Научная статья на тему 'КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШ БОРАСИДАГИ ФАЛСАФИЙ ПАРАДИГМАЛАР'

КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШ БОРАСИДАГИ ФАЛСАФИЙ ПАРАДИГМАЛАР Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
212
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
тарихий макон / қадимги / ўрта аср / янги ва энг янги давр / субъектлари бўйича – индивидуал / жамоавий / ахлоқий-маънавий таъсир / Сингапур / Швеция / ички назорат / ташқи бошқарув / сайлов тизими / умумий чора-тадбирлар ва ҳ.к. / historical space / ancient / medieval / new and most recent period / by subjects – individual / collective / moral-spiritual influence / Singapore / Sweden / internal control / external management / electoral system / general measures / etc.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Хошим Ибодуллаевич Хидиров, Абдумалик Қаюмов, Райҳон Рашидова

Ушбу мақолада коррупцияга қарши кураш борасидаги фалсафий парадигмалар, коррупцияга қарши кураш ҳақидаги ғоялар, қарашлар ва тушунчаларнинг етакчи тизимини белгилаш учун ишлатиладиган дастлабки концептуал схемалар, уларни амалга оширишнинг тактикаси ва стратегияси ҳақидаги постулатлар ва стандартлар ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHILOSOPHICAL PARADIGMES IN THE FIGHT AGAINST CORRUPTION

In this article, we will talk about the philosophical paradigms in the fight against corruption, the initial concerted schemes used to define the leading system of ideas, views and concepts about the fight against corruption, the tactics and strategies of their implementation, postulates and standards.

Текст научной работы на тему «КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШ БОРАСИДАГИ ФАЛСАФИЙ ПАРАДИГМАЛАР»

КОРРУПЦИЯГА КАРШИ КУРАШ БОРАСИДАГИ ФАЛСАФИЙ

ПАРАДИГМАЛАР

Хошим Ибодуллаевич Хидиров

Жиззах политехника институти укитувчиси

Абдумалик Каюмов

Жиззах политехника институти талабаси

Ращон Рашидова

Жиззах политехника институти талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада коррупцияга карши кураш борасидаги фалсафий парадигмалар, коррупцияга карши кураш хакидаги гоялар, карашлар ва тушунчаларнинг етакчи тизимини белгилаш учун ишлатиладиган дастлабки концептуал схемалар, уларни амалга оширишнинг тактикаси ва стратегияси хакидаги постулатлар ва стандартлар хакида суз боради.

Калит сузлар: тарихий макон, кадимги, урта аср, янги ва энг янги давр, субъектлари буйича - индивидуал, жамоавий, ахлокий-маънавий таъсир, Сингапур, Швеция, ички назорат, ташки бошкарув, сайлов тизими, умумий чора-тадбирлар ва х.к.

PHILOSOPHICAL PARADIGMES IN THE FIGHT AGAINST CORRUPTION

Khoshim Ibodullaevich Abdumalik Kayumov Rayhon Rashidova

Khidirov Jizzakh Polytechnic Jizzakh Polytechnic

Teacher of Jizzakh Institute, student Institute, student Polytechnic Institute

ABSTRACT

In this article, we will talk about the philosophical paradigms in the fight against corruption, the initial concerted schemes used to define the leading system of ideas, views and concepts about the fight against corruption, the tactics and strategies of their implementation, postulates and standards.

Keywords: historical space, ancient, medieval, new and most recent period, by subjects - individual, collective, moral-spiritual influence, Singapore, Sweden, internal control, external management, electoral system, general measures, etc.the G.

КИРИШ

Кишилар жамият хаётида юз бераётган барча жараёнларни кузатар экан, уларга нисбатан хайрихох ёки карши ёки бефарк муносабатда

булаётганликларини куришимиз мумкин. Шу нуктаи назардан Караганда коррупцияга карши кураш масаласида хам шундай муносабат мавжудлигини кузатиш мумкин. Бирок, коррупциянинг жамият тараккиётининг кушандаси эканлигини англаган одамлар, бу иллатга карши кураш буйича бир катор тактик усулларни куллаш ва стратегик йуналишларини белгилаб олиш борасида илмий-амалий ахамиятга эга булган ишланмаларни фалсафий парадигмалар шаклида ишлаб чиккан холда хаётга жорий килишга харакат килмокдалар.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Коррупцияга карши кураш борасидаги фалсафий парадигмалар деб коррупцияга карши кураш хакидаги гоялар, карашлар ва тушунчаларнинг етакчи тизимини белгилаш учун ишлатиладиган дастлабки концептуал схемалар,муаммоларни куйиш ва уларни хал килиш моделлари,тадкикот усуллари, уларни амалга оширишнинг тактикаси ва стратегияси хакидаги постулатлар ва стандартлар тизимига айтилади. Бу борада яратилган фалсафий парадигмаларни;

а) тарихий макон ва замонда жойлашган урнига караб - кадимги, урта аср, янги ва энг янги даврдаги;

б) жазоларни куллаш усул ва воситаларига караб - килмишига яраша конунларда белгиланган тартибда жазолаш;

в) субъектлари буйича - индивидуал, жамоавий;

г) ахлокий-маънавий таъсирига караб - жамоа олдида уялтириш, тадбирларига кушмай изза килиш ва бошка шу кабиларга ажратиш мумкин.

Бу парадигмаларни куйидаги давлатлар мисолида куриш мумкин.

Сингапурнинг коррупцияга карши курашдаги фалсафий парадигмаси ва уни амалга ошириш стратегияси. Сингапурнинг коррупцияга карши кураш стратегияси узининг катъийлиги ва изчиллиги билан ажралиб туради. Бу мамлакатдаги фалсафий парадигма "коррупцияни назорат килиш мантиги" га асосланиб: "коррупцияни йук килишга уринишлар хам рагбатлантирувчи, хам шахсни коррупциявий харакатларни содир этишга ундаш учун имконият яратадиган шароитларни минималлаштириш ёки йук килиш истагига асосланган булиши керак"1,- деган гояга асосланади.

Бу парадигмада: биринчидан, мансабдор шахсларнинг харакатларини тартибга солиш;

иккинчидан, бюрократик процедураларни соддалаштириш;

1ВЦИОП — Сингапурская стратегия борьбы с коррупцией (недоступная ссылка). Дата обращения: 25 сентября 2006. Архивировано 29 апреля 2005 года.

учинчидан, юксак ахлокий-маънавий меъёрларга риоя килиш устидан катъий назоратни кучайтириш масаласи илгарилган эди.

Швециянинг коррупцияга карши курашдаги фалсафий парадигмаси ва уни амалга ошириш стратегияси. XIX асрнинг урталарига кадар Швецияда коррупция ривожланган мамлакат эди. Бундан кутилиш йулини узида акс эттирувчи фалсафий парадигманинг узига хос хусусиятлари:

биринчидан, меркантилизм ва унинг окибатларини тугатиш; иккинчидан, барча погонадаги мансабдорлар учун юксак даражадаги ахлокий-маънавий нормаларни ишлаб чикиш ва уларга амал килишни таъминлаш;

учинчидан, мустакил ва адолатли суд тизимини яратиш кабилар билан тавсифланади. Шунга кура мамлакатни модернизация килишда меркантилизмни йук килиш буйича чора-тадбирлар курилди. Ушандан бери давлат томонидан тартибга солиш фирмаларга караганда купрок уй хужаликларига каратилди,бунда эътибор такиклаш ва рухсатномалар беришга эмас, балки имтиёзларни соликлар юкини камайтириш ва шу кабилар оркали беришга каратилди.

МУХ,ОКАМА

Ички давлат хужжатларидан фойдаланиш имконияти очилди,мустакил ва самарали судловга асосланган адолат тизими яратилди. Шу билан бирга, Швеция парламента ва хукумати маъмурлар учун юкори ахлокий меъёрларни урнатди ва уларни бажариш бошланди. Натижада, бир неча йил утгач, халоллик амалдорлар(бюрократия) уртасида ижтимоий нормага айланди. Юкори мартабали амалдорларнинг иш хаки дастлаб ишчиларнинг иш хакидан 12-15 баравар ошиб кетди, аммо вакт утиши билан бу фарк икки бараварга камайди2. Бугунги кунда Швеция дунёдаги энг паст коррупция даражасига эга давлатлардан бири саналади. Булардан ташкари бундай парадигмаларни амалга оширишни Гонгконг, Португалия, Малазия, Эстония каби мамлакатлар мисолида куплаб келтириш мумкин.

Х,озирги кундаги коррупцияга карши кураш буйича фалсафий парадигмалар: муаммо ва ечимлар.

Бугунги кунга кадар педагогика, психология, фалсафа, бошкарув назариясида бирон бир шахснинг идеал даражадаги амалдор булишига кафолат берадиган маълум усуллар мавжуд эмас. Бирок, коррупция даражаси жуда паст булган куплаб мамлакатлар мавжуд. Бундан ташкари, давлатлар тарихида коррупцияни камайтиришга каратилган харакатлар мухим ютукларга олиб келганлиги хакида мисоллар хам бор. Масалан, Эстония, Сингапур, Гонконг, Португалия, Швеция

2 Lindbeck A. Swedish lessons for post-socialist countries. — Institute for International Economic Studies, Seminar Paper No. 645. — Stockholm: 1998. [11] (англ.)

шундай давлатлар каторига киради. Бу эса, уз навбатида коррупцияга карши кураш буйича муайя фалсафий парадигмаларга асосланган усулларининг мавжудлигини курсатади. Хрзирги кунда коррупцияни камайтириш борасида учта фалсафий парадигмал ёндашув борлиги кузга ташланади.

Биринчиси, коррупцияга алокадор булганларни килмишига яраша жиноий жавобгарликка тортиш учун янги конунлар кабул килиш ва уларнинг ижросини катъий тарзда амалга оширишни таъминлаш.

Иккинчиси, амалдорларнинг коррупция баткогига ботиб кетмаслиги учун коида ва конунларни бузмасдан туриб,уларнинг даромадларини купайтиришга имкон берадиган иктисодий механизмларни яратишни йулга куйиш.

Учинчиси, бозорлар ва ракобатнинг ролини ошириш оркали коррупциядан олинадиган даромадлар улушини камайтириш.

Мазкур фалсафий парадигмаларни амалга оширишнинг умумий илмий-амалий механизмлари жумласига куйидагилар киради.

1. Ички назорат. Бунга давлат бошкарув аппаратида мавжуд булган ички механизмлар ва рагбатлантириш омиллари киради. Буларга мансабдор шахсларнинг уз вазифаларини бажариши учун аник стандартларнинг ишлаб чикилганлиги ва уни бажариш юзасидан ходим устидан катъий назорат урнатилишни таъминлашнинг мавжудлиги киради. Назоратни таъминлаш учун купинча автоном ишлайдиган махсус булимлар ташкил килинади. Масалан, хукукни мухофаза килиш идоралари купинча ижро этувчи хокимият рахбарига, шунингдек бюрократик аппаратга буйсунсада, аммо шу билан бирга сезиларли даражада ички назоратни амалга ошириш буйича уз ваколотларига эга булади. Шу туфайли коррупцияга карши курашнинг фалсафий парадигмаларини амалга оширишнинг асосий усули булган ички назорат бугунги кунда асосий,салмокли,самарадор уринлардан бирини эгаллаб келмокда.

2. Ташки бошкарув. Бунга ижро хокимиятидан юкори даражада мустакилликка эга булган механизмлар киради. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 2003 йилда кабул килинган "Коррупцияга карши конвенцияси"да коррупцияга дахлдорлиги учун огохлантириш, коррупцияда иштироки учун жиноий таъкиб ва тергов хамда амалиёт операцияларини ишга солмаслик, жиноят йули билан топилган маблагларни кайтариш максадида хатлаш, мусодара килишга йуналтириш буйича амал киладиган механизмлар курсатиб утилган. Бундай механизмлар каторига кирувчи мустакил суд тизимининг мавжудлиги ва унинг конунни бузган бюрократни осонгина ва самарали суд килиши,амалда коррупциянинг потенциал жозибадорлигини кескин пасайтиради. Шу билан бир каторда суз ва оммавий ахборот воситаларининг эркинлиги бюрократик

аппаратда коррупция холатларини назорат килишнинг энг самарали воситаларидан бири хисобланади.

Ташки назорат эркин бозор иктисодиёти ва либерал демократик давлатларга хосдир. Бу биринчи навбатда, бозорнинг нормал ишлашини таъминлаш учун аник коидалар, механизмларни яратиш ва ишга тушуриш, иккинчи навбатда соглом ракобат мухитини таъминлайдиган самарали хукукий тизимини шакллантиришни талаб этилиши билан богликлиги билан тавсифлаш мумкин. Либерал демократия уз максадларига эришиш учун сайлов тизимига, конун устуворлигига, мустакил суд тизимига, хокимиятнинг таксимланишига ва «чеклаш ва мувозанат»ни саклаш тизимига таянади. Ушбу сиёсий институтларнинг барчаси бир вактнинг узида коррупция устидан ташки назорат механизмлари булиб хизмат килади. Бирок, либерал демократиянинг барча коидалари хам коррупцияга карши курашиш учун бир хилда ахамиятга эга эмас. Масалан, хокимиятнинг таксимлаш принципи. Ваколатларнинг таксимланиши уларнинг горизонтал равишда бир-бирларини назорат килишларини рагбатлантиради. Масалан, парламент демократиясида вакиллик хокимияти хукуматни ишдан бушатиш ваколатига эга. Бошка томондан, президентлик демократиясида хокимият тармоклари янада функционал равишда булинади. Шунга карамай, президентлик республикаларида коррупция одатда парламентдаги каби юкори, бу, эхтимол, президентга импичмент эълон килиш процедурасининг огирлиги билан боглик. Бундан ташкари, ваколатларни худудий даражага кура таксимлаш ва шу билан ижро этувчи хокимият ваколатларининг куп кисмини махаллий узини узи бошкариш даражасига утказиш давлат органлари сонининг самарали кискаришига олиб келади. Бу хукуматнинг ахборот шаффофлигини оширади ва коррупцияни камайтиради. Шунга карамай, максимал даражада марказсизлаштиришни таъминлайдиган давлатнинг федерал тузилиши купинча бир хил фаолиятнинг турли кирраларини турли даражадаги мансабдор шахслар томонидан тартибга солинишига ва бинобарин, унитар давлатларга нисбатан купрок коррупцияга олиб келади.

3. Сайлов тизими. Демократик мамлакатларда сайланган вакилларни коррупция учун жазолашнинг асосий усули, уларни кейинги сайловларда хокимиятдан четлаштириш хисобланади. Бу шуни англатадики, сайловчининг узи танлаган кишиларнинг халоллиги ва жавобгарлиги даражаси учун жавобгардир. Коррупцияга карши курол сифатида сайловларнинг юкори самарадорлигига карамай, уларнинг таъсири жуда суст. Бир катор муаллифларнинг таъкидлашича, сайлов жараёнидаги камчиликлар коррупция доирасига сезиларли таъсир курсатиши мумкин. Агар сайловлар конунбузарликсиз утказилган булса хам, уларнинг узи сайловчиларни у ёки бу номзодга мафкуравий сабабларга кура овоз

беришни рагбатлантириши мумкин, бунда унинг шахсан узи, буйсунувчилари ёки умуман уз партияси коррупциясини эътиборсиз колдиради. Бу амалда тасдикланган гипотеза хдсобланади.

ХУЛОСА

Шуни алохида кайд килиш керакки, мажоритар тизим энг катта индивидуал жавобгарликни таъминлайди ва бир нечта вакилларни ёки очик партиялар руйхати билан сайланадиган сайловчилар номзодларнинг бенуксонлигига булган эътиборини сезиларли даражада оширади.

4. Умумий чора-тадбирлар. Коррупцияга карши кураш буйича хозирги кундаги фалсафий парадигмаларни амалга ошириш буйича кулланиладиган умумий чора-тадбирларга куйидагиларни киритиш мумкин.

REFERENCES:

1. Ibodullaevich, K. K., & Kizi, U. G. K. (2021). TYPES, FORMS OF CORRUPTION, CAUSES AND CONSEQUENCES. Scientific progress, 7(4).

2. Кулматов, П. М. (2014). Динамика ценностных ориентаций молодежи Узбекистана. Система ценностей современного общества, (34).

3. Abdurashidovich, T. M., & Botir, U. (2020). YOUTH EDUCATION IS A KEY FACTOR OF THE COUNTRY'S WELL-BEING. INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION, 1(5), 338-342.

4. Khidirov, K. I., Ortikov, O. K., Yodgorov, Z. S., & Ernazarov, A. A. (2015). Military management and army structure of Sheybanids. In The Fourth International conference on development of historical and political sciences in Eurasia (pp. 8-11).

5. Ibodullaevich, K. K., & Bahromovna, T. D. (2020). CORRUPTION: CONCEPT, GENESIS, EVOLUTION AND SURVIVAL TRENDS. INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION, 1(5), 409413.

6. Abdurashidovich, T. M., & Botirovich, A. J. (2020). " MASS CULTURE" IN THE AGE OF GLOBALIZATION. INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION,, 1(5), 343-346.

7. Кулматов, П. М. (1995). Идеи гуманизма в духовных ценностях узбекского народа.

8. Ibaydullayev, T. G. (2019). ETHNIC CLOTHS AS A MAIN FACTOR OF NATIONAL CULTURAL DEVELOPMENT. In EurasiaScience (pp. 119-120).

9. Ibaydullaev, T. G. (2020). PHILOSOPHICAL AND CULTURAL FOUNDATIONS OF THE CLASSIFICATION AND GENESIS OF CLOTHES. Theoretical & Applied Science, (4), 754-757.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.