37-38

9. Давронов С. Омузиши вазни шеъри точикй. -Душанбе:Маориф. 1992, с. 21.

10. Ибни Хурдодбех. Мухторот мин китоби ал-Лавх ва-л-малохй. -Бейрут, 1961.

11. Исо ал-Окуб. Таъсири панди порсй бар адаби араб. Тарчумаи Абдуллох Шарифии Хучаста. -Техрон:Ширкати интишороти илмй ва фархангй, 1374, чопи аввал.- 336 с.

12. Зарринкуб Абдулхусайн. Ёддоштхо ва андешахо. -Техрон:Асотир. 1371. Чопи чахорум. -432 с.

13. Зарринкуб, Абдулхусайн. Ду карни сукут.-Техрон:Сухан, 1381, чопи понздахум. -372 с.

14. Зохидов Низомиддин. Адабиёти форсу точик дар асрхои 8-9. -Душанбе: Бухоро, 2014. -444 с.

15. Кадканй Мухаммадризо Шафеъй. Мусикии шеър. -Техрон:Огох, 1381, чопи хафтум. -679 с.

16. Масъудй Алй ибни Дусайн. Муручу-з-заххаб». -Техрон:Ширкати интишороти илмй ва фархангй, 1387, Тарчумаи Абулкосими Поянда. Ч. 1. -785 с.

17. Мирзозода Холик. Таърихи адабиёти точик.- Душанбе:Маориф, 1987. К. 1. -478 с.

18. Муин Мухаммад. Як китъа шеър дар порсии бостон. -Техрон,1322

19. Путо Дуд. «Таъсири шеъри арабй бар такомули шеъри форсй». -Техрон:Садои муосир,1382, тарчумаи Сируси Шамисо. -240 с.

20. Рипка Ян. Таърихи адабиёти Эрон. -Техрон: Сухан, 1382, Тарчумаи Абулкосими Сиррй. Ч. 1. -620 с.

21. Розй Абухотам. Китобу-з-зина фй-л-калимоти-л-исломия.Ба кушиши Дусайн Фазлуллохи Дамдонй. Чузъи аввал. Кохира, 1957.

22. Розй Шамси Кайс. Ал-Муъчам фй маъойири ашъори-л-Ачм. -Техрон:Илм, 1388. Ба тасхехи аллома Мухаммад ибни Абдуваххоби Казвинй ва тасхехи мучаддади Мударриси Разавй ва тасхехи мучаддади Сируси Шамисо. -670 с.

23. Рогиби Исфахонй. Мухозироту-л- удабо. Ч. 3. - 568 с.

24. Саолибй. Ятимат-уд-дахр. Бейрут, 1963.

25. Сатторзода Абдунабй. Кухна ва нав. -Душанбе: Адиб, 2004. -254 с.

26. Сафо Забехуллох. Таърихи адабиёти Эрон. -Душанбе:Алхудо, 2001. Ч. 1. -160 с.

27. Содикй Алиашраф. Нахустин шоири форсисарой ва огози шеъри арузии форсй. Техрон, 1363, мачаллаи «Маориф», мурдод-обон, шумораи 2, сс. 87-116.

28. Таърихи Систон. Техрон:Падида (Ховар), 1366, чопи дувум. Ба тасхехи Маликушшуаро Бахор.

29. Тафаззулй Ахмад. Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом. Техрон:Сухан, 1378. -452 с.

30. Хонларй Нотили Парвиз. Вазни шеъри форсй.

31. Хумой Ч,алолуддин. Таърихи адабиёт, Техрон:Фуругй. Ба кушиши Мохдухт Х,умо, 1340. -590 с.

32. Шамисо Сирус. Сабкшиносии шеър. Техрон: Фирдавс, 1375, чопи дувум. -430 с.

33. Шамисо Сирус. Вазни шеъри форсй аз дируз то имруз. Техрон:Фархангистони забон ва адаби форсй, нашри осор., 1390. -338 с.

34. Чрхиз. Китобу-л-хайвон, ч. 1. Тахкики Абдусалом Х,орун, Табъи севум. Бейрут, 1969.

ВЗГЛЯДЫ АРАБСКИХ ЛИТЕРАТУРОВЕДОВ НА ДРЕВНЮЮ ПЕРСИДСКУЮ ПОЭЗИЮ

Арабские средневековые ученые Джохиз, Абухилол Аскари, Абухотам Рози, Ибни Рашик и другие в оценке древней персидской поэзии пришли к такому результату, что она на самом деле не существует, если и существует то написана в виде рифмованной поэзии, следовательно они оценивают древнюю персидскую поэзию по критериям Халил ибни Ахмада, что совершенно неправильно.

Автор попытался из оставшейся части доисламского наследия показать наличие образцов поэзии и проблему формирования персидской поэзии в доисламском периоде.

Ключевые слова: древняя персидская поэзия, поэзия Авеста, пехлевийская поэзия, дерево Асурик, песни храма огнепоклонников Каркуя, песня жителей Бухары.

THE VIEW OF THE ARAB LITERARY ON ANCIENT PERSIAN POETRY

Medieval arab scholars Johiz, Abuhiloli Askari , Abuhotami Rosi, Ibni Rashik and others in the evaluation of the ancient persian poetry came to the result, that it does not really exist, and if there is something written in the form of rhymed poetry, that is, they appreciated the ancient persian poetry by Khalil ibn Ahmad criteria that is absolutely wrong.

The author tried out the remainder of the pre-islamic heritage of the samples show the presence of poetry and persian poetry in the formation of pre-islamic period.

Keywords: ancient persian poetry, the poetry of the Avesta, the Pahlavi poetry, Asurik songs, song of the temple of fire-worshipers Karkuya, song of the inhabitants of Bukhara.

Сведения об авторе: Юсуфов Умриддин, кандидат филологических наук, заместитель главного редактора журнала "Религия и общество" Комитета по делам религии, упорядочению национальных традиций, торжеств и обрядов при правительстве Республики Таджикистан, email: nushin74@mail.ru

About author: Yusufov Umriddin, PhD in Philology, Deputy Chief Editor of "Religion and Society" magazine, Committee for Religious Affairs, streamlining of national traditions, celebrations and ceremonies under the Government of the Republic of Tajikistan

ТАМОЮЛ^ОИ НАВДИ АДАБИ ДАР АДАБИЁТИ МУОСИРИ ТО^ИК

Юсуфова М.

Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров

Ривочи адабиёти имрузи точик, ки аллакай дар хавзахои берун аз кишвар сазовори бахои шоиста гардидааст, барои зухури равия ва дидгоххои тозаи шинохт ва маърифати он заминахои мухимеро фарохам оварда истодаанд. Метавон гуфт, ки чй дар тадкику баррасии адабиёти гузаштаи форсу точик ва чй накду баррасии адабиёти имруз чараён ва тамоюлхои хосае руи кор омада истодаанд, ки бо тачриба ва равишхои накду баррасии русиву аврупой ва ё шаркй такя мекунанд. Ин шеваи интихоби рохи тадкики адабиёт пеш аз хама бар он такя мекунад, ки наслхои мунаккидон ва адабиётшиносон дар фазову замони мухталиф тарбият ёфтаанд. Аз ин ру, дар баррасихои насли нисбатан калонсоли адабпажухон ва мунаккидон шевахои мухаккикон ва мунтакидони русиву урупой чойгохи хосе касб мекунад ва дар насли чавонтар бештар тачрибахои накду баррасии мунаккидони кишвархои шаркй, хоса эронй нуфуз дорад. Масалан, дар адабиётшиносии муосири точик мунаккиди муътабар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.