CC BY
96
ФИЛОЛОГИЯ
Абдушукур Абдусатторов,
доктори илмуои филология, профессор, Донишгоуи славянии Русия ва Тоцикистон
ЗАМИНАХ,ОИ АРАБЙ-ИСПАНИИ ПАЙДОИШИ МУСАММАТ
Аз авди Умавиён ба баъд ва алалхусус аз замони Аббосиён бар асари тавсиаи каламрави хилофати араб ва ширкати намояндагони халкдои мухталифи тобеъ дар фархднгу адаби арабизабон колабх,ои нави шеърие ба вучуд омаданд, ки асосан дар адаби арабй собикае надоштанд. Сабаби ба вучуд омадани колабх,ои тозаи шеърй дар адаби арабй зохдран тангии имкони касидаи бадавй ва тарзи кофиябандии он барои баёни мазомини тоза ва маъонии мухталиф будааст (3, 257). Аз ин ру, аз карни IX ба баъд дар шеъри арабй колабх,ои тозае чун мусаммат ва анвои он, аз кабили тарчеоту таркибот ба вучуд омаданд, ки «бар хилофи бештари касоид, ки мутазаммини афкори муташаттит аст ва голибан пайванди мантикй надорад, тарчеъот аз назму тартиби хосе бархурдор мебошад. Бад-ин маънй, ки х,ар банди он ба шарх,у баёни чузъе аз максуди кулли шеър ихтисос ёфтааст ва ин маънии мухталиф, ки чумлагй дар хдвли мех,вари вох,иде мегарданд, ба василаи байти восита ба якдигар марбут мешаванд. Агарчи тавоноии шоир дар ба кор бурдани кавофии яксон дар касида ва пайравй аз матлаъ, ки худ мояи фахомати шеър ва эъчоби шунаванда аст, лекин дар х,ар х,ол якнавохтй ва тули калом аз адами тачзиё ва тафкики матолиб эчоди хастагй ва малол мекунад, дар ^оле, ки дар тарчеъот ва мусамматот дигаргунии кофия ва тагйири матлаб ва бозгашти мучаддад ба мавзуи аслй ва махсусан вучуди байти восита асбоби ташхдзи зех,н ва тах,рики завку чалби хавос мешавад» (1,33).
Ин чо манзури мо бах,си муфассал дар бораи таърихи ташаккули мусаммат ва анвои он нест, зеро дар ин мавзуъ аз Шамси ^айси Розй ба баъд донишмандони зиёде изгори андеша кардаанд ва иддае аз
мухаккикон дар ин мавзуъ осори алохидаи илмй низ таълиф намудаанд (6). Ин чо масъалае, ки мавриди таваччух ва баррасии мо бояд карор гирад, таъйини иллатхо ва замону макони ташаккули мусаммат дар адабиёти араб ва масоили марбут ба зухури он дар шеъри форсист.
Маншаи мусаммати арабй ва анвои он - тахмис ва таштирро, ки хар ду истилох ^ам ба маънии таксим ба панч кисмат ва дувумй таксими чизест ба ду пора, дар адаби арабизабони Андалусии Испания дидаанд (4). Бино ба таъкиди аксари кулли мухаккикони адабиёти араб заминаи мусамматоти арабй аз интихои карни IX бо ташаккули ашъори иборат аз бандхои алохида дар Андалус бо номи «мувашшахот» (миёнбаста) огоз ёфтааст, ки то ин вакт барои аъроб бегона буда (3), бунёдгузори он шоири арабизабони Испания Мукаддам ибни Муъофа будааст (3, 260). Мувашшах иборат аз 4 то 10 банд буда «ва аз акфолу абёт сохта шуда ва ачзои риштаи акфол ва риштаи абёт дар вазн ва адад баробар ва кофияхо аз хам мутафовитанд» (4, 337). Асоси мувашшахаро маъмулан ду байте ташкил мекунад, ки мисраъхои он хамкофияанд ва ба онхо панч байте мунзам мегардад, ки «давр» номида шуда се байти онхо кофияи мустакил дошта, ду байт кофияи байтхои нахустини асосиро такрор мекунад ва ба ин васила тамоми шеърро «миёнбаста» мегардонад. Теъдоди абёт дар мувашшахот хеле зиёд буда, то 250 шакли онро зикр кардаанд (3, 260).
Дар адабиёти арабизабони Испания инчунин навъи дигари ашъори бар бандхои алохида бунёдёфта ба вучуд омад, ки яке аз сарояндагони маъруфи он Ибни ^узмон будааст. Ин навъ ашъор «зачал» ном дошта ва истилохи «зачал», ки ба маънии суруди халкист ва аъроб сарояндагони суруди халкиро «заччол» гуянд, ба мазмуну мохияти ин ашъор далолат мекунад, зеро кисмати нахустини инхо дар мавзуи ишк ва авотифу эхсосот аст. Зачал маъмулан 6-9 бандро дар бар мегирад, ки теъдоди абёти баробар дорад, ба истиснои банди аввал, ки аз ду байт иборат буда, гоя ва вазну кофияи шеърро муайян менамояд. Ин навъ ашъор аз руи мазмуну мавзуъ ба ду кисмат чудо мешавад, ки кисмати аввал дар мавзуи ишк ва сонй дар мадх аст. Тафовутхо дар сохтори бандхо ва кофияи зачал низ чун дар мувашшах зиёд аст. Фарки зачал аз мувашшах кабл аз хама дар мазмуну мухтавои гоявии он аст ва аз ин лихоз дар колаби шеърй бар хилофи мувашшах, ки хануз таъсири мазомини шеъри ахди аббосй дар он махсус аст, дигар асаре аз бодия ва шутур нест. Мавзуоти таърихй ва ишороте ба онхо хам мушохида намегардад. Вале фарки асосии зачал аз мувашшах дар забони он аст. Агар мувашшах бо забони умумй ва ягонаи хилофат - забони классикй гуфта шавад, забони зачал комилан халкй ва забони лахчаи махаллист. Ба ин хама муносибати ин ду колаби шеърй, яъне мувашшах ва зачал бо якдигар катъан муайян карда нашудааст ва иддае мувашшахро зачале дониста-
анд, ки баp асаpи коpкаpди адабй такмил ёфтааст ва баpхе зачалpо шак-ли омиёнашyдаи мyвашшаx донистаанд (3, 261).
Даp боpаи манбавy маншаи зyxypи мyвашшаx ва зачал низ андеша-XO мyхталифанд ва баpхе OFOЗи онpо даp намyнаxои шеъpи pачазй ва ид-даи дигаp даp адабиёти Испания, ки бо назми тpyбадypxо pобитае дош-тааст, тахмин каpдаанд, вале даp ин мавзуъ xанÿз хyлосаи катъии мус-ташpикон ва мyxаккикони адаби аpабй изxоp нагаpдидааст. Натича ин аст, ки даp инт^ои каpни IX даp адабиёти аpабизабони Испания ду ко-лаби тозаи шеъpй бо номxои «мyвашшаx» ва «зачал» макоме даp адаби аpабй пайдо намуд, xаpчанд ки аз назаpи нокидони шеъp он нисбати ка-сида чун назми «навъи пасттаp» ва ба адабиёти xакикй нолоик дониста мешуд (3, 261). Вале зачал, ки забони маpдyми маxаллиpо дошт ва шояд аз мyxити халкй маншаъ гиpифта буд, мавкее даp миёни шyаpои маш-pики хилофати аpаб наёфт. Даp боpаи маншаи сохтоpии мусамматот ва таpчеот, ки мyвашшаx низ аз анвои он аст, оpовy акоиди шеъpшиносон аз кадим то ба имpÿз асосан яксон аст ва агаp Шамси ^айси Розй даp каpни Х111 чунин гуфта бошад: «Таpчеъ он аст, ки касидаpо ба чанд китъа таксим кунад, xама даp вазн муттафик ва даp кавофй мухталиф ва шyаpо xаp китъаpо аз он хонае хонанд, он ки фосилаи миёни ду хона байте мyфpад созанд ва онpо таpчеъбанд хонанд, пас агаp хоxанд xамон байтpо таpчеъбанди xамаи хонаxо созанд ва даp охиpи xаp китъа бинависад ва агаp хоxад xаp хонаpо таpчеъбанде алоxида гуяд ва агаp хоxад таpчеъбандxо даp як кофия нщад, то китъаи мyфpад бошад» (10, 400-401). Мyxаккикони мyосиp мyсамматотpо «натичаи таFЙиp даp шак-ли касида» ё «мyтафаppиъоти касида» медонанд, чи аз лщози сабку мавзуъ ва мушаххасоти умумй фаpке миёни он ва касида мавчуд намебошад. Тафовут танxо даp сохтмони фаннй ва колаби зоxиpй ва вазъи махсуси кавофист, даp xакикат ин ду кисми шеъp касидаест, ки онpо тачзия каpда ва ба бандxовy кисматxои мутааддид таксим намудаанд (1, 24). Даp xаp XOл акидаи маншаи таpчеъот будани касоид баxсy таxкики чиддие мехоxад, зеpо, чунонки каблан гуфтем, ин навъ ашъоp даp Испания метавонист маншаву маъхазxои pоманй ва авpyпой дошта бошад ва заминаxои таpчеъоти фоpсиpо низ ба давpони пеш аз Рудакй ва xатто готxои Авасто маpбyт донистаанд (5, 15).
Даp адабиёти фоpсй-даpй Манyчеxpии ДомFOниpо мyбтакиpи мусаммат донистаанд (9, 35) ва пас аз у Масъуди Саъди Салмон ва ^оонй идома додаанд. Хдечанд даp миёни ашъоpи бозмондаи давpони Сомони-ён даp асоси баъзе поpаxои шеъpии тамомматлаи Рудакй бо матлаи «Би-ёp он май, ки пиндоpй pавон ёкути ноб астй, Ва ё чун баpкашида теF пе-ши офтоб астй», баъзе ашъоpи Fазволии Лÿкаpй, Шаxиди Балхй ва сои-pи онон шyаpои ин аxдpо илxомбахши мусамматоти шyаpои мyтааххиp
донистаанд (5, 15), вале намунахои комили тарчеъбанду таркиббанд тан-хо дар миёни осори бозмондаи шоирони ахди Fазнавй, аз кабили Фар-рухй ва Манучехрй ба назар мерасад, харчанд ба таври катъй наметавон гуфт, ки тарчеъот дар нимаи аввали карни XI ба вучуд омада бошад (7, 6). Дар намунахои то ба мо расидаи тарчеот ва мусамматот аз девонхои шуарои ахди Fазнавиён чунин ба назар мерасад, ки онхо «вочиди тамоми мазоё ва мушаххасоти касида мебошанд ва аз лихози сохтмони фаннй ва колаби зохирй фарке ба он надоранд. Мавзуоте, ки голибан ба сурати ин ду кисм шеър ба назм дармеояд, хамон аст, ки асоси назми касоидро таш-кил медихад. Мадху марсия ва ишку васфу шиква ва соири мавзуоти му-шобех аз мавзуоти аслии тарчеот ва мусамматот ба шумор мераванд, тар-чеъ ва мусаммате, ки дар мавзуи мадх суруда шуда бошад, голибан мо-нанди касида нахуст бо ташбибу тагаззул ва ё мавзуоти дигаре, ки маъ-мулан дар мукаддимаи касоиди мадхия оварда мешавад, шуруъ мегардад, он гох бо тахаллусе муносиб, вориди асли матлаб, яъне мадх мешавад ва дар ин кисмат комилан ба шеваи касоид мамдух ба мадхе гарро ва баланд мавриди ситоиш карор мегирад ва шоир дар сурате, ки такозо ва ё шикояте дошта бошад, онро низ монанди касоид зимни хасби холе баён менамояд ва саранчоми шеър бо дуои мамдух хотима меёбад» (1, 23).
Чунин сохтори тарчеот шояд ношй аз такозои мухити ичтимой ва суннати роич дар адаби замон низ буда бошад, зеро медонем, ки дар он овон мадху касида мавзуву колаби аввалдарача ва хукмрони адабиёт махсуб буда ва ногузир ин колабхои тозабунёди шеърй низ сабку саликаи баёни касоиди мадхиро ба худ касб мекард, хоса дар осори шуарое чун Фаррухй ва Манучехрй, ки аз шуарои дарбори Fазнавиён буда, мадх ха-дафи аслии эчоди бадеии онон будааст. Аз ин чо, шояд хамин якнавохтии мавзуи асосии тарчеоту мусамматот ва касоиди ин ахд шеършиносонро ба он андеша тахрик намуда бошад, ки тарчеъоту мусамматотро натичаи тагйири колаби касида ва аз мутафарриъоти он хисоб намоянд. Дар хар хол, хукм дар ин мавзуъ ба тахкики махсусе дар бораи маншаи огози му-самматоту тарчеъот махол аст. Масалан, дар мавриди Манучехрй мета-вон хадс зад, ки у бо он донишу огохии васее, ки аз адаби кадиму муо-сири Арабу Ачам дошт, метавонист аз мувашшахоти шуарои Андалусии Испания бахрае бардошта бошад ва ё ба маъхазхои кадими эронй хам даст дошта бошад. Чунин таъсирпазириро дар бораи тарчеъоти Масъуди Саъд хам метавон гуфт, ки бо Х,индустон ва адабиёти форсизабони он робитаи наздик дошт.
Дар хар сурат, ба якин медонем, ки тарчеъоту мусамматот то инти-хои карни IX хоси шеъри арабй набуда, намунахои он нахуст дар адабиёти арабизабони Испания ба миён омадааст ва намунахои комили он, ки дар адаби форсй зухур кардааст, зохиран, аз ибдоъоти худи эрониён
буда ва xадафи аслй аз ин колабxои тоза pаxой аз банди якнавохтии кофияи касидаи аpабй будааст, зеpо «шоиp даp назми таpчеъ ва мусаммат дyчоpи тангии кофия намешавад ва то xаp чо басти сухан заpyp бошад, бо афзудани бандxо матлабpо дунбол мекунад, даp xоле ки даp касида ночоp вакте, ки кисаи кавофй ба таx меpасад, шоиp бо заpypат сyханpо тамом нагуфта ба поён меpасонад (1, 63).
Аз колабxои дигаpи шеъpй, ки ибдои эpониён даp интиxои аxди Fазнавиён буда, собикае даp адаби аpабй ва фоpсй надоштааст, зеpо даp китобxои мÿътабаpи бадеъи фоpсй аз кабили «Таpчyмонy-л-балоFа»-и Родиёнй, «X,адоикy-с-сеxp»-и Рашиди Ватвот ва «ал-Муъчам»-и Шамси ^айси Розй назиpи ин навъ ашъоp ном бypда нашудааст (9, 36), мустазод мебошад, ки нахустин намyнаxои онpо даp осоpи Масъуди Саъди Салмон дидаанд ба ин маънй, ки пеш аз асpи Салчукй даp девони xеч як аз шоиpон нишоне аз мустазод ё шеъpе, ки битавон мyстазодpо сypати тако-мулёфтаи он пиндошт, вучуд надоpад. Нахустин ва кадимтаpин муста-зоде, ки даp шеъpи фоpсй ба назаp pасидааст, аз Масъуди Саъди Салмон аст. «Маънии ин сухан ба xеч pуй он нест, ки Масъуди Саъд нахустин саpояндаи шеъpи мустазод даp забони фоpсист ва бисёp муxтамал аст, ки пеш аз у саpояндагоне ин навъ шеъppо ихтиpоъ каpда бошанд. Аммо xануз шеъpи мустазод даp девони шоиpони мукаддам баp Масъуди Саъди Салмон мавчуд нест, лекин каpинае даp даст аст, ки вучуди мустазод-pO пеш аз давpони шоиpии Масъуди Саъд таъйид мекунад» (5, 608-609).
Албатта чунин каpина вучуди pyбоии мустазоди мансуб ба Абусаи-ди Абyлхайp аст ба ин сypат:
Дар хоб цамоли ёр медидам,
дар айни сафо В-аз гулшани васли у гуле мечидам, бе хори цафо.
Ногоу хуруси сафари бедорам кард, гуё зи уасад,
Эй кош, ки бедор намегардидам,
то рузи цазо (9, 36).
Даp асл медонем, ки Абусаид худ ба шоиpй шyFл намеваpзида ва аFлаби ашъоpи мансуб ба у аз шyаpои мутакаддиму мyосиp ё давpони минбаъда аст, ки ба у нисбат дода шудаанд. Даp мавpиди мустазод чунин хулосае саxеxтаp ба назаp меpасад, ки он даp назми фоpсy точик даp за-минаи сypyдy pyбоиёти халкй ва бо кÿшишxои навчуёнаи шоиpон так-pибан аз асpи XI pивоч ёфтааст (2, 583) ва даp каpнxои XIII- XIV ба авчи аълои интишоpy камол pасидааст. Xyлосаи дигаp ин аст, ки ин xама ко-лабxои тозаи шеъpй, ки бештаp аз чониби шyаpои Fайpиаpаб ибдоъ шудаанд ва даp адаби аpабй собикае надоштаанд, асосан бо максади pаxой
ёфтан аз якнавохтии кофияи кдсидаи арабй ва суннатх,ои адаби бадавй ва пайдо намудани имкони бештаре барои баёни матолибу маонии тоза ба миён омадаанд.
Калидвожах;о: мусаммат, цолаби шеъри, мувашшах, тарцеъ, мубтакир, сохтор, цофия
Пайнавишт:
1. Зайнулобидини Муътаман. Тахаввули шеъри форси. - Техрон, 1339 х.
2. Имронов С. Мустазод. ЭСТ. Ц. 4. - Душанбе, 1983.
3. Крачковский И.Ю. Арабская поэзия. /Избр. Соч. Т.2. - М-Л, 1956.
4. Мацди Вахба. Мусталихоту-л-адаб. - Бейрут, 1974.
5. Мухаммад Цаъфари Махцуб. Сабки хуросони дар шеъри форси. -Техрон,1345.
6. Рахмонов Ш. Мусаммат: ташаккул ва тахаввули он. - Душанбе, 1987.
7. Неъматзода Т. Мубтакири таркиббанди бидуни абёти тарцеъ ва адабиёти зиндон ё хабсиёт. - Душанбе, 1996.
8. Фильштинский И.М. Арабская классическая литература. - М., 1965.
9. Хусайни Рамзцу. Анвои адаби ва осори он дар забони форси. - Техрон, 1370 х.
10. Шамси Цайси Рози. ал-Муъцам фи маъойир ашъори-л-Ацам. - Техрон, 1338х.
Абдушукур Абдусатторов
доктор филологических наук, профессор Российско-Таджикского (славянского) университета
Арабо-испанские предпосылки возникновения мусаммата Ключевые слова: мусаммат, поэтические формы, мувашшах, тардже, основоположник, структура, рифмы
Статья посвящена исследованию истории возникновения мусаммата как жанровой формы персидско-таджикской поэзии. В работе на основе анализа материалов средневековых литературно-исторических источников и работ современных ориенталистов раскрываются вопросы влияния жанра испанской народной поэзии на формирование мусаммата в арабской литературе и его последующая трансформация в персидско-таджикской поэзии X-XII веков, в том числе в творчестве Рудаки, Манучехри, Масъуди Сади Салмона и др.
A. Abdusattorov
Arabic-Spanish Prerequisits of Musammat Upspringing
Key words: musammat, poetical forms, muvashshakh, tarje, founder, structure, rhymes
The article dwells on the historical research of musammat as a genre form of the Persian-Tajik poetry. Designing on the premise of the materials contained in literary-historical sources and in the works of contemporary Orientalists the author discloses the issues concerned with the influence of the genre of the Spanish folk poetry upon the formation of musammat in the Persian-Tajik poetry of the X-th - ХІІ-th centuries, the creation of Rudaki, Manuchekri, Masudi Sadi Salmon and others inclusive.
