CC BY
31
НОМАИ ДОНИШГО{
АЗ ТАЪРИХИ АДАБИЁТШИНОСЙ ВА НАВДИ АДАБЙ ИЗ ИСТОРИИ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ И ЛИТЕРАТУРНОЙ КРИТИКИ
С. Аъзамзод
ПРОФЕССОР МИРЗО МУ{СИНИ ИБРО{ИМЙ -ТАЗКИРАНАВИС ВА МУХД^И^И БАРХАСТАИ АДАБИЁТИ ФОРСИИ ТОХИКЙ
Номи мударриси таърихи адабиёти Эрон дар дорулфунуни Озарбойцон, профессор Мирзо Му[сини Ибро[имй дар адабиётшиносй в а нацди адабии тоцикии сол[ои 20-уми садаи бист пеш аз [ама бо тазкираи «Намунаи адабиёти Эрон» (Боку, 1922) маъруф ва шинохта аст. Ин асар иборат аз ду бахш буда, «бахши аввал намуна[ои осори мансури форсиёнро аз замони {ахоманишй дар тарцумаи форсии наиз то царни бистумва бахши дувуми он намуна[ои манзуми шуарои форсизабонро ба тарзи мухтасар дар бар мегирад».1
«Намунаи адабиёти Эрон» аз руи дастури таърихй ва силсилабандии хонаводагии [окимият[о тар[резй шуда, б а уст од Айнйзимни таснифи «Намунаи адабиёти тоцик» (Маскав, 1926) ба сифати маъхази мущм ба хидмат омадааст. Ин пайравиро саф[а[ои мухталифи «Намунаи адабиёти тоцик» ва му[тавоияк номаи цавобии устод Айнй ба А.Знаменский, ки дар раванди фитнацуи[ои замона аз арзишу а[амияти ин асар дифоъ карда буд, ба шоистагй ба исбот мерасонад: «Ба намуна[ои назми форсй, ки... барои мактаб[ои шуравй нашр шуда буданд, ва [амчунин материал[ои назми Озарбойцон, ки то [ол дар Боку нашр мешаванд, ман пайравй кардам в а замони шеъри [азорсолаи тоцикро нишон додам».2
Мутаассифона, тазкираи донишманди озарбойцонй ба цуз зикри ном аз доираи бозцуст[ои густурдаи пажу[андагони таърихи адабиёти форсии тоцикй берун мондааст. Дар бархе таълифоти профессор А.Ма[мадаминов оид ба «Намунаи адабиёти тоцик»3роцеъ ба тафовути тазкира[оиМирзо Му[сини
Ибро[имй ва устод Айнй аз лщози даврабандии таърихи адабиёт чанд сухан рафта ва пажу[ишгари таърихи нацду адабиётшиносии ин давра Абдухолици Набавй низ таваццущ а[ли та[цицро б а ин асар цалб ва бархе мушощдаи му[имро руйнамой кард.4 Аммо, фикр мекунем, мутолиа ва шинохти кулливу усулии ин тазкира [авсалаи цудогонаеро тацозо дорад.
Ба назаримо, цолибаст, ки таваццущ нацду адабиётшиносии тоцикй дар сол[ои 20-уми садаи бист ба таълифоти донишмандони озарбойцонй бештар буда ва хусусан нашру пахши афкору ацоиди му[аццицоне, амсоли Мирзо Му[сини Иброщмй ва Мираббос Богиров дар контексти матбуоти адабиву илмии Тоцикистон бештар суратгирифтааст.
Аз цумла, дар мацаллаи [армо[аи илмиву адабии Нозироти маорифи Тоцикистон - «Ра[бари дониш» «яке аз муаллифони мацола[ои илмй профессори адабиёти форс дар Институти педагогии Боку Мирзо Му[сини Иброщмй буд»,5 ки дар бораи таърихва назарияизабону адабиётифорсии тоцикй чандмацолаи судманде нашр кард.
«Аз таърихи адабиёти форс» яке аз пажущш[ои циддй дар заминаишинохти адабиёти форсии тоцикй аз даврони бостон то истилои араб[о ва яке аз намуна[оихуби та[цицимуцоисавйдар адабиётшиносй буда, соли 1928 дар 5 шумораи мацаллаи «Ра[бари дониш» (№1-2(6), с. 15-16; №3(7), с. 18-19; №4-5(8), с. 3032; №6(9), с 15-19; №7(10), с 12-15) ба табъ расидааст. Дар айни замон, [амон сол мацолаи назарии Мирзо Му[син бо номи «Адабиёт ва санъат дар партави марксизм» (№8-9(11), с.29-31; №11-12(13), с.36-38) ва мацолаи дигар оид ба табдили алифбои арабйдар цум[ури[ои шуравй бо номи «Масъалаи алифбоинав» (№10(12), с. 15-19) нашршудааст, кимущмтариннукта[оизабону адабиётро аз чашмандози замонматра[ менамоянд.
Ба [амин тариц, цазияи Мирзо Му[сини Иброщмй ва нашру пахши афкору ацоиди у, ба [ар сурат, аз цойго[ ва нуфузи вай дар нацду адабиётшиносии тоцикии сол[ои 20-уми садаи бист дарак медщад. Цолиб аст, ки аз кадом ци[ат ва ба чи васила шахсияту афкори пажущшгаре аз [авза[ои берунй ба раванди нацди ин сол[о, б а вижа б а контексти «Намунаи адабиёти то цик» ворид шуда ва дар мацмуъ ба ниго[у ацоиди му[аццицони тоцик таъсире гузоштааст? Мунаццидон ва адабиётшиносони тоцик низ
НОМЛИ ДОНИШГОХ,
дар сатщу савияи xосaе бо шaxсияту афкор ва дидгощщои Мирзо Мущсин иртиботи рущиву равоние пайдо кардаанд.
Мущимтарин арзиши ин асар фарогирии густурдаи маводи тащциц ва огощй аз сарчашмащои муътабари адабиёти форсй мебошад. Дар солщои 20-уми асри бист - давраи алщол дар иxтиёр набудан ва ё ба тозагй дастрас шудани сарчашмащои мущими тaъриxиву адабй - таълифи асаре бо чунин диду назар ва фарогирии [амацонибаи мадорики дасти аввал цанбаи тащцициву тащлилии онро афзудааст. Аз ин цищат, таълифоти Мирзо Мущсини Иброщимй дар баробари пажущишщои марбут ба тaъриxи адабиёти форсии тоцикй, ки xовaршиносони русиву урупой П.{орн, {.Эте, А.Крымский, Э.Браун, Ж.Дармстетер, Е.Э.Бертелс, К. Чайкин ва дигарон анцом додаанд, то цое барои дарку кашфи нуктащои мущими адабиёти давраи бостонии форсй мaъxaзи мущиме мебошад.
Комилан равшан аст, ки таълифоти Мирзо Мущсини Иброщимй барои ащли мутолиа ва завци туркизабони Озарбойцон навишта шуда в а, то цое ки б а назар расид, ба ин васила кушиш ба xaрцрафтааст, ки ба эшоняк асари нисбатандур аз таассуботи милливу цавмй в а нажодй фарощам ояд. Ба назари мо, бо андеша ва ацоиди адабиётшиносии тоцикии солщои 20-уми садаи бист муносиб ва созгор афтодани самтгирии илмии донишманди туркизабон низ дар [амин амри мущим нущуфтааст. Муаллиф аз бисёр цищат талош бар он доштааст, ки то цадри муайян б а бозгуи щацицати айниву тaъриxии адабиёти xaлц[ои ориёии Осиёи Миёна даст ёбад ва нукоти бащсангези адабии форсиро дар циёс ба цойгощи адабиёти милали дигар мавриди баррасии дациц ва муйшикофона царор дищад. Ин гуна самтгирии муаллиф дар он солщои чунучаро, ки давраи инкори забону адабиёти миллии тоцикон аз цониби пантуркистон мащсуб меёфт, xеле арзиш дорад. Цавщари тащцицоти муаллиф дар ин силсиламацола бознамоёнидани бартариву фазилатва арзишщои адабиёти форсй дар муцоиса бо адабиёти xaлц[ои туркизабон в а арабизабон мебошад, ки ба щацицат идомаи суннатщои шиноxти адабй ва падидащое, амсоли шуубия дар тaъриxи андешаи эронй мащсуб мешавад. Барои нацду адабиётшиносии тоцикии он солщо низ, ки ба гунаи ошкору нищон аз ин гуна суннатщо пайгирй мекарданд, б а назари мо, мущим аз як тараф, пажущиши
домaнaдоpи тaъpиxи aдaбиёт бyдaни acapи Миpзо Му[ини Ибpо[имй бошaд, a-з тapaфи дигap, ху^у^ёи поcyxе бapои мy[имтapин пypcиш[ои ицтимоии зaмонa дap pо[и шиноxти aйнй Ba [aциции тaъpиxи aдaбиёти фоpcии тоцикй бa шyмоp меpaвaд.
Дap ни[оди хуоуху[ои мущццици озapбойцонй тa[лилy бappacи[ои тaъpиxии aдaбиёт бо чaшмaндози[оишццодй бa [aM омaдa, acapи у дap aйни зaмон яке as тaлош[ои мyвaффaцонa бapои тa[цици циёии aдaбиёти фоpcй бо aдaбиёти xaлц[ои тypкзaбон Ba apaбизaбон мa[cyб мешaвaд. Бо ин acap Ba чaнд acapи aдa биётшиноону му^ццицони дишpи ин ол[о нaзapияи aдaбиёти тaтбицй дap a[ди швин поягyзоpй шyдaaнд...
Силcилaи мaзкyp бa тapтиби зеp a-з пня, мaцолa ибоpaт acr:
1. Мyцaддимa;2. ЭpонBa Оpиён; 3. Äдaбиётизaбониna^aB^ 4. Тaъpиxи aдaбиёти Эpон. Дaвpaи иломй; 5. Тулуи aдaбиёти миллй дap дaвpaи иломй.
Бa caбaби имконияти дacтpacй бa мaцолот нaxycr нaшpи циcмaти œByM Ba чоpyми ин cилcилa - «Äдaбиёти зaбони naxflaBm (№1-2), «Тaъpиxиaдaбиёти Эpон. Дaвpaииломй» (№3), rnnac бaxши aввaл Ba дyвyм - «Мyцaддимa» (№4-5), «Эpон Ba Оpиён» (№6), ни[оят бaxши пн^ум - «Тулуи aдaбиёти миллй дap дaвpaииломй» (№7) cypaтгиpифтaacr.
Тapxyмaи чa[оp бaxшиин acappо a-з зaбони тypкймyтapциме бо имзои «Зол» aнцом додa, [aмчунон ки a-з шap[и повapaции шyмоpaи 7 бapмеояд, бaxши оxиpи ин cилcилapо xyди мyaллиф бaидоpaимaцaллaи «Рa[бapидониш»иpcолкapдaacr. Ä-зpaвиши гyзоpиши мaзкyppaвшaн мешaвaд, ки ин бaxш бa зaбони фоpcии тоцикй бa идоpaи мaxaллa дacrpac шyдaacr.
Бо нaзapдошти apзишy a[aмияти ин acapи му[им мо тacмим гиpифтем, ки cилcилaмaцолaи «Ä-з тaъpиxи aдaбиёти фоpc»-pо бa цaлaми олими aдaбиётшиноcBa тaзкиpaнaвиcиибтидои caдaи бисуми Озapбойцон Миpзо Му[ини Ибpо[имй бa нaшp омодa Ba бa доиpaи мутолши a[ли илму aдaби зaмони имpyз воpид нaмоем.
Шap[и бapxе a-з вожaвy тaъбиp, тaвзе[и ном[о Ba нaвишти бaъзе муодили pycwy инглшии номи aшxоc Ba мa[aл Ba f. дap доxилиин aломaт <...> a-з фapо[aмовapaндa ac.
НОМАИ ДОНИШГОХ
Ишорот:
1 Ба нацл аз мацолаи К.Айнй «Номоваре аз дудмони номдорон.-Мацмуаи «Сафирикабир».-Душанбе, 2002, с. 18.
2 Мукотибаи С.Айнй ва А.Знаменский роцеъ ба «Намунаи адабиёти тоцик».//{ацицати таърих.-Душанбе, 1990, с. 101.
3 А.Ма[мадаминов. Адабиётшиносй ва худого[ии миллй.-Душанбе, 1998; Айнишиносй ва замони [озира.- Душанбе, 2005.
4 «Намунаи адабиёти тоцик» бар мабнои нацди сиёсй ва илмй./ /Ганцинадори меросиниёгон.-Хуцанд: Ношир, 2007, с.31-32.
5 Р.{ошим. Сол[о дар са[ифа[о.-Душанбе: Адиб, 1988, с.294.
Мирзо Му[син АЗ ТАЪРИХИ АДАБИЁТИ ФОРС Мугаддима1*
К,обили инкор нест, ки асар[ое, ки «адабиёти турк» дар даври исломй ба майдон гузоштааст, бо адабиёти форс робитаи бисёр наздик дорад. Бинобар ин, гумон мекунам, ки гадре маълумот додан аз таърихи адабиёти форс холй аз фоида нахо[ад буд. Райр аз ин, барои ба усули гиёсй (сравнительный метод) та[^иц кардани адабиёти турк низ адабиёти форсро ба сурати васеъ донистан даркор аст. Райр аз ин [ам, чунон ки забони арабй дар бораи хеле асар[ои абадзиндаи худ ба до[иёни форс мадюн аст, забони форсй низ дар хусуси бисёрии шо[кор[ои худ ба до[иёни турк гарздор мебошанд. Оё метавон аз шинохтани турконе, ки ба э^оби замон ва макон забони форсиро барои офаридани бадоеъи санъат мавзуъ иттихоз кардаанд, чашм пушид? Зотан, муносиботи Эрон ва туркон як чизи наве нест; [атто ба муносиботе, ки дар «Ша[нома» мазкур аст, каму беш як мо[ияти ман^абагй атф шавад [ам, вале муносиботи Сосониён [оизи мо[ияти таърихй мебошад.
Эдгор Плуша мегуяд: «Туркон баъд аз ин ки аср[ои дуру дароз дар та[ти маданияти Чин ва Эрон монданд, ни[оят Эрон
* {аволаи байни цавсайн шар[и поварации муаллифи мацола - Мирзо Му[сини Ибро[имй ва [аволаи бидуни цавсайн тавзе[оти фаро[амоварандаро дар бар мегирад.
ислом габул карда, ононро о[иста-о[иста ба доираи нуфузи худ гирифт».
Асосан, маданияти Эрон пеш аз ин ки турконро ба худ рабояд, дар дунёи исломй рул[ои бузург ёфтааст. Аббосиён на хулафои рошидинро, балки шо[они сосониро муцаллид буданд. {ануз аз [ихрат ду аср нагузашта буд, ки ру[и Эрон аз хои худ ба хунбидан оиоз намуд.
Аввалан, аз одамони ма[аллй, баъд тамоман аз туркони ахамдида, аз сулола[ое ташкил ёфта буд, ки тан[о исман ба марказ вобастагй доштанд.
Агарчи, он да[шатангези[ои бера[монаи ислом циёфаи Эронро дигаргун гардонд, [ам боз ру[и Эрон дар он медурахшид.
Ин ру[ бо ин намурд, баъд[о аз цабили аксуламал ба арабон оиози ихрои таъсир намуд. Бо кисваи ислом забон ва адабиёти Эрон аз сари нав ба инкишоф ва тараццй намудан сар кард. Оре, рост аст, аз хеле чиз[ое, ки аз фоте[они араб мерос мондааст, ба ин адабиёт омезиш ёфта буд. Аз талацци[ои адабиёти ку[на [амон-[амон гуён чизе боцй монда буд. Аммо, а^амоне, ки меросхури маданияти ку[нае буданд, дар муцобили ин да[шат «[астии» худро саропо ма[ву нобуд накарданд.
Аз [ихрат як аср нагузашта буд, ки бо забони худ ба навиштан шуруъ намуданд. Хеле талацци[ои адабиро аз арабон гирифта, моли худ гардониданд. Аз вазн[ои аруз он чи ба завцашон мухолиф омад, фуру гузоштанд. Вазни рубоиро аз худ э^од карданд. Ба цасида, ки ма[сули ку[натарини араб аст, дигаргуние бахш карданд. Як даври достонгуй кушоданд, ки аз [амаи ин[о баланду боло меистад. Дар айни замон, адабиёти араб бо он ошно [ам набуд: Дар нати^а як адабиёти му[ташамобида ба майдон Хилва намуд. Fайp аз ин, бешуб[а хеле аз шо[кор[оро низ ихтилоли таърихй ма[ву нобуд кардааст.
Донишмандони тоцатовар ва хуш[авсалаи араб дар [ацци ин адабиёт хеле асар[оро ба майдони вухуд бароварда ва ба системи таърихй дароварданд.
Адабиёти Эрон ба халб кардани тацдири урупоиён комёб шудааст. Берёзин мегуяд:
«Для любителя литеpaтypы пеpcидcкaя поэзия однa доcraточнa, чтобы пленить внимaние ш долгое вpемя» (Адабиёти
НОМДИ ДОНИШГОХ,
Эpон баpои халб каpдани вацти [аваскоpон муддати бисёpе басанда хо[ад буд).2
Аз шаprшиносони (мусташpиrон) маxоp {омеp Пуpгштал мегуяд:
- Чун ба боги адабиёти усмонй даpомадам, монанди (Ошицпошшо) як даpахти му[ташами хуpмо, ки бо оби [аёти Эpон обёpй намуда, баpг[ояш сабзу хуppам гаpдидааст, бо [ама гуна таpоват, таpу тозагй даp py ба pyямон меистод.
Даp воцеъ, аз обида[ои кy[натаpини адабиёти туpк, ки ма[сули давpи исломй аст, таъсиpи Эpон ба назаp намоён аст.
Баpои ин ки пеш аз ислом бо [ам зист доштанд, эpониён ба туpкон бегона нанамуда, даp давpи исломй [ам pули pа[баpиpо ифо каpданд. Чандин унсуp[ои исломpо туpкон на аз аpабон, балки билвосита аз а^амон гиpифтанд. Бо pо[и Хуpосон, ки маpкази [иpси Эpон буд, маданияти ислом ба туpкон pасид. {атто чандин маpказ[ои Моваpоунна[p маънан аз туpк шудан зиёдатаp эpонй буданд. Табий, ин [ол болои адабиёти туpкй асp[о и^ои таъсиp каpд. (^удотгу билиг), ки ма[сули ку[наи давpи исломй аст, аз чандин нуцтаи назаp таъсиpи Эpонpо нишон меди[ад. Ин асаp та^ибан 60 сол баъд аз «Ша[нома» даp баp[pи «таrоpуб» гуфта шудааст:
Йил ол(т)миш ик(к)и эpди тypт юз била, Бу сузи сузладим ман тутуб жон саpа.3
Йил олтмиш / ик(к)и эр / ди турт юз / била фаулун / фаулун / фаулун / фаул Касоне, ки иддао мекунанд, ки «К,удотгу билиг» ба вазни [и^ой гуфта шудааст, ба хато меpаванд. Мо[ияти маданияти Гавм[ои Шаpr, дин ва маз[аб[о, саноеъ ва адабиёт, усули сиёсат ва и^тимоиёти ононpо донишмандони маFpибзаминй аз олимони машpиrзаминй дида, пуppатаp ва хубтаp медонанд. Бинобаp ин, аз шаprшиносон каме гуфтугу каpдан бефоида наменамояд.
Даp воцеъ, аз таpафи юмонистон (humanistes), ки ба ахиp[ои «rаpн[ои миёна» зу[уp каpдаанд, маpоr ва [аваси татаббуъ ва кофтукови Машpиr саp шуда буд; фацат ба эътибоpи ба вугуъ омадани замони кашфиёти бисёpе даp нисфи ахиpи асpи 19, ки даp [ацицат даp таъpихи маданият симои мумтозе касб
намудааст, доираи «филулухй» <филология> ва «лисониёт» <забоншиносй> бисёр вусъат пайдо кард.
Филулуи[ои бузургтарини дунё дар ин аср расидаанд. Китоб[ои асрорангези Миср, Эрони гадим, туркони урхон аз тарафи баъзе до[иёни мустасно [аллу кашф гардида ва дар натиха маълум шуд, ки тан[о бо илм[ои табий ва мехоникй фа[мидани маънои маданият номумкин аст.
Барои [ал карда тавонистани муаммо[ое, ки дар маншаи ташкилоти динй, ихтимой ва сиёсй, фалсафа, санъат ва адабиёти нафис пин[он истодааст, дар маб[аси улуми табий ва риёзй э[тимоли сари муе пайдо кардан нест. Ростй [ам аркеулухй <археология>, «филулухй» <филология>, «лингвистик» <забоншиносй> ва монанди ин илм[о дар [ацци такомули сафа[оти маданият фикр[ои маънидор ва ба ацл наздик дод, ки он[оро [амчун улуми са[е[а ва собита намепиндоштем. {оло татаббуъ ва татбици осори гадима ва забон барои донишмандони урупой як майдони фарох ва давлатманде ташкил мекунад.
Ба му[ацицони урупой, ки ба забон[ои шарцй ва осори цадимаи он машиуланд, «шарцшинос» orientalire ном меди[анд. Дар ибтидо[ои асри 12 дар Урупо аз арабй тархума[о карданд. Дар ахир[ои аср маз[аби Арастуро аз асар[ои (Форобй), (Ибни Сино) ва ^аззолй) шар[у тафсир менамуданд. Аз шарцшиносони баноми Ингилтара <араб[о Англияро ба ин ном хондаанд> Томас {ойд дар асри 17 аз асар[ои юнонй, лотинй, ибрй, арабй, сурёнй ва форсй истифода бурда, хеле асар[ои му[име ба майдон гузошта буд. Яке аз ин асарро [ам, ки дар 1700 мелодй оид ба даври «Таърихи дини эрониёни ку[на» (Histori of the AncinfPersans) мебошад, таълиф кардааст. Шарцшиноси мазкур як шакле аз дини монй будани маз[аби [уруфиро нишон додааст.
«Ша[нома»-ро, ки ал-Бундорй ба арабй тархума карда, шиносондааст, хат[ои забони (занд)-ро хонда, (Зартуштнома) ва (Судурй)-ро ба лотинй тархума кардааст. Аз забон[ои (авастой) ва (па[лавй) низ хеле маълумот[о дошт.
НОМДИ ДОНИШГОХ,
Фа^ат «мисмоpишакл» ном хат[оpо зиннати меъмоpй гумон мекаpд. Aммо, баъд[о ба маънидоp будани аломат[ои мазкуp Ганоат [осил намуда буд.
Даp соли 1718 мелодй аз цисм[ои ба даст даpомадаи Aвасто як нусха (Вандидод) ном асаp ба Ингилтаpа оваpда шуда буд. Даp китобхонаи (Вудлиён) <Бодлиён> як нафаp фаpонсузи хавон ба ин нусха pост омад. Натихаи ин тасодуф он шуд, ки даp соли 1771 мелодй як асаpи мукаммали сехилда ба вухуд омад. Номи ин донишманд (Онцутил Дупиpун) <Aнкетил Дюппеpон> аст. Aсаpи худpо (Китоби Заpтушт, Занд-Aвасто) номидааст.
Фа^ат ин асаp даp аввал[о таrдиpи умумpо натавонист халб намояд. Чунки, даp он замон[о, даp асp[ои клоссик монанди Заpтушт як доное, ки бо фи^[ои фалсафии худ шу^ат пайдо каpдааст, даp Уpупо ба rадpи матлуб маъpуф набуд. {атто, Сэp Эд Вилям Хон ном як талабаи тоза диплум гиpифтаи Доpулфунуни Оксфоpд ба забони фаpонсавй мактуби вултеpона <манзуp номанигоpии бо шеваи танзу [азл, ки Волтеp пайгиpй мекаpд> ва масхаpаомезе навишта, ба муаллиф фиpистода буд. Aммо, pафта-pафта а[амияташ бо баpобаpи но[ацции Сэp Эд Вилям Хон фа[мида шуда, хидмат[ое, ки Онцутил Дупиpун даp Ха[они дониш ба хо оваpдааст, ба касб каpдани таrдиp шуpyъ намуд. Баpои таъpих, лугат ва ило[иёти татбицй чи миrдоp маънодоp будани он асаp ба майдон баpомад.
Fаpиба даp ин хост, ки Сэp Хон, ки мудаццици Занд-Aвастоpо аз хи[ати комёб шуданаш мувофици гонун лаккадоp каpдааст, баъд[о он rадаp ба залолат афтода буд, ки [амаи хуpофотpо монанди фикp[ои таъpихй ва лугавй талаццй мекаpд. ^а^амонони афсонавй, монанди Kаюмаpс, Хамшед ва соиpу[уpо аз [укмдоpони таъpихй гумон менамуд. Пешдодиёнpо бо осуpиён яке мешумуpд ва ишти^о^[ои бемуносабат дуpуст мекаpд.
Нахустин боp Онгутил Дупиpунpо мудофаакунанда [амватанаш Силвастp ду Соси ^ильвес^ де Сасси> (1758-1867) буд.
Даp нисфи дувуми асpи 19 хеле шаprшиносон ба зу[уp pасида, бисёp асаp[ои Шаprpо нашp каpдаанд. Бо навбат худи асаp[оpо бо нависандагонаш баpобаp зикp хо[ем каpд.
Эрон ва Ориён (Arian) 4
Вилоят[ои шарции Эрон дар замон[ои цадим бо номи (Aryen) ёд карда мешуд. {ирот (Ориёно) (Aryana) ва на[ри {ирот (Arrionus) (Ориёнус) номида мегашт. Батлимус на[ри Ч,ай[унро (Ориёко) (Arieka) гуфта ёд мекунад. Arya (Ориё) Airiane (Авасто) бо тадрих ба шакл[ои (Йирон) ва Эрон даромадааст, ин калима иборат аст аз хои ори[о ва ё Эронзамин.
Аз тарафи сурёнй, я[удй, араб ва урупой калимаи Perse (Парс) [ам на ба як иёлат, балки ба тамомии Эрон шомил аст. Чунончи, мамлакати Ингилтара номи цавми англусоксунро ба хотир меорад, мамлакати Эрон [ам номи иёлати Форсро, ки са[наи даври шавкат ва азамати Ахамониён <{ахоманишиён> буд, мефа[монад. Бохтар, Суид, Хоразм, ки ба Эронзамин дохил аст, инчунин цавми курд ва афион аз цавм[оеанд, ки ба ирци Эрон мансубанд.
(Кунт Дуиуйину) мегуяд: Воцеа[ое, ки оид ба зиндагони[ои ибтидоии ориён аст, аз тарафи цавм[ои гуногун гуфта ва навишта шудааст. Аммо, ин хабар[о он цадар ба либоси афсона ва хурофот печидааст, ки аз он[о ба [ацицат пай бурдан бисёр душвор аст, аз даруни [амаи он[о тан[о анъанае, ки аз тарафи эрониён баён шудааст, шоёни тавахху[ ва эътимод аст, зеро дар як шакли сода ва табий мебошад. Ин[о мегуянд: Ориён дар аввал[о дар хое зиндагонй мекарданд, ки бо манзара[ои зеботарини табиат зебу зиннат ёфта буд, эътидоли [аво бисёр кам таийир меёфт, чи будани зимистон дар он хо [ис намешуд. Ного[ аз цазо вацте зимистони сахте ба зу[ур расида, тамоми да[ мо[ дароз кашид. Шиддати хунук он[оро ба кучидан махбур кард.
Дар миёни цавм[ои орй номи бобои бузургашон «Арё»-ро тан[о эрониён [ифз карда омадаанд.
Интишори Ориён. Ориён аз кадом вацт бо мацсади ха[онгирй [аракат карданд, [ануз ба сурати цатъй маълум нест. Аммо, 200 сол пеш аз мелод як амри воцей будани ин масъала аз хат[ои мисморию-л-шакл фа[мида мешавад, назар ба э[тимоли дигаре цавм[ои орй дар хануби иарбии Русия хой гирифта, дастаи дигаре ба Урупо па[н шудааст. Ва [ам аз ориёи[ое, ки ба Осиё омдаанд, тоифае дар Эронзамин, як тоифаи дигар дар води[ои Суид хойгир шуданд. Дар ин сурат аз (Курфузи Бангола) то (Атласи Уцёнус)
HOMAИ ДОНИШГОХ
баpои оpй як са[наи фаъолият ташкил гаpдид. Номи ([инд-уpупой) гиpифтани цабила[ои оpй аз ин хи[ат аст.
Добили инкоp нест, ки иprи оpй як унсуpи добили маданият мебошад, ин иpr, ки [оло цитъаи Уpупоpо ба худ са[наи фаъолият rаpоp дода, як вацт[о як ду шохааш даp Осиёи ханубй ва Fаpбй pул[ои бузуpг-бузуpг бозй каpдаанд.
Падаpон ва бобоёни эpониён ва [индуён даp замон[ои ку[на даp як хо зиста, бо як забоне, ки аз якдигаp бисёp фаpr ва худой надоpад, гуфтугу мекунанд. {амчуноне ки забони ку[наи {индустон сонскpит ба фоpсии ку[на бисёp наздик аст, инчунин даp асотиpи динй ду тоифа низ бо [ам яранга доpанд. Маъбад[ояшонpо метавон бо якдигаp татбиц каpд ва даp натихаи муцоисаи забон[ои сонскpит ва фуpси гадим собит шудааст, ки [индуён ва эpониён аз шохаи шаxаpаи оpиён, ки даp Уpупоанд, будаанд. Баpои кашф каpдани унсуp[ои ибтидоии забон[ои уpупой сонскpит ва фуpси гадим маънои бузуpге доpад.
My[ими гавм[ои эронй. Мамлакати Эpон аз хо[ои баланд ташкил мешавад. Водие, ки даp миён [аст, ин мамлакатpо ба ду Гисм худо мекунад. ^p ду цисмат бо замин[ои добили киштукоp то даpёи Хазаp мунта[о мешавад. Aз нуцтаи назаpи xуFpофиё ин кишваp, ки ба цитъа[ои гуногун молик аст, аз нуцтаи назаpи таъpих [ам пешpафт ва болоpави[ои гуногун нишон дода аст, [амчун чандин цавм[о, мисли афгонон, поpйи[о, хоpазми[о, мидиёи[о ва фоpс[о аз замон[ои ку[на боз даp ин хо сокин шуда омадаанд. Фацат бо xаpаёни замон забони эшон ба цолаби эpонй даpомада ва шеваи гуфтугуии эшон ба якдигаp бисёp наздик шуда омадааст. Истробун (Strabon), ки як асpи аввал аз мелоди исавй зистааст, мегуяд:
- Омил[ои rувватноктаpини таъpихи Эpон мидиёиён ва фоpсон шудаанд, ин ду тоифае, ки аз шо[ид[ои наздики маданияти Осуp ва Бобуланд, даp аввал[о ба давлат[ои мазкуp тобеъ ва баъд мустацил шуда буданд.
Mидиё. Шимолан (Озаpбойxон), ханубан (Сузён), (Хузистон), шаprан [ам аз (ку[[ои ЗоFpус) ба (Те^они) имpyзй ва то ба pо[и нав (Исфа[он) (як цисмат ва ё тамоми Озаpбойxон дохил аст), [амаи ин[о [удуди ку[наи Мидиёpо ташкил мекаpд. Даp ин суpат цитъа[ои [озиpаи Kуpдистон, Луpистон, Хузистони шимолй, [удуди Fаpбии Иpоrи Axам, хануби Озаpбойxонpо кишваpи
ку[наи Мидиё [исоб кардан мумкин аст. {озир дар цитъа[ои мазкур номи «Мидиё» намондааст, аммо дар ибтидо[ои ислом (мо[и Куфа), (мо[и Басра), (мо[и На[ованд) гуфта мешуд, ки (мо[и) (Мидиё) гуфтан аст.
Аз асар[ои боцимондаи мидиёиён [ануз чизе ба даст надаромадааст.
Дар ин бора он чи дар даст дорем, маълумоте аст, ки аз манбаъ[ои (осурй), (я[удй) ва юнонй гирифта шудааст.
{атто, бузургтарин [укмдори ошуриён аз хи[ати ин ки мидиёиёнро ба та[ти табаият гирифтаанд, фахр мекунанд. Аз ин маълум мешавад, ки мидиёиён як рациби да[шатноки ошуриёнанд, унсур[ои беа[амият набудаанд.
Осуриён. К,исмати болоии (Байнанна[райн) ё ки (Ал-Ч,азира) (Сурия) ва цисмати поёнии он (Калдония) номида мешавад.
Чунон ки Миср [адяи Нил аст, инчунин дар ин хо (Дахла=Дицла) яъне [адяи Тир ва (Фурот=Бурот) [адяи Сил аст.
На[р[ои Дахла ва Фурот, ки аз ку[[ои баланд ва барфноки Арманистон фуруд меоянд, баъд аз хараён кардан ба ду истицомати мухталиф ба [ам мепайванданд ва делтои бузурге [амчун Нилро ташкил меди[анд. Азбаски, канор[ои ин на[р ба таваттун ва сукунат мусоид аст, дар он замон[о як маркази маданй ташкил мекард ва як кишвари маъмур ва ма[сулдортарини ха[он [исоб меёфт. Хусусан, тарафи Калдония [осилхезтар буд. {ерудут (Herodot) (485-425) дар ин бора мегуяд:
- Касоне, ки надидаанд, сухани маро бовар нахо[анд кард. Э[тиёхи а[олй бо хурмо рафъ мешуд. Аз хурмо шароб, сирка, шакар ва як навъе аз нон дуруст мекарданд. Аз чубаш абрешим эъмол намуда, цумош мебофтанд, аз танааш сутуну болор ва монанди ин[о дуруст мекарданд. Донак[ои онро месухтанд ва барои [айвонпарварй кор мефармуданд.
Мегуянд, ки: Дар яке аз шарци[ои Эрон баён шудааст, ки хурморо 360 гуна ба кор мебурдаанд. Ва хеле аз [айвон[ои манфаатбахши эшон [ам дар он хо мебуданд.
А[олии ку[натарини ин хо, ки аз руи таърих маълум шудааст, (сумирй) ва (оцод)-[оянд. (Сумириён) дар (хануб) ва (оцод)-[о дар (шимол) сокин буданд.
Назар ба раъйи баъзе, ин [ар ду цавм аз цавм[ои урал-олтоианд. Назар ба э[тимоле (сумириён) ба (сомй) ва оцодон ба як насаби мах[ул мансубанд.
HOMAИ ДОНИШГОХ
Даp [аp [ол, се [азоp сол пеш аз мелод сумиpиён даp Aл-Xазиpа бинои маданиятpо баpпо каpдаанд. Хатти мисмоpию-л-шакл [ам аз ихтиpоъкаpда[ои он[ост.
(СоpFун), ки мамлакати Суpия ва Эломpо ба даст даpоваpдааст, асаp[ои сумиpиёнpо ба забони сомй таpxума кунонида буд.
Сиё[аи китоб[ои сумиpй даp китобхонаи (Осуpбонипол) мавхуд буд.
Aгаpчи, Бобул [амчун фоpсон, ашкониён, македониён аз таpафи миллат[ои мухталиф фат[ шуда бошад [ам, забони сумиpй [окимияти худpо аз даст надод: ин забон то замони (Исо) забони муцаддас [исоб меёфт. Чунонки, pуле, ки забони лотинй даp олами хpистиёнй ва забони аpабй даp олами ислом бохтааст, забони сумиpй низ он вацт[о айни <ин> pулpо мебохт.
Kитоб[ои беш аз [азоp сол зиста, ошкоp аст, ки аз забони сумиpй таъсиp гиpифтаанд. Забони сумиpй, ки яке аз забон[ои маданй ба шумоp меpавад, аз алсинаи илтисоция = забон[ои часпанда мебошад. Ба эътибоpи ташаккул ба забон[ои туpк бисёp наздик буда, аз pyи шакл бештаp ба забон[ои чинй мемонад.
Тан[о rаpобат доштани у ба кадом яке аз миллат[ое, ки даp замон[ои цадим зистаанд, [ануз даp суpати цатъй маълум нашудааст.
5 асpи аввал унсуpи бегонае ба замини сумиpиён омада буд. Ин унсуp аз ацвоме буд, ки мансуб ба насли сомй буданд. Доpои [еч як маданияте набуданд. Ин тоифа, ки номи калдониpо доштанд, аввалан ба замини оцодон, баъд [ам ба замини сумиpиён xойгиp шуда буданд.
Табий, Aл-Xазиpа, ки исте[комот надоpад, наметавонист баpои а[олй бетаpсу бим монад. Таpаф[ои (хануб) ва (Fаpб) бо Xанговаpони сойии бадавй ва таpаф[ои шимолу шаpr ин хо бо Xанговаpони (Apманистон) ва (Элом) даp як [олати хатаpнок меистод. Бино баp ин, оцодон ва сумиpиён ме[монони бегонаpо [усни цабул нишон дода, баp зидди (элом)-[о аз ёpмандии ин[о истифода буpданд. Ба ин pавиш калдониён даp Aл-Xазиpа xойгиp шуда, [окимиятpо ба даст гиpифтанд.
Одот ва ахлоци (элом)-[о ба оцодиён бисёp мемонад. Aз хи[ати маданият [ам таpаrrи[ошон кам набуд. Ша^и (Суз), ки маpкази як маданияти кy[натаpине аст, ба [укумати Элом
тааллуц дошт. На[р[ои Фуроту Дахла ва аз арозии Ла[ция, ки дар тарафи шарции Дахла ташкил шудааст, то ба [удуди Мидиё ба [укумати Элом мутааллиц буд.
{укумати кё[наи Бобул. Дар (Бобул=Боб+ил=дарвозаи Худо), ки дар китоба[ои 3800 сол пеш аз мелод мазкур аст, сулолаи наве аз цавм[ои сомй ташкил шуда буд. Аз [укмдорони ин сулола (Зайн Муболият) ицтидори [укумати Эломро шикаста аст, писари у ({омуробй) <Хаммураппи> 2250 сол цабл аз мелод дар Бобул [укмдорй шуруъ карда буд. Баъд[о ин [укмдор Калдонияро саропо ба та[ти нуфузи худ гирифта буд. Тартибди[андаи махмуаи цонун[о низ ин [укмдор буд.
{укумати осурй. 17-16 асри аввал пеш аз мелод [укумати осурй ташкил ёфта буд. Агарчи ин [укумат бо [укумати Бобул дар бораи [удуд а[днома баста бошад [ам, он цадар натавонист давом кунад. Баъд аз чанд му[орабае [укумати осурй ба Бобул иолиб омад. {укмдор (Салмони Сур) <Салманасар> Осуристонро бузург гардонид.
(Тиилотплосур)-и <Тиглатпаласар> севум тамоми Арманистон ва як цисми (Мидиё)-ро ба даст дароварда буд. (Исроил) ва (я[удй) ба та[ти табаияти у даромада буданд. Баъд аз ча[орумин (Салмони Сур) (726-722) (сулолаи Сориунон) <Саргон> ташкил карда шуд.
Муассиси сулола (Сориун) [укумати осуриро ба як цуввати фавцулодае расонид. 27 [азор асирро, ки аз ша[р[ои Сурия гирифта аст, ба ша[р[ои Ал-Ч,азира хойгиронид. Баъд аз э[рози музаффарият дар Бобул ба даруни (Арманистон) ва (Мидиё) даромада, баъзе хой[оро ба та[ти итоат ва инциёд даровард.
{укумати Мидиё. Аз осори боцимондаи мидиёиён [ануз чизе кашф карда нашудааст. Маълумоте, ки дар [ацци ин[о ба даст дароварда шудааст, аз манбаъ[ои (осур), (я[удй) ва (юнонй) гирифта шудааст.
11 аср пеш аз мелод дар китобаи [аккандашудаи осурй (Амодон-{амадон) пойтахти Мидиё гуфта, [амчун як цитъаи тобеъ нишон дода мешавад (дар китобаи Тиилотплосур).
Ва низ, дар як китобае, ки асри ну[ум пеш аз мелодро ёд мекунад, номи Мидиё зикр шудааст. {укмдор (Салмони Сур) (731-713) ифтихор мекард, ки ин цитъа аз у дар тарсу бим будааст.
HOMAИ ДОНИШГОХ
Xонишинаш (Санохpиб) <Синаххеpиб> ва (Осоp[одун) <Aсаpхаддон> rадpе аз ин цитъа ба даст даpоваpда буд. Ин мамлакат даp назди мидиёиён (Мотой) ва ё (Омотой) ном дошт. Осуpиён аввалин дафъа чун (ба Мотой) дохил шуданд, у ба чандин цабила[о худо шуда буд. Саpдоpони ин цабила[о аз таpафи ононе, ки аз миёни а[олй пешpафтаанд, интихоб каpда мешуданд.
Го[о FавFо ва мунозаа низ даp миёни эшон кам намебуд. ^[[ои (ЗоFpус) миёни осуpиён ва мидиёиён як монеаи бисёp му[им ташкил мекаpд. Бо [амаи ин му[оpаба [ам кам намешуд.
(СоpFун) ба[с мекунад, ки аз мидиёиён 67 пpинс баp зидди у иттифоц бастаанд. (ТиFлотплосуp) баp зидди Мидиё иxpо доштааст, нацл мекунад. (Салмони Суp) (859 м.) ба ин ки мидиёиёнpо ба та[ти тобеияти худ бигиpад, муваффац нашудааст. Aгаpчи, [укуматдоpоне монанди (ТиFлотплосуp), (СоpFун), (Снохpиб), (Осоp[одун), даp Мидиё каме муваффацият касб каpда бошанд [ам, цавми мидиёpо саpопо нобуд каpда натавонистаанд. {атто давлати осуpй даp аpафаи pyй ба инrиpоз оваpдан буд, ки мидиёиён гаpдан аз юFи бегона хеле чобук халос кунонида буданд.
Даp манбаъ[ои я[удй номи Мидиё ва ша^[ои у го[о зикp мешавад. Aммо баpои ин давpа ягона манбаи мувассац манбаъ[ои юнонй аст. Хусусан гуфтоpи ин се нафаp:
1. {еpудут аст. Чиз[ои наrлкаpдаи ypо хат[ои мисмоpию-л-шакл [ам тасдиц мекунад, у яке аз он се нафаp аст, <ки> таъpихи навиштаи эшон даp суpати том ба мо pасидааст.
2. Kатазиёс (Cetezias) аз санад[ои давлатии Apдашеp, ки аз шо[они сосонй аст, истифода буpдааст, ки аз таpафи як му[аppиp (820-891) (photius) вацоеъ нацл каpданаш [ам каме вусу^о эхоб мекунад.
3. Бpузус (Brozis) як нафаp pо[иби калдонй аст, ки даp асpи Искандаp зистааст. Назаp ба pивояти {еpудут осуpиён 250 сол ба Осиёи боло [оким шуданд. Он ки аввалин дафъа аз [окимияти ин[о pа[ой ёфт, [амоно мидиёиён буданд.
Диюкис <Дейок>, ки таpафдоpи адолат ва [аццоният буд, якумин [укмдоpи Мидиё буд, ки та^ибан аз мелод 7 rаpни аввал ба тахти истицлол баpомад, назаp ба маъхаз[ои осуpй (Доёццу) <Дайаукку>.
Дар санаи (713) мелодй (Сориун) замини Диюкисро ба даст даровард.
(Диюкис, Кайцубод) соири принс[ои Эронро комилан ба итоат дароварда шуд. (Ицботон - {амадон)-ро бино кард. Хеле низом ва цонун[оро низ эход карда буд. Монанди [укмдорони Осур аркони сарой ва аскари хос дошт. То рухсат намедод, наметавонист касе ба [узураш дарояд.
(Фровортиш - Фар[од, 677) <Фраварти> ба хои у гузаштааст, аз Балх то Суид чандин цавм[оро тобеи худ кардааст. {амватанони худ, эрониёни ханубро низ ба худ тобеъ карда буд. Ни[оят дар аснои як тааррузи осуриён вафот ёфта буд.
(Киохсор) <Киаксар>, ки юнониён (Хвохзото)-ро мегуянд, хонишин ва [ам писари у буд.
Назар ба ривояти {ерудут (Киёхсор) як бор осуриёнро маилуб карда, пойтахти Осуристон (Нинво)-ро му[осара карда буд. Фацат чун хабари инро, ки (Санбон) Осиёи Хурдро истило кардаанд, шунид, лозим дид, ки ба мамлакати худ баргардад. Ин э[тимолан ба (Киохсор) бисёр мувофиц омад.
Зеро, Санбон, ки мисли як сели да[шатангез ба дарун[ои Арманистон ва Осиёи Хурд даромадаанд, (Киохсор) бо аскаре, ки [амро[и худ дошт, он[оро таъциб карда, ноили чандин футу[от шуда буд.
{укумати Лидиё. Яке аз му[имтарин цавм[ои Осиёи Хурд [ам лидиёиён буданд. Замин[ои ин[о бо беша[ои сабзу хуррам ва маризор[ои назарфиреб фуру гирифта шуда буд. Худашон [ам аз цавм[ои орй буданд. {укмдори эшон (Олиёт) <Алиатт> то ба [аволии Фрикиё тавсеи [удуд карда, бо мидиёиён [ам[удуд шуда буд.
^адре нагузашта ду [амсоя ба якдигар махбур дастугиребон гардиданд (585-590 м.). Ни[оят, дар аснои му[ораба, ки дар канори (^изил-Ирмоц) воцеъ шуда буд, кусуфи куллй руй дод. Бинобар ин, му[орабаро ба анхом расонида, ба тавассути [укмрони Бобул (Бухтунассар) мусола[а - ошной намуданд.
Остиёц. У [олате, ки мамлакати меросгузоштаи падарашро идора намояд, надошт. Аз бадрафтории у [ама кас ранхида буданд. Дар соли (550) (Сирус-Кайхусрав), ки аз Ахамониён аст, ба у иолиб омада, ба мамлакати у со[иб шуд.
HOMAИ ДОНИШГОХ
Ва ба ин pавиши [окимият аз мидиёиён, ки эpониёни Fаpбанд, ба дасти эpониёни хануб, ки фоpсонанд, бигузашт.
Aдaбиëти забони па[лавй 5
Aдабиёти па[лавй (яъне, забони давpи сосонй) адабиёти му[ташаме ба шумоp меpафт. <Кисмати> хеле каме аз ин адабиёт, ки ба маданияти пеш аз исломи Эpон ба миrдоpи мутаносиб ва мусовй вусъат дошт, тавонист гиpебони худpо аз заpба[ои таассуб халос намояд.
Тан[о се тои асаp[ои па[лавй, ки шакли асосии худpо ниго[ доштааст, даp даст аст:
1. Kоpномаи Apдашеpи Бобакон (К^номо^ Оpтохшосpи Попоцон).
2. Kитоби Заpиpа (Ёдгоpи Заpиpа).
3. Таъpихи Хусpав.
Муассиси сулолаи сосонй Apдашеpи Бобакон донишмандон ва нависандагони Эpонpо [имоя мекаpд. Aз муъбад[ои бузуpг (Apдавиpоф) ба зинда гаpдонидани оини заpтуштй фаpмон дода буд. Kитоби муцаддаси поpсизм (Aвасто)-pо ба шакли мунтазам даpоваpд. Ин асаp то асpи Шопуpи Kабиp (310-379) се боp ба таpтиб андохта шуда буд. Боз якчанд асаpи па[лавие, ки ба он[о pанги дин дода шудааст, низ [аст. Чунончи: (Бунда[иш) ва (Apдовиpофнома), ки би[ишту дузахи заpтуштиён аст ва низ (n^^pr), ({ушангнома), (Пандномаки Хусpав), (Пандномоц Ваxуpмитpу Бохтогон - Пандномаи Бузуpгме[pи Бахтакон), ки инсиклупидии эътицодоти заpдуштиён мебошад.
Даp асаp[ои ахлоцй таъсиpи {индустон намоён аст. Боз яке аз асаp[ои му[им (Хвотойномоц, яъне Худойнома) мебошад. Даp ин асаp даp [ацци ца^амонони Эpон манцулот pасман Fундошта шуда, даpx каpда шудааст. Боз даp асp[ои панхум ва шашуми мелодй таъpихи (Маздак) ном шахсе, ки фи^и коммунизмpо даp Эpон ба мавцеи иxpо гузошта буд, ба шакли pумон навишта шудааст. Aсли ин асаp[о мавхуд набошад [ам, таpxума[ои аpабии он[о даp даст аст.
Боз яке аз асаp[ои адабй - «Лайлй ва Махнун»-и Эpони цадим (Вомиц ва Узpо) аст ва яке дигаpаш pумони (Вис ва Ромин) мебошад.
Афсус, ки намунае аз асар[ои адабиёти сосонй, ки ба вазни (аруз) тартиб ёфта шуда бошад, мавхуд нест.
Шуб[ае нест, ки кумпузитур ва хонанда[ое чун Бо[лиёбод (Борбад) ва (Накисо) дорои а[амияти бисёр баланди адабй будаанд. Аз мудаццицони забони араб (Барон Давид) фарзияе баён кардааст, ки [атто бештарин вазн[ои араб дар асри сосонй аз Эрон гирифта шудааст ва ба ин фарзия истинод карда, бо як э[тимоли зуре метавон чунин иддаоро пештар бурд.
Асар[ои сайёр. Чун ба асар[ое, ки ба таъбир «сайёр» номида мешаванд, биёем: Як чанд асари му[им аз {индустон гирифта шуда, [ануз пойдор ва зинда аст:
1. (Колилок Домоноц) «Калила ва Димна» ном масал ва афсонаи маш[ури ({акими Бидпой), ки яке аз асар[ои му[ими илми [икмат шумурда мешавад;
2. Синдбоднома;
3. {азор достон;
4. {аёти Буддо;
5. Юзосиф.
Ва якчанд асар доир ба нухум ва тиб аз забони [инд тархума карда шудааст. На тан[о [амаи маъхаз[ои асар[ои илмй аз {инд, балки аз (Юнон) ва Калдуниён низ гирифта шудааст.
Дар асри Сосониён - насрониёни оромй дорои цувваи илмияи бузурге ва [атто молик ба цувваи сиёсии калоне буданд. Зеботарин асар[ои илмии классикй ба воситаи эшон ба забони па[лавй гузашта буд. {амаи асар[ои мантицй, тиббй, риёзй ва нухумй ба забони па[лавй тархума шуда буд. Адабиёти сурёнй баробари адабиёти па[лавй ру ба инкишоф меовард.
Настурй Павел, ки дар дарбори Нушервон буд, асар[ои мантиции Арастуро ба забони па[лавй тархума кард. Аз импиротурони Рум (Жустинён) <Юстиан>, вацте ки аз бобати масъалаи динй файласуфони юнониро аз мамлакати худ дур карда буд, дар ин вацт шо[и Эрон Анушервони Одил (?) дар ша[ри Хунди Шопур окодемй (Анхумани дониш) таъсис намуда буд, чанд нафаре аз ин файласуфон уро [укмдори файласуфон хонда, ба дарго[аш пано[ оварда ва то ба андозае дилхо[ ва маз[ари [имояи у шуда буданд.
Яке аз маш[уртарин асар[ои па[лавй, ки (Оиннома) мебошад, асари бисёр бузурги номдор ва маш[ур аст. Ин асари
HOMAИ ДОНИШГОХ
инсиклупидиест, ки доиp ба маълумоти ихтимой ва [аpбй мебошад. Дастуp[ое, ки ба мудиpони мамлакат ба rap меояд, ин хо хамъ шудааст. Ин асаpе, ки ибоpат аз чандин [азоp са[ифа аст, оинаест, ки таpзи [укумат, идеал ва фаъолияти фаpмонфаpмоёнpо нишон меди[ад. Якчанд [икмат[ои оид ба усули таxpиба ва зиндагй даp ин хо зикp меёбад. Даp Оиннома якчанд чиз[ои аз {индустон ва Юнон ицтибос ёфтагй низ [аст, ки оид ба атpоф ва му[ими он, даp боpаи бонизом сохтани лашкаp, фанни ^p6 ([унаpи ханг), [аpакат[ои [аpбй, тиpукамон, гую чавгон, муносибат[ои кишваpй, адолат, му[осаба ва му[окама ба[с менамояд.
Даp он замон[о даp масъала[ои динй, астpулужй (илми танхим, ситоpашиносй), яъне даp боpаи он ки ситоpа[о ба зиндагй чигуна метавонанд таъсиp бахшанд...6 Aз [ифзу-с-си[а низ маълумоти бисёpе даp ин асаp мавхуд аст. Даp асpи хулафои Банй Умия аз таpафи Солим ном котиби {ишом (105-125 [иxpй) мацолоти Apасту, ки ба аpабй таpxума шудааст, он чиз[о нест каpда, аз ин нома гиpифта шудааст.
Даp ^p [ол, адабиёти забони па[лавй pyи бинои му[ташаме таъсис ёфта буд. Забони аpабие, ки даp Эpон дусад сол бо истицлоли тамом [укмфаpмой каpдааст, ба андозае ки ба тизои py[онии синфи мунавваp кифоя кунад, pангоpанг набуд.
Apаб[ои [ушёp аз чандин китобхона[ои па[лавй, ки пуp аз китоб[ои дастнавис буданд, баpои гиpифтани Fизои pë^ ба машаццати сафаp[ои дуpудаpоз мута[аммил мешуданд.
Apаб[ои БаFдод аз саpои халифа[о як цисм мавзуъ[ои тантананок гиpифтаашонpо ба таpxумаи па[лавй татбиц ва го[о асаp[ои па[лавиpо айнан таpxума каpдаанд, чунончи (Aбони Ло[ицй), ки «Kалила ва Димна»-pо манзуман таpxума каpдааст ва соиpу[у.
Таърихи адабиёти Эрон. Давраи исломй 7
Падид омадани форсии нав аз забони пахдавй. Бо фат[и Кодисия аpабон ба кишваpи Эpон зафаp ёфтанд (637 мелодй). Пойтахти Эpон (Истахpи Фоpс), ки маш[уpи ха[он буд, низ даp (650) фат[ гаpдида, давлати му[ташами Сосониён мунrаpиз шуд ва [окимияти Эpон ба волиёни аpаб гузашт. Несту нобуд каpдани сиёсат ва [окимият ба осонй мумкин шуда бошад [ам, несту нобуд
кардани дину забон он цадар [ам аз мумкинот [исоб намеёфт. Дар миёна[ои (971-973 мелодй) (Ибни {авцал) ном хуирофишинос, ки дар Эрон саё[ат ихро кардааст, мегуяд: «Дар Эрон де[е, ки дар он оташкада набошад, ёфт намешавад». Шумораи зартуштиён [ам дар аср[ои охирин кам шуд; тахминан (130 сол пеш) аз ин таърих Оцо Му[аммадхони К,охор чун ша[ри Кирмонро му[осара карда, дар он хо дувозда[ [азор эронии зартуштй ёфтааст.
Чун ба масъалаи забон биёем, то ними якуми хилофати давраи Банй Умия дар кишвар[ои бегона забони дафтархона (девон) забони арабй набуда, забони ма[аллиён буд, масъалаи арабонидан (таарруб) аз замони Абдулмалик (дар таърихи 65-86 [ихрй) сар шуда буд. Пас, маълум мешавад, то ин замон забони па[лавй дар Эрон мезист. Аз хи[ати забон масъалаи арабонидан низ фарзанди модарзод буда, баъд аз табаца[ое, ки синфи мунаввари Эронро ташкил кардааст, сар мешавад. Бо ин тарица, забони па[лавй, ки мо[ияти илмй ва адабиашро кам кардааст, дар миёнаи китоб[ои халц ниго[ дошта шуданаш табий аст, агарчи зарба[ои таассуби араб чи цадар сахт буда бошад [ам, <барои> ба тамом нест кардани ин забон цодир набуд: Ру[ашро аз бадан берун меовард, хасадашро бо шиканха[о хурд мекард, аммо ба [астиаш наметавонист даст бирасонад. Ин буд, ки як боди хафифи истицлоли сиёсй, ки аз тарафи Хуросон вазида буд, ба зинда кардани ин хасади беру[ кофй шумурда шуд, аммо ба эхоби замон ва макон лозим меомад, ки ба як пардаи нав бипечад.
Дар воцеъ [ам [амон тавр шуд. Яъне, [амон забони па[лавии аср[ои охирини Сосониён бо гирифтани хеле аз калима[ои арабй бо ранги ислом рангин гашта ва ба майдон баромадааст.
Хатнависй бо алифбои арабй иафсии ранги мазкурро боз як бори дигар афзуда буд. Хо[ забони худро бо алифбои бегона навиштан бошад ва хо[ акси ин бошад, дар миллат[ои дигар [ам дида мешавад.
Масалан, юнониён ва арманиёни туркигуй туркиро бо алифбои юнониву арманй ва (мар)[ои испониюлй, ки арабиро фаромуш кардаанд, забони испониюлиро бо алифбои араб менависанд.
Бо ин тарица, зу[ури форсии нав на ба офаридани чиз[ое, балки ба зинда гардонидани мурдае мемонад.
HOMAИ ДОНИШГОХ
Баъд аз Искандаp ба либоси па[лавй беpун омадани фуpси цадим, ки та^ибан ба маpги панхсадсола ма[кум шуда буд, бо [амин таpзу pавиш саp баpзадааст. Бино баp ин, фоpсие, ки даp асpи Aхамониён ({ахоманишиён) (560 пеш аз мелод) доpои адабиёти мукаммал ва ба такомули табий давом дошт, бо гузаpонидани як-ду давpаи диpанг ва фитpат боз ба pо[и худ давом каpдааст ва мекунад. Фацат аз нуцтаи назаpи таъpих ин забонpо бо ном[ои фуpси цадим, фуpси миёна (ё ки па[лавй) ва фуpси нав ба се давpа худо каpдаанд. Забони па[лавй [амчуноне, ки фаpзанди модаpзоди фуpси цадим аст, фуpси нави [озиpаи зинда [ам фаpзанди модаpзоди забони па[лавй аст.
Даp асpи севуми [иxpй гуфтугузоp каpдани як мусалмон бо як нафаp pо[иби заpтуштй бисёp [ам душвоp набуд. Чунки, агаp аз забони гуфтугуиаш (фуpси нав) либоси аpабй беpун кашида мешуд, ба шакли забони пеш аз панх асpй (па[лавй) медаpомад. Aммо, баpои эpониён он вацт фа[мидани фуpси цадим бисёp [ам осонй надошт, чунки, фосилае, ки даp ин хост, дуpу даpоз аст, вале баpои эpониёни аввал[ои давpи сосонй фа[мидани фуpси цадим бисёp [ам душвоp набуд.
О[иста-о[иста ба як голаб рехта шудани Драб ва Д^ам.
Даp асpи якуми салтанати аpаб, яъне, даp давpа[ои халифа[ои ча[оpгона ва халифа[ои Банй Умия алоца ва муносибати эpониёни маFлуб ва аpабони фоте[ бисёp кам буда, даp якумин сад соли [иxpй аpабон аз кишваp[ои фат[каpдаи худ боху хиpоx мегиpифтанд ва ба ма[аллиён бо назаpи паст менигаpистанд ва [атто бегонагони мусалмонpо аз та[rиp каpдан ибо намекаpданд. Пас, аз ин хусус pаият[ои маданй ба саpдоpони Fайpимаданй агаpчи зо[иpан бадгуй накунанд [ам, ботинан адовати бузуpге мепаpваpиданд. Ин маFлуб[о, агаpчи, дин, забон ва одоти Fолибонpо ахз кунанд [ам, даp айни замон аз иxpо доштани акси таъсиp дам намеистоданд, яъне замоне, ки толиб аз маFлуб аз хи[ати савия ба даpаxаи паст буд, воцеа[ои pyйдода бо о[истагй ва тадpиx зо[иp мегашт. Каpни якуми [иxpй тамом нашуда, маданияти маFлубон ба Fолибон зyp омад. Даp вацт[ои ох^ини давpи Банй Умия тамоми миллат[ои зеpдастшуда майле, ки нисбат ба [аёти маънавй ва таpаrrиёти фи^й доштанд, ба майдон гузоштанд.
Дар Димишц ба адабиёти юнониву сурёнй ва дар Басра [ам араб, [ам форс баъд аз фат[и арабон ба адабиёти па[лавии дар Эрон зиста майлу раибати бузурге нишон доданд. Ин раибати адабй ва маънавй сабаби дигаре [ам дошт, ки он [ам иборат аз ин буд, ки: дар фат[и Эрон ва соири кишвар[о иайр аз араби бодиянишин араб[ое, ки пеш аз ислом хат - рабт медонистанд, низ иштирок мекарданд, тафтиши адабиёти па[лавй бо раибати бузурге аз тарафи ин гуна арабони хатдон табий менамуд.
Кор ин тавр [ам шуда буд. {атто, чунончи пеш аз тамом нашудани асри Банй Умия ин кор сар шуд. Аввалин бор эрониён ба тархума кардани асар[ои па[лавй ба арабй шуруъ намуданд.
Музаффарияти Эрон дар хилофати аббосй. Аббосиён бо ёрмандии эрониёни хуросоние,(1) ки аз хилофати Банй Умия нафрат карда буданд, ба хилофат комёб шуданд. Ва ба муносибати наздик шудан ба Эрон Баидодро пойтахт иттихоз карданд. Дар [ар хои хилофат маданияти Эрон ба назар намуда меистод. Вазорати Бармакиён вазифаи цувват гузаронидани маданияти Эронро ба кишвари хилофат медид.
Нисфи аввали давраи хилофати аббосй унсури араб ва форсро дар як сурати мо[ирона ба як цолаб рехта буд.
Бармакиёни мусалмоншуда э[тироми бузурге нисбат ба ин дин парварида ва, дар айни замон, му[аббати оташкадаи Навба[орро, ки ибодатго[и падарон ва бобоёни худашон буд, тамоман наметавонистанд аз сина бароваранд. Дар замони {орун (813 мелодй), агарчи Бармакиён ма[сур шуда [ам бошанд, нуфузи эронй аз хилофат даст намекашид.
Зани писари {орун (Маъмун) муътазилй, эронй буда, дар айни замон худ низ аз модари эронй таваллуд ёфта буд (813-833). Инчунин, сардори лашкар ва вазири мухтораш ({асан ибни Са[л) низ эронй буд. «Афшин» ном ма[буби бародараш (Муътасим) низ назар ба «Ахбору-д-дувал» эронй буд.
Аз хи[ати хатна нашудан ин одамро ба ма[кама кашида буданд. ^озй бо камоли шиддат оташин шуда, барои куштан ба[она мехуст. Дар вацте ки уро [ам мутта[ам карда, гуфта буданд, ки: [амеша китоби зартуштиро мехонад ва китоб[ои па[лавиро хилд[ои гаронба[о дуруст кунонида, дар хонаи худ му[офаза мекунад... У ба хавоби эшон гуфта буд:
«Оре, дуруст, китоб[ои зартуштиро мехонам ва, ба фикри ман, ин кор ба ислом зид нест, зеро хой[оеро, ки мухолифи ахлоци некуст, рад мекунам. Агар китоб нига[ доштан бо ислом зид
HOMAИ ДОНИШГОХ,
бошад, чаpо шумо, цозиён, низ монанди «Kалила ва Димна», «Маздакнома» ном асаp[оpо даp хонаи худ ниго[ медоpед?»
Эpоди ^фшин) [ац буд, чунки адабиёти аpабй он замон бо таpxума[ои па[лавй пуp шуда буд, одамони маданй аз мутолааи
таpxума[ои па[лавй оpом намеистоданд.
Ибн ал-Муцаффаи эpонй (ки даp 757 кушта шудааст) аз мутаpxимони баном аст. «Kалила ва Димна» ва чандин асаpи дигаppо аз па[лавй ба аpабй таpxума каpдааст. Kасе, ки (Худойнома)-pо ба аpабй таpxума каpда, низ ин одам аст. Бино ба гуфтаи (Баpон Розен) ин асаppо баъд аз Ибн ал-Муцаффаъ [афт каpа ба аpабй таpxума каpдаанд.
{атто, номи чандин асаp[ое, ки па[лавиаш гум шудааст, аз «Фе[pист»-и Ибн ан-Надим ва дигаp аз монанди ин гуна китоб[ои аpабй меёмузем; давpаи аббосии адабиёти аpабй бо мазмун[ои эpонй пуp аст. {атто [ушмандони маълумотпаpасти аpаб тан[о бо хондани фоpсй низ Fайpат ва кушиш ба коp мебуpданд.
Arap як аpаби он замона фа[мад, ки бо забони аpабй як зоти мунавваp шудан номумкин аст, пас, аз чй сабаб як эpонии он замона ин гуна нафа[мад? Балки, ин гуна фи^ каpдани як эpонй аз он аpаб табиитаp нест? Даp [ацицат [ам ин тавp шуда буд: {аpакати миллй даp эpониён аз дигаp миллат[ои тобеи аpаб низ зиёдатаp буд.
Тулуи адабиёти миллй дар давраи исломй 8
Aдабиёти па[лавй, ки диццати хулафои аpаб ва табацаи доноёни асppо халб намуда буд, хомуш шудан наметавонист. Нуфузи эpониён даp хилофати аббосй [ам ба ин масъала ёpй мекаpд, эходи xаpаёни хадиде низ та^ибан имкон надошт. Зеpо, дастго[и хилофат бо маданияти цадимаи Эpон pаrобат каpдан наметавонист, аммо адабиёт ва забони rадимpо ба симои исломй даpоваpдан лозим буд. Масъала [амин тавp [ам шуд. Бино баp баъзе аз намуна[ои кучаке, ки даp даст мебошад, даp аввал[ои асpи дувуми [иxpй шукуфа[ои фоpсии хадид оFози шугуфтан каpд ва даp миёна[ои асpи севум аз зеpи фишоpи забони аpаб ба фиpyзй беpун омад. Ру[и ин забон аз забони па[лавй ва хасадаш аз забони аpабй ташкил ёфта буд, яъне миrдоpе аз калимоти
арабй ба забони па[лавй махлут шуда, ба алифбои араб навишта мешуд, ки то имруз ба [амон цофияи арабй мезияд.
Шеъри форсй. Аз шеър[ои форсии аср[ои аввали [ихрй намуна ва хабари са[е[е дар даст надорем, го[е хабари баъзе аз ашъори форсиро дар таърих[о мехонем, аммо асаре аз ин[о пайдо нест. Масалан, ашъори форсии Му[аммад ибн ал-Баис ибни {алис, ки санаи дувисту сипанхи [ихрй вафот намуда, Табарй дар таърихи худ менависад:
{икоят кард... маро, ки дар Мароиа хамъе аз пирони он хо ашъори форсй аз Ибн ал-Баис (2) барои у хонданд.(3)
Яке дигар ашъори Абуашъаси К,умй аст, ки ба цавли со[иби «Муъхаму-л-удабо» Абумуслим Му[аммад ибн Ба[ри Исфа[онй (254-322) дар хусуси он ашъори форсй чанд байти арабй гуфта: (4) {амчунин, Масъудй дар китоби «ал-Танби[ ва-л-ишроф» дар боби рудхонаи Зояндаруд гуяд, ки:
На[ри Зарандруд дар Исфа[он рудхонаи зебоест, ман онро дидам, эрониён дар хусуси он бисёр шеър[о гуфтаанд.(5)
Бояд донист, ки бештари шеър[ои эрониён он замон шеъри [ихой буда, чунончи Ч,о[из, ки дар нимаи аввали царни севум мезиста, дар боби мафохири арабу Ахам ва маслаки шуубй гуяд:(б) «Ва чист фарци миёни ашъори араб ва он каломе, ки онро эрониён ва румиён шеър меноманд».
Аз ин иборат ошкор мешавад, ки эрониён он замон ашъори [ихой, яъне ашъори монанди навои «Хусравонй» дар давраи Сосониён месуруданд.
Го[е, аз ин навъ ашъори [ихой дар баъзе аз кутуби цадима дида мешавад, масалан, Ибни Хурдодбе[ дар «ал-Масолик ва-л-мамолик» (таълиф дар сол[ои 230 [ихрй) гуяд: (7) Ba мaдинaту[у Думовaнди Шaлaнбa К,ола Ба[ром Хур:
«MaHaM шери Шaлaнбaву MaHaM бaбри тaлa». Шaлaнбa яке a3 шa[р[ои Дaмовaнд будa. Ин ду цитъаи [афт[ихой асли [амон байти маъруф аст, ки Му[аммад Авфй ва дигар тазкиранависон нисбат ба Ба[роми Гур (420-438) - ша[риёри сосонй дода ва ба шакли арузиаш даровардаанд:
MaHaM он шери жaёну MaHaM он бaбри ялa, Номи мaн Бa[роми Гуру куниятaм Бyxубaлa.
HOMAИ ДОНИШГОХ,
Давлатшо[и Самаprандй гуяд:
Уламо ва фузало ба забони фоpсй цабл аз замони ислом шеъp наёфтаанд, аммо даp афво[ афтода, ки аввал касе, ки шеъp гуфт, ба забони фоpсй Ба^оми ^p буд. Ва сабаб он буд, ки ypо ма[бубае буд, ки ypо Дилоpоми Чангй мегуфтанд ва он манзуpаи заpифа ва нуктадон ва pосттабъ ва мавзун[аpакот буд. Ва Ба[pом баp у ошиц буд. Ва он каниза^о доим ба шикоp ва тамошо [амpо[ буpдй. Рузе Ба[pом, ба [узуpи Дилоpом даp бешае ба шеp даpовехт ва он шеppо аз ду гуш гиpифта, баp[ам баст.
Ва аз Fояти тафохуp бад-он диловаpй ба забони Ба^ом гузашт, ки:
«MaHaM он пили дaмону MaHaM он шери ялa».
Ва ^p сухане, ки аз Ба^ом воцеъ шудй, Дилоpом муносиби он хавобе гуфтй. Ба[pом гуфт, ки хавоби ин сухани ман чй доpй? Дилоpом муносиби он бигуфт:
«<Ном Бa[ром турову пaдaрaт Бyxубaлa».
Подшо^о таpзи ин калом ба мазоц хуш афтод ва ба [укамо ин суханpо аpз каpд, даp назаp цонуне пайдо каpданд, фааммо аз як байт зиёда намегуфтандй.
Aбyубайд ал-Косим ибни Саломи {иpавй (таваллуд 150, вафот 222 ^xp^ [ам байти мазбуppо та^ибан даp шакли фавц нисбат ба Ба[pоми ^p меди[ад. (8)
Даp китоби соби^ззи^и Ибни Хуpдодбе[ цитъаи дигаpе аз шеъpи [ихоии фоpсй, ки мавхуд аст, ин аст, ки Aбуттаrй ал-Aббос ибни Таpхон даp хусуси ша^и Самаprанд гуфта (с.26): CaMaрщнди кaндмaнд, Бa зишт кй aфкaнд. Аз Шош ш бе[й, {aмешa н ци[й.
Зо[иpан маънй ин тавp бошад:
Самаprанд як вайpонаест, ки зинати худpо андохта, аз ша^и Чоч, ки бе[таp нестй, пас ту [амеша аз хатаp нахо[й хаст.
Ба pивояти (Муxмалу-т-тавоpих) ба [укми «[умоии че[pи озод» «баp нацши заp ва диpам навиштаанд»: Бихур бо нaвй xa[он,, {aзор соли HaBpy3y Ме[ргон.
Мусташpиr Доpмстетеp (Darmsteter) даp боби тулуъи шеъpи миллй даp Эpон гуяд:
Афсонаи Ба[роми Гур [ар цадар дилрабо ва дилкаш [ам ки бошад, бо воцеа[ои таърихй мувофицат надорад, зеро шури омадани Ба[ром ва шеър сурудани вай барои Эрон дар [укми чизи тоза набуд, да[ аср пеш аз он сарзамини мазкур кохи баланди адабиётро афканда буд. Пуйизии (poesie-шеър) Эрон интизори бул[авасии дили шо[онаро кашидан наметавонист. В-он га[е [афт аср цабл аз Ба[роми Гур ва Дилором [амро[они Искандари Мацдунй ашъори шуарои Сузён, яъне достони иаррои Зарираро шунида буданд. Баъд[о низ, замоне ки Урмузд ва Исо дар болои ку[[ои Арманистон машиули мубораза буданд, овози наима[ои эрониёни мушрик насрониёнро осоиш намедод. Вале, мутаассифона, аз шеър[ои цадими Эрон, чизе ки дар даст монда, [амон цисмати цадимаи (Авасто) аст, ки мусаммо ба Гото (Gathas) мебошад. Ин цисмат ашъор бо цофия муцаффо ва му[таво бар мазмун[ои ахлоцй аст.
Пруфисури дорулфунуни Кулумбиё (дар Амрико) Вилём Хексун ( Wilyam Jaksan) дар ин мавзуъ гуяд:
Намунаи мукаммали ашъори размии (epic) Эрони цадимро дар «Шо[нома» мушо[ида менамоем. Аммо аз болод <баллада> (шеъри хафифи рацсовар)-[ои ин замон намунае дар даст нест. Намуна[ои мавхуда иборатанд аз мазомири Зартушт, ки тараннум[ои иршодй мебошанд. Ин тараннум[о мусаммо ба «Гото» дар китоби муцаддаси порсизм, яъне «Авасто» мавхуданд.
Мазомини Гото нут[о (nothe )-и доир ба пушаймонй ва та[зиби ахлоц мебошанд. Намунаи кучаке аз «Гото»: «тот туо пармасо = tat thavaperesa», яъне: бигу, мавлои ман.
Чунонки аз маълумоти фавц зо[ир мешавад, «Гото» цадимтарин намунаи шеъри Эрон аст. Мусаллам аст, ки ашъори он давра мун[асир ба ин навъ набуда ва анвои дигар [ам дошта. Аз ашъори давраи [елинизм (юнонпарастй), яъне тацрибан панх аср баъд аз Искандар намунае дар даст нест.
Аммо, давраи Сосониён пур зо[ир аст, ки бе шеър набуда. Зеро, бо вухуди тарацции комили мусицй дар ин замон чи тавр метавонад, ки шеър набошад (мацсуди мо аз шеър тан[о шеъри мустале[ дар арабй, яъне шеъри аруз нест, шеъри [ихоиро [ам дохил медонем), [амоно шеър ва мусицй як ру[ аст дар ду цолиб ва махсусан, вацте ки бихо[анд бигуянд, ки «шоире шеъреро гуфтааст», мегуянд: Фалонй шеър хонд, цасидасарой ва
HOMAИ ДОНИШГОХ,
Fазалсаpой каpд. Тозиён низ «аншада шеъpан» гуянд, ки ба [амин маъност, даp забон[ои уpупой [ам [амин тавp аст. Шеъppо ба калимоти (ehanter hocnem) (9) ва монанди ин[о адо менамоянд. Фил[ацицат, шеъp [ам муаppаб аст аз лафзи «шиp»-и ибpй, ки ба маънии суpуд ва овоз мебошад. Масдаpи ин калима даp ибpй «шyp» аст, ки даp фоpсй исми махмуае аз овоз[оpо ифода менамояд. Яке аз сухандонони Фаpонса гуяд:
«Шеъp духтаpи осмон аст ва суpуд нахустин сай[аест, ки аз [анxаpаи вай беpун омада».
Aшъоpи аввалияи Эpон, яъне «Гото»-[о ибоpатанд аз суpуД[ои динй ва ахлоцй. Шуаpои цадими Фаpонса ба rасpи аъён ва бузуpгон pафта, шеъp[ои худpо бо чанг ва Fайpа мехонданд. Чунонки инонpо тpуваp[о (шуаpои шимол) ва ceranbadours (шуаpои хануб) ва шеъpашонpо chanson (наFма, суpуд) меноманд. Даp замон[ои цадим pасм чунон буд, ки шоиpони хушовози мусицишинос ба махлиси бузуpгон ва салотин pафта, ашъоpи худpо ба навои чанг ва Fайpа мехонданд. Масалан, (Боpбад, Хусpави Паpвиз, Рудакй ва Фаppухй). Ва ^p кадом, ки ин ду [унаppо надоштанд, шахси севумеpо баpои ин коp мегиpифтанд, ки ин цабил ашхосpо юнониён pопсудист (rhapsodistes) ва мусалмонон <фовй» гуянд.
Даp фоpсй навъе аз шеъppо «таpона» гуянд, ин калима ба маънии овоз аст. Apаб ин цисм шеъppо аз эpониён гиpифта, «ду байт»-аш меноманд. Даp цадимулайём эpониён онpо баpои манзум намудани маонии боpик ё даp фанни Fино ба коp мебуpданд. Таpонаpо pубой низ хонанд.
Aгаpчи, асаp[ои боцимондае аз ашъоpи давpаи Сосониён даp [укми [еч аст, аммо, бо вухуди ин, мавхуд будани шеъppо даp он давpа инкоp натвон намуд. Каpоини таъpихй [ам даp ин боб хомуш нест. Масалан, (Ибни Муцаффаъ), ки номи аслиаш Рузбе[ буда, даp адабиёти па[лавй доpои маълумоти зиёд буд, мегуяд: Aнyшеpвон даp pyзе, ки ба ифтихоpи Буpзyяи табиб ва ба шодии оваpдани «Kалила» хашн гиpифт, шуаpо ва хутабои мамлакати худpо фаpмуд, то даp хашн [озиp шаванд ва [аp кадом муносиби ин pyз чизе бисозанд.
Ба pивояти Давлатшо[, аз Aбyто[иpи Хотунй даp а[ди Aзудуддавлаи Дайламй даp катибаи rасpи Шиpин ин байт навишта шуда будааст:
{{ижaбро, 6a шй[он aнyшa бизй, Xa[онро 6a дидор тyшa бизй.
Ла[ни хусравонии маш[ур [ам иборат аст аз алфози мусаххаъ ва ё ашъори [ихой, ки Борбади шоир ва кумпузитури (compositor) маъруфи Хусрави Парвиз месохт.
Дар «Таърихи Систон» гуяд: То порсиён буданд, сухан пеши эшон ба руд бозгуфтандй, ба тарици хусравонй.
Суруди (Каркуй) аз ашъор ва суруда[ое мебошад, ки то кунун ба ёдгор монда. Дар «Таърихи Систон» мазкур аст, ки ин сурудро зартуштиён дар оташкадаи «Каркуя»-и Систон мехонданд: Фaрруxaт бодо руш(10) Хaнидa9 Kaршосб [уш. {aме пур acT a3 хуш, Нуш кун менyш. Дуст бaдо гуш, Бa офaрин ни[одa гуш. {aмешa некй гуш, Дй гузaшту душ. Шо[о, Худойгоно, Бa офaрини шо[й.(11)
Дар [ар [ол, бо ривоёти мазкур дар фавц, аввалшоири форсизабони баъд аз исломро муайян кардан мумкин нест. Зеро, мусаллам аст, ки дар асри истилои араб де[цонон ва зореони эронй наима[ои худро тарк накарда буданд, анъаноти цадима дар миёни туда[ои мардуми Эрон мезист. Замзамаву суруд[ои давраи зиндагонй ва мувофици кайфиёт му[ити худро доштаанд. Бо ин [ол, чй тавр метавон гуфт, ки фалон шоир аввалшоири давраи исломй аст? Бале, чизе ки мавзуи та^ицшуданй аст, ин аст ки:
Оё кадом шоири даври исломии Эрон дар осори муаррихин ба унвони нахустин шоир зикр шуда?
Ихолатан, Му[аммад ибни Васифи Систониро, ки яке аз дабирони Яъцуб ва Амр ибни Лайси Саффорй буда, хоизи ин ифтихор медонем, ки [еч як аз тазкира ва таворихи маъруф аз а[воли вай иттилое надошта, магар нигорандаи «Таърихи Систон»(12) намунаи баъзе аз ашъори Му[аммади Васифро меди[ад, ки дорои маонии [акимона ва алфози матин аст: Эй чи Faмо омaду шодй гузaшт,
HOMAИ ДОНИШГОХ,
Буд дилaм доим a-з ин пур^рос. {aр чи би^рдем, биxо[ем дид, Суд нaдорaд зи цзо э[тирос.
Яке дигаp аз шуаpои мазкуp даp «Tаъpихи Систон» Му[аммад ибни Мухаллади Сигзй аст.
Даp давpаи Саффоpиён тафсили а[воли ин шуаpоpо зикp хо[ем каpд.
Шар[и повара^ии муаллиф:
(1) Aбyмуслим ва Fайpа.
(2) Му[аммад ибн ал-Баис даp аввал[ои асpи [hxph со[иби Tабpез буд.
(3) Чопи Лейдан, силсилаи 3, саф[аи 1388.
(4) Чопи Лейдан, хилди 6, саф[аи 421.
(5) Чопи Лейдан, саф[аи 74.
(6) Aл-Баён ва-л-табйин, чопи Мисp, саф[аи 145.
(7) Чопи Лейдан, саф[аи 118.
(8) Ба нацл аз «{афт цулзум».
(9) {аp ду калима ба маънии суpуд аст.
(10) Маънии ин калима «фуpyF» аст.
(11) Тамоми ин мисpаъ[о [афт[ихой аст, шояд ин[оpо эpониёни асp[ои аввали ислом ба вазъи ашъоpи давpаи сосонй сохта бошанд.
(12) Ин таъpихpо Му[аммад {асанхони Эътимодуссалтана -ваз^и интибооти давpаи Нос^й даp pyзномаи «Эpон» аз шумоpаи 474 ба баъд даpx каpда, аммо асли нусхаи Fалат муpда ва [ануз нусхаи дувумй аз ин асаp ба даст наёмада.
Тавзе[оти фаро[амоваранда:
1 Ниг.: Ра[баpи дониш.-1928.-№4-5(8).-С.30-32.
Дaр шaр[и повaрarй мутaрxим aз мушaxxacоти тaрxумa чунин ёд кaрдaacт: «Мо дaр шуморa[ои гузaштa цисми axири ин мaкlолaро тaрxумa кaрдa будем. {оло aз aввaлaш бa тaртиб тaрxумa кaрдa мешaвaд, ки тaрxумa[ои пеш aз ин шуморa кaрдaшудa дaр оxири ин мaкlолa пaйвaнд мешaвaд» (с.30).
2 Тaрxумaи ин ицтибос a^a^ xaлaл дорaд. Тaрxумaи мaзкур тarрибaн бояд чунин cурaт гирaд: «Як xуди шзми форсй муддaти зиёде бaрои xaлби тaвaxxy[и ошицони aдaбиёт бacaндa xо[aд буд».
3 Яъне: Соли 462 буд, ки мaн (ин) cуxaни caрa (бе[тaр)-ро бо цон гуфтaм.
4 Ра[бари дониш.-1928.-№6 (9).-С.15-19.
5 Ра[бари дониш.-1928.-№1-2(6).-С.15-16.
6 ^исмати охири ин хумла хонда нашуд.
7 Ра[бари дониш.-1928.-№3(7).-С.18-19.
8 Ра[бари дониш.-1928.-№7(10).-С.12-15.
Дар шар[и поварацй мушаххасоти та[ияи мазкур чунин ёд шуда:
«<Мацола[ои пеши ин мавзуъро мо аз туркй тархума карда будем. Инак, ин мацола, ки давоми ощост, ба цалами худи фозили му[ратам Мирз о Му[син Ибро[имй махсусан барои журноли мо навишта шудааст, ки барои ин эшонро ташаккур менамоем ва мацоларо ба истифодаи цориин тацдим мекунем» (с. 12).
9 Шар[и ин вожа хонда нашуд. Ба нацл аз «Ту[фату-л-а[боб» «<ханида - овоз ба бонге бувад, ки миёни ду ку[ афтад ё овозе, ки аз тосе барояд» (Душанбе: Ирфон, 1992, с. 197).
М. Мухсин Из истории персидской литературы
Вниманию уважаемых читателей предлагается статья известного азербайджанского ученого-литературоведа первой четверти ХХ века, автор антологии «Образцы Иранской литературы» и ряда статьей по истории персидской и тюркской литературы, профессора («модарресе мадрасае Бадкубе») Бакинского университета Мирзо Мухсина Ибрагима.
Статья посвящена проблемам истории персидской литературы в доисламском периоде и в первых веках завоевания арабами Ираном.
Статья впервые опубликована в журнале «Рахбар-и даниш» (1928, №№1-7).
M. Mouhsin From the History of the Persian Literature
We attach the attention of the reader to the reprinted article belonging to the well-known Azerbaijanian Literary critic of the first quarter of the XX-th century, Professor of Baku University Mirzo Moukhsin Ibragim. It dwells on the problems related to the history of the Persian Literature connected with the pre-Islamic period, the first centuries of the Arabian conquest of Iran.
The initial publication was placed in the journal «Rakhbar-i Danish» (1928, 111-7).
