Научная статья на тему 'Китобхонлик ва адабии-ижодии фаолият мотивациясини шакллантиришнинг махсус таълимдаги ижобий самараси'

Китобхонлик ва адабии-ижодии фаолият мотивациясини шакллантиришнинг махсус таълимдаги ижобий самараси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
135
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эшитишда нуқсони бўлган ўқувчилар / китобхонлик / адабий-ижодий фаолият / мотивация / бадиий асар / коррекциялаш / ривожлантириш / ўқиш дарси / адабиёт дарси / нутқ / нуқсонлар / асар мазмуни / школьники с нарушениями слуха / чтение книг / литературнотворческая деятельность / мотивация / художественное произведение / коррекция / развитие / урок чтения / урок литературы / речь / нарушения / содержание произведения

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мамаражабова Зульфия Норбоевна

Мақолада эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларда китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивациясини ўрганиш методикасининг мазмуни ёритилди. Махсус мактабда китобхонлик ва адабий ижодий фаолиятнинг мотивацион баҳосини англаш ҳолатини ўрганиш натижалари очиб берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОЛОЖИТЕЛЬНЫЙ ЭФФЕКТ ФОРМИРОВАНИЯ ЧИТАТЕЛЬСКОЙ И ЛИТЕРАТУРНО-ТВОРЧЕСКОЙ МОТИВАЦИИ В СПЕЦИАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье освещена методика изучения мотивации читательской и литературно-творческой деятельности у школьников с нарушениями слуха. Раскрыты результаты изучения состояния осознания оценки мотивации читательской и литературно-творческой деятельности в специальной школе.

Текст научной работы на тему «Китобхонлик ва адабии-ижодии фаолият мотивациясини шакллантиришнинг махсус таълимдаги ижобий самараси»

Мамаражабова Зульфия Норбоевна,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети докторанти, «Сурдопедагогика» кафедраси профессори, филология фанлари номзоди

КИТОБХОНЛИК ВА АДАБИЙ-ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТ МОТИВАЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ МАХСУС ТАЪЛИМДАГИ ИЖОБИЙ САМАРАСИ

УДК: 371.913.

МАМАРАЖАБОВА З.Н. КИТОБХОНЛИК ВА АДАБИЙ-ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТ МОТИВАЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ МАХСУС ТАЪЛИМДАГИ ИЖОБИЙ САМАРАСИ

Мак,олада эшитишда нуксони булган укувчиларда китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивациясини урганиш методикасининг мазмуни ёритилди. Махсус мактабда китобхонлик ва адабий ижодий фаолиятнинг мотивацион бах,осини англаш х,олатини урганиш натижалари очиб берилди.

Таянч суз ва тушунчалар: эшитишда нуксони булган укувчилар, китобхонлик, адабий-ижодий фаолият, мотивация, бадиий асар, коррекциялаш, ривожлантириш, ук,иш дарси, адабиёт дарси, нутк,, нуксонлар, асар мазмуни.

МАМАРАЖАБОВА З.Н. ПОЛОЖИТЕЛЬНЫЙ ЭФФЕКТ ФОРМИРОВАНИЯ ЧИТАТЕЛЬСКОЙ И ЛИТЕРАТУРНО-ТВОРЧЕСКОЙ МОТИВАЦИИ В СПЕЦИАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье освещена методика изучения мотивации читательской и литературно-творческой деятельности у школьников с нарушениями слуха. Раскрыты результаты изучения состояния осознания оценки мотивации читательской и литературно-творческой деятельности в специальной школе.

Ключевые слова и понятия: школьники с нарушениями слуха, чтение книг, литературно-творческая деятельность, мотивация, художественное произведение, коррекция, развитие, урок чтения, урок литературы, речь, нарушения, содержание произведения.

MAMARAJABOVA Z.N. EFFECTIVE RESULT OF READING AND LITERATURE-CREATIVE ACTIVITY MOTIVATION IN SPECIAL EDUCATION

The article highlights methodics the formation of motivation of reading and literary and creative activities in a special school. There is disclosed results of the assessment study the motivation of reading and literary and creative activity in a special school.

Keywords: schoolchildren with hearing impairments, reading books, literary and creative activities, motivation, artwork, correction, development, reading lesson, literature lesson, speech, disorders, content of the work.

Тадцицотнинг мацсади. Махсус мактабда укувчиларда китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивациясини уЙFотиш китобхонлик фаолиятида асосий омил х,исоблангани учун бадиий асарни укишга кизикишни шаклланти-риш мух,им саналади. Шу сабабли адабий таъ-лим таълим жараёнида заиф эшитувчи укув-чиларнинг китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивациясини англашини урганиш укувчиларни китобхон сифатида урганиш буйича экспериментал тадкикотнинг максади сифатида белгиланди.

Адабий таълим - таълим жараёнида заиф эшитувчи укувчиларнинг китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивациясини англашини урганиш эшитишида нуксони булган укувчиларни китобхон сифатида урганишнинг компоненти сифатида тадкикот дастури ва экс-периментнинг мазкур кисмини ташкил килиш ва утказишнинг назарий асосларига мувофик тарзда амалга оширилди.

Кулланилган усуллар. Экспериментнинг мазкур кисми М.П.Воюшина, Н.Г.Морозова, В.М.Болдирева, Л.А.Головчиц, Э.Матыня, М.И.Никитина, М.В.Матюхинанинг тадкикот-лари ташкил киладиган методологик базага таянган х,олда бажарилди1. Укувчиларнинг китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивациясини англашини урганиш буйича экспериментал тадкикот жараёнида сух,бат, тушун-тириш, намойиш этиш, кузатиш, машк, математик статистика каби усуллардан фойдаланилди.

Тадкикотнинг объекти. Китобхонлик ва адабий ижодий фаолиятнинг мотивацион бах,осини англаш х,олатини урганиш максади-

1 Воюшина М.П. Формирование умения анализировать художественное произведение как средство литературного развития младших школьников. Диссерт. на соиск. канд. пед. наук. - Л.: 1989. -С. 237; Морозова Н.Г. Воспитание сознательного чтения у глухонемых школьников. - М.: «Учпедгиз», 1953. -С. 184; Болдарева В.М. Понимание взрослыми глухими самостоятельно прочитанных художественных текстов. / Седьмая научная сессия по дефектологии. - М., 1975. -С. 59-60; Головчиц Л.А. Изучение литературного персонажа в седьмых-восьмых классах школы для глухих детей: Автореферат ... канд. пед. наук. - М.: НИИ Дефектологии, 1975. -С. 13; Матыня Э. Влияние организации учебного процесса на сознательное чтение глухих учащихся 1-4 классов. Дисс. ... канд. пед. наук. - Д., 1987. -С. 189; Никитина М.И. Психолого-педагогические основы совершенствования литературного образования слабослышащих школьников. Диссертация ... д-ра пед. наук. - Л.: ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1983. -С. 333; Матюхина М.В. Мотивация учения младших школьников. - М.: «Педагогика», 1984. -С. 143.

даги топшириклар эшитишида нуксони булган укувчиларнинг китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивацион бах,осини англаш х,ола-тини аниклашга хизмат килди. 2018-2019 йил-лар давомида кар ва заиф эшитувчи болаларни китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивациясини тизимли урганиш жараёнида Тош-кент шах,ридаги 106-сонли, Бухоро шах,ридаги 123-сонли сонли, Карши шах,ридаги 17-сонли, Олмалик шах,ридаги 80-сонли ихтисослашти-рилган мактабларнинг юкори синф укувчилари тадкикот объекти сифатида тах,лил этилди. Тадкикотга жами 494 нафар укувчи жалб килинди. Эшитиш кобилиятига кура улар эши-тиш пасайишининг I даражаси - 48 укувчи; эшитиш пасайишининг II даражаси - 108 укувчи; эшитиш пасайишининг III даражаси -213 укувчи; эшитиш пасайишининг IV даражаси - 125 укувчини ташкил этди. Купчилик синалув-чилар мотивнинг ах,амиятини дифференциация-лаш ва англаш малакасига эга булмагани туфайли узлари учун х,аммаси мух,им ва ах,амиятли эканини таъкидлашди, шу сабабли жадвалчаларнинг купи «жуда катта ах,амиятга эга» гурух,ига жойлаштирилди.

Биринчи туркумда худди уша жадвалчалар-дан факат еттита, синалувчининг фикрича, унинг учун айникса мух,им мотивлар акс этган-ларини танлаш керак булди. Бу туркум топшириклар укувчини мотивларнинг муайян танловини амалга ошириш зарурати олдига куйди. Бунда укувчи уз танловини чеклашга мажбур булди, бу каби ёндашув уни уз мотив-ларини яхширок англашга мажбур килди.

Иккинчи туркум топширикларига кура худди уша жадвалчалардан факат учта, синалувчи учун айникса мух,им мотивлар акс этганларини танлаш керак булди, бу туркум топшириклар узининг укишга муносабатини янада чукур англашни талаб килди. Натижаларни кайта ишлашда факат мос келган х,олатлар, укувчи-нинг икки ёки учта топширикда бир хил жавоб-лари кузатилган х,олатлар х,исобга олинди, масалан, агар укувчи иккита (биринчи ва иккинчи ёки иккинчи ва учинчи ёки биринчи ва учинчи) туркумда тобора ах,амиятли мотив сифатида «Яхши бах,олар олишни хох,лайман» деб ёзилган карточкани танласа, бу мотивга ишора (курсатма) сифатида бах,оланди. Бундай мос келиш кайд килинмаса, танлов тасодифий деб топилди ва х,исобланмади. Топшириклар х,ар бир укувчи томонидан якка тартибда бажа-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

1 -жадвал. Китобхонлик фаолияти мотивлари ташхиси руйхати1

№ Фикрлаш Мотивларни номланиши

1. Ук,ишни ёктираман Фаолиятли

2. Матн мазмунини тушунишни хохлайман

3. Ук,итувчининг к,изик,арли хикоясини ёктираман

4. Укиш ва матн буйича саволларга жавоб бериш менга ёкади

5. Укиш, матн мазмунини гапириб беришни ёктирман

6. Уз туЙFуларимни ифодалай оламан Эстетик

7. Укишдан мамнун буламан

8. Уз фикрларим билан уртоклаша оламан

9. Матн мазмунини тушунишни хохлайман

10. Ёзувчи хакида купрок, маълумот олмокчиман

11. Маданиятли инсон булмокчиман Узини ривожлантириш

12. Укиш мени нуткимни ривожлантиради

13. Аклли булишни хохлайман

14. Саводли булишни хохлайман

15. Китоблардан янгиликларни билиб олишни ёктираман Билишга оид

16. Китобларни укишни хохлайман

17. Янги сузларни билишни хохлайман

18. Турли асарларни укишни ёктираман

19. Янги муаллифлар билан танишишни хохлайман

20. Аъло бахолар олмокчиман Тор доирадаги шахсий

21. Синфда энг яхши укувчи булмокчиман

22. Билим келажагим учун керак Уз мавкеини белгилаш

23. Хаётимда бадиий асарларни укиш менга ютуклар олиб келади

24. Адабиёт дарсларидан ёмон бахо олганим учун ота-онам ва укитувчим мени уришмаслигини хохлайман Нохуш холатлардан кочиш

25. Синфдошларим менинг устимдан кулишини хохламайман

26. Укиш кийин булгани учун укигим келмайди

27. Тушунарсиз сузлар куплиги учун укигим келмайди

рилди. Мотивларнинг тайёр руйхати улардан исталганини танлашни белгилаб берди, чунки укувчи томонидан яхши англанмаган ёки нима учундир укувчи тушунмайдиган мотивлар хам курсатилиши мумкин эди. Китобхонлик фаолияти мотивлари ташхиси руйхати 1-жадвалда ифодаланди1.

Маълумотларни кайта ишлашда маълум мотивга ишоралар сони хисобга олинди. Микдорий курсаткичлар 2-жадвалда келти-рилди. Махсус мактабнинг I ва II булим 7-синф укувчиларининг мотивларга ишораларида жиддий тафовут кузатилмади, шу сабабли маълумотларни синалувчиларнинг жавобларини яхлит хисобга олган х,олда келтирамиз (2-жадвал).

1-жадвал маълумотларидан куринадики, урганилаётган укувчилар гурухида биринчи макомли уринни фаолиятли мотивлар эгал-

лади. Укувчилар укишни устун деб топди (ишо-раларнинг 52%). Ахамиятлилига кура иккинчи уринда хамма укувчилар учун уйлаш, фикр килишга интилиш турибди. Укувчилар матн тахлилида укиш, саволларга жавоб бериш, хикоя килишга кизикиш билдирди. Уларда таъ-лимга кизикишнинг юкорилиги кайд килинди. Иккинчи макомли уринни тор шахсий мотивлар - «яхши бахолар олишни хохлайман», «синфда энг яхши укувчи булишни хохлайман» кабилар эгаллади (ишораларнинг 18% ).

М.В.Матюхинанинг таъкидлашича, укувчилар бахонинг уз мехнати сифати билан боFликлигини х,али тулик англаб етмайди2. Улар учун бах,о ижобий эмоциялар, ота-онасининг маъкуллашига эришиш имконияти сифатида намоён булади. Шу сабабли фаолият-нинг муваффакиятлилиги учун мотивациянинг бошка турлари тобора ахамиятли булиши

2 Матюхина М.В. Мотивация учения младших школьников. - М.: «Педагогика», 1984. -С. 140.

2-жадвал. Китобхонлик фаолият мотивациялари тизимида турли мотивларнинг мак,омига кура урни1.

Мотивлар 1-жадвалдаги курсаткичлар Курсаткичлар сони (%) Мак,омига кура урни

Фаолиятли 1-5 52 1

Тор шахсий 20-21 18 2

Нохуш холатлардан кочиш 24-27 11 3

Уз-узини ривожлантириш 11-14 9 4

Билишга оид 15-19 7 5

Эстетик 6-10 2 6

Уз мавк,еини белгилаш 22-23 1 7

керак. Учинчи уринда нохуш холатлардан кочиш мотивлари турганини куриш мумкин (ишораларнинг 11%), бу гурухнинг етакчи мотивлари - «Кийин булгани учун укишни хохламайман», «тушунарсиз сузлар куп булгани учун укишни яхши курмайман», «кийин», зеро эшитишида нуксони булган укувчилар учун нуткий етишмовчилик, лугатнинг кашшоклиги туфайли бадиий асарни идрок килиш ва англаш кийинчилик тугдиради. «Укитувчи ва ота-онам укишдан олган бахоларим учун мени уришмас-лигини хохлайман» мотиви 2-уринни эгаллади.

Таъкидламокчимизки, синфдошлар ораси-даги маком болалар учун х,али китобхонлик фаолиятига ундов эмас, шу сабабли бу мотивга ишоралар кам сонлидир. Синалувчиларнинг жавобларида 4-уринда уз-узини ривожланти-риш мотивлари турибди (ишораларнинг 9%и). Тилга олинган мотивлар орасида аклли булиш, нуткини ривожлантириш, саводли булиш истаги устунлик килади. «Маданиятли ва ривожланган инсон булишни хохлайман» мотивига ишоралар кисман курсатилди. Маз-кур мотивларнинг китобхонлик фаолияти мотивлари структурасида мавжудлиги укувчилар укишнинг узининг нуткий малакаларини ривожлантириш учун фойдасини кура билиши-дан далолат беради. 5-уринни билишга оид мотивлар эгаллади (ишораларнинг 7%и). Бу гурухда етакчи мотивлар - «китоблардан янги нарсаларни билиб олишни яхши кураман», «янги сузларни билишни хохлайман» каби фикрлар билан ифодаланди. Китобхонлик фикрлаш доирасини кенгайтириш, ёзувчилар ва турли жанрларга оид асарлар билан тани-шишга ишоралар кузатилмади. Бундай паст уринни эшитишида нуксони булган укувчилар китоб оркали ходисалар, одамлар, хатти-харакатлар билан танишиши, аммо укиёт-ганларини хаётдаги уз урни билан нисбатла-

маслиги, укишнинг шахсий маъно-мазмунини кура олмаслиги билан изох^аш мумкин. В.М.Бол-диреванинг тадкикотларида таъкидланишича, эшитишида нуксони булган катта ёшлилар билишга оид мотивларни биринчи уринга куяди, улар учун китоб аввало билимларнинг кушимча манбаси сифатида гавдаланади2.

Эшитишида нуксони булган укувчилар 6-уринга эстетик мотивларни куйишди (ишораларнинг 2%и), бу курсаткич далолат берадики, укувчилар бадиий асарга мурожаатнинг макса-дини - ёзувчини тушуниш, уйлаб, мушохада килиб укишни тушуниб етмайди. Эшитишида нуксони булган укувчилар узининг укиш вактидаги холати хакида аник ва бир маъноли фикр билдиролмайди. Бирок уларнинг «завк оламан», «укиш ёкади», «укиш кизикарли» каби жавоблари бадиий асар уларга таъсир этгани, маълум ички реакция уЙFотганини англатади.

Кайд килиш мумкинки, эстетик мотивлар эшитишида нуксони булган укувчилар учун англашилган ва реал харакат килувчи санал-майди, шу сабабли улар хакида мушохада киладиган, муаллиф билан мулокотга, асар мазмунини билишга интиладиган китобхонлар сифатида гавдаланмайди. 7-уринни уз-узини белгилаш мотивлари эгаллади (ишораларнинг 1%и), буни хаёт йули истиклолларининг олис-далиги, улар ота-онанинг таъсирида англаниши билан изохлаш мумкин. Тадкикотимиз натижалари китобхонлик фаолияти мотивацияси стру-турасида эшитишида нуксони булган укувчилар фаолиятли, тор шахсий ва кунгилсизликлардан кочиш мотивларини яхши тушунади, деган хулосага келиш имконини беради.

2 Болдарева В.М. Понимание взрослыми глухими самостоятельно прочитанных художественных текстов. / 7- научная сессия по дефектологии. — М., 1975. -С. 59-60.

3 Жадвал муаллиф тадкикоти натижалари асосида тузилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 73

ч_У

3-жадвал. Адабий-ижодий фаолият мотивлари ташхиси руйхати1.

№ Фикрлаш Мотивларни номланиши

1. Укиш дарсларида менга матн яратиш ёкдди, чунки фикрлашни урганаман Фаолиятли

2. Укиш дарсларида менга хаёл суриш ёкади

3. Укиш дарсларида менга матн тахлили ёкади

4. Укиш дарсларида мен матнни яхши эслаб колганим учун матнни осон яратаман

5. Уз туЙFуларимни ифодалай олганим учун менга матн яратиш ёкади Эстетик

6. Узимни муаллифдек хис килганим учун менга матн яратиш ёкади

7. Уз фикрларимни айта олганим учун менга матн яратиш ёкади

8. Уз туйfуларимни ифодалай олганим учун менга матн яратиш ёкади

9. Хотирамни ривожлантиргани учун менга матн яратиш ёкади Узини ривожлантириш

10. Аклимни ривожлантиргани учун менга матн яратиш ёкади

11. Тассвуримни ривожлантиргани учун менга матн яратиш ёкади

12. Нуткимни ривожлантиргани учун менга матн яратиш ёкади

13. Мен адабиёт дарсликлари, бадий асарлар ва энциклопедиялардан фойдаланаман Онгли

14. Мен билганим хакида матн ёзганим учун кийинчилик турдирмайди

15. Мен ёзувчи булишим мумкин, шунинг учун менга матн яратиш ёкади Уз мавкеини белгилаш

16. Аъло бахолар олмокчиман Тор доирадаги шахсий

17. Синфдаги энг яхши укувчи булмокчиман

18. Менга матн яратиш ёкмайди, чунки уни яратиш кийин Нохуш холатлардан кочиш

19. Мен кам сузларни билганим учун матн ярата олмайман

20. Мен матн мазмунини яхши эслаб колмайман, шунинг учун менга матн яратиш кийин

21. Менга матн яратиш ёкмайди, чунки уни яратиш зерикарли ва куп вакт олади

Илмий-педагогик адабиётлар [М.П.Воюшина, 1997; Матюхина, 1994] тахлили далолат бера-дики, нормал эшитадиган ва эшитишида нуксони булган укувчиларнинг китобхонлик мотивацияси структурасида жиддий тафовут-лар кузга ташланмайди1. Нормал эшитадиган укувчилар синфларида фаолиятли, билишга оид ва шахсий мотивлар етакчи уринларда туради. Кунгилсизликлардан кочиш мотиви нормал эшитадиган укувчилар учун етакчи саналмайди, у 5-уринни эгаллайди. Билишга оид мотив эшитишида нуксони булган укувчилар учун жиддий эмаслиги маълум булди. Эстетик мотивлар укувчиларнинг хар иккала гурухида 6-уринда туради. Эстетик мотивларга ишоралар бир нечтанигина ташкил килади. Нормал эшитадиган укувчилар ва эшитишида нуксони булган укувчилар идрок килишда укишнинг эстетик мотивларини англаб етмайди. Укувчиларнинг хар иккала гурухи мотивацияси таркибида асосийси фаолиятли мотивлар экани аникланди. БошланFич мактаб педагоглари ва сурдопедагоглар орасида укишнинг узи ва матннинг тахлили китобхонда

1 Воюшина М.П. Формирование умения анализировать художественное произведение как средство литературного развития младших школьников. Диссерт. на соиск. канд. пед. наук, - Л., 1989. -С. 237; Матюхина М.В. Мотивация учения младших школьников. - М.: «Педагогика», 1984. -С. 144.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

зарур малакаларни шакллантиради, деган янглиш фикр мавжуд. Шубхасиз, аналитик укиш ва сухбатлар укувчиларни матнда йуналганлик олиш, материални тахлил килиш ва тизимлаш-тиришга ургатади. Бадиий асарни укиш китоб-хондан ривожланган тасаввур, ижодий фикр-лаш, юкори даражадаги эмоционал ва эстетик маданиятни талаб килади. Анъанавий методи-када китобхонлик маданиятини шаклланти-ришга кам вакт ва эътибор ажратилади.

Адабий-ижодий фаолият мотивларини аниклаш максадида мотивларнинг руйхатидан фойдаланиб тадкикот олиб борилди. Адабий-ижодий фаолият мотивлари ташхиси руйхати 3-жадвалда ифодаланган.

Укувчиларнинг адабий-ижодий фаолият мотивациялари тадкикида китобхонлик фао-лияти мотивациясини аниклашдаги каби мето-дикадан фойдаланилди. Адабиёт дарсида ижодий фаолиятга муносабатни белгилашда укувчилар факат туртта вариантдан фойдаланишди: ёкади, ёкмайди, осон, кийин. Ижодкорликка ижобий муносабат билдирган укувчилар факат 13% ни ташкил килди. Адабий-ижодий фаолият мотивларини аниклашда укувчиларнинг ижодкорликка муносабати хисобга олинди. Маълум бир мотивнинг микдорий курсаткичлари ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

4-жадвал. Адабий-ижодий фаолият мотивациялари тизимида турли мотивларнинг мак,омига кура урни1.

Мотивлар Учинчи жадвалдаги курсаткичлар Курсаткичлар сони (%) Макомига кура урни

Фаолиятли 1-4 48 1

Нохуш холатлардан кочиш 18-21 28 2

Уз-узини ривожлантириш 9-12 13 3

Тор шахсий 14-15 8 4

Билишга оид 12-13 3 5

Эстетик 16 - 6

Уз-узини белгилаш 5-7 - 7

унга ишораларнинг урни 4-жадвалда келти-рилди.

Адабий-ижодий фаолият мотивациясининг таркиби китобхонлик мотивацияси таркиби билан ухшашлиги кузатилди. Энг куп ишора фаолиятли мотивларга туFри келади (48%). Укувчилар матнни эслаб колиш ва уйлашни афзал билади. Адабиёт дарсларида укувчи-ларнинг фаолияти репродуктив характерда экани х,акидаги хулосамиз уз тасдиFини топди. Эшитишида нуксони булган укувчилар билан таълим амалиётида намуна матнни жамоавий тузилган режа асосида овоз чикариб айтиш каби иш шакли урин тутади, шу сабабли «ижо-дий ишлар» матнни эслаш ва кайта яратишга айлантиради. Нохуш холатлардан кочиш мотиви 2-уринда жойлашди (ишораларнинг 28%и).

Афсуски, салбий мотивация (нохуш холатлардан кочиш) адабий-ижодий фаолият моти-вациясида етакчи урин тутмокда. Эшитишида нуксони булган укувчилар учун ижодкорлик катта кийинчилик тугдиради, чунки бу маш-Fулот улардан куп вакт талаб килади, улар нуткий етишмовчилик сабабли матнни яхши эслаб кололмайди, сузларни танлаш ва жумла куришда куплаб хатоларга йул куяди. Уз-узини ривожлантириш мотиви 3-уринда турибди (ишораларнинг 13%и). Мазкур мотивлар ора-сида нуткини ривожлантириш истаги устувор-лик килади. Таъкидлаш керакки, эстетик мотивларга ишоралар булмади. Мотивацияни тан-лашнинг йуклиги далолат берадики, адабиёт дарсларида ижодий ишлар мавжуд эмас ёки болалар томонидан шунчаки нутк устириш буйича укув иши сифатида кабул килинади. Тор шахсий билишга оид, уз-узини белгилаш каби мотивларга ишоралар бир нечтани таш-кил этди. Мотивларнинг бу гурух,лари мотива-

ция структурасида жиддий роль уйнамайди. Тадкикот натижалари эшитишида нуксони булган укувчилар томонидан адабий-ижодий фаолият мотивацияси структурасида фаолиятли мотивлар, кунгилсизликдан кочиш яхши-рок тушунилади, колган (эстетик, билишга оид, уз-узини белгилаш) мотивлар укувчилар томонидан англана олмайди2.

Эшитишида нуксони булган укувчиларнинг китобхонлик ва адабий-ижодий фаолиятини болалар томонидан англанганлик даражасига олиб чикиш зарур, деган хулосага келдик. Укувчилар бадий асарларни нима максадда урганишлари, бадиий асар уларга нима бериши, китобларни танлашда нималарга эъти-бор килиш лозимлигини билиши лозим. Бу каби ишлар укув жараёнига уЙFун тарзда синг-дирилиши лозим, зеро мотивлар бола онгига факат объект, фаолият, унинг динамикасини тах,лил килиш йули билан очилади. Шу сабабли махсус таълимнинг вазифаси китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивлари реал х,аракат киладиган булишига эришишдан ибо-рат.

Шу муносабат билан укув жараёнини эшитишида нуксони булган укувчи узининг адабий ривожланишда илгарилаганини курадиган тарзда ташкил килиш лозим. Бу жараёнда уз-узини ривожлантиришдаги фаолиятли, эстетик ва билишга оид мотивлар эшитишида нуксони булган укувчилар учун якинрок булши ва уларнинг китобхонлик фикрлаш доираси х,амда умумий ривожланишига кумаклашиши керак. БошланFич мактаб педагоглари ва сур-допедагоглар орасида укишнинг узи ва матн-

2 Воюшина М.П. Методические основы литературного развития младших школьников. // Методические основы языкового образования и литературного развития младших школьников. / Под ред. Т.Г. Рамзаевой. - Спб.: «Специальная литература», 1997. -С. 40-86; Воюшина М.П. Методические рекомендации к урокам литературы во 2-м классе. - СПб.: «Папирус», 1997. -С. 48.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 4(77)

нинг тах,лили китобхонда зарур малакаларни шакллантиради, деган янглиш фикр мавжуд. Шубх,асиз, аналитик укиш ва сух,батлар укув-чиларни матнда йуналганлик олиш, материални тах,лил килиш ва тизимлаштиришга ургатади, лекин бадиий асарни ук,иш китобхондан ривожланган тасаввур, ижодий фикрлаш, юкори даражадаги эмоционал ва эстетик мада-ниятни талаб килади. Шу сабабли болаларда китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивлари шакллантириш мух,им омил сифа-тида намоён булади. Укитувчилар, тарбиячи ва ота-оналар болаларнинг бу борада компетент-лигинини ошириши, китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият мотивлари реал х,аракат киладиган булишига эришишдан иборат.

Тадкикот муаммоси буйича психологик-педагогик ва методик адабиётлар тах,лили ва умумлаштириш, кайд килувчи эксперимент натижалари:

- биринчидан, эшитишида нуксони булган укувчиларни китобхон сифатида самарали

шакллантиришни таъминлайдиган методик йул-йурикларни такомиллаштириш;

- иккинчидан, болалар китобхонлиги маса-лаларида педагогик компетентликни такомил-лаштиришнинг асосий йуналишларини шакл-лантириш;

- учинчидан, адабий таълим таълим жараё-нида заиф эшитувчи болаларинг нуткий ривож-ланишини мотивациялаш масалаларида ёрдам турлар тизимини ишлаб чикиш лозимлигини далиллади.

Бадиий асарни идрок килиш ва уз фикрини англашда гавдаланадиган китобхонлик ва адабий-ижодий фаолиятга тайёр булган заиф эшитувчи шахсини шакллантириш, шахснинг эмоционал сох,асини ривожлантириш учун талаб килинадиган оламга х,иссий-кадриятли муносабат тажрибасини орттириш жараёнида китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият моти-вациясини шакллантириш ижобий самара беришини таъкидлаш жоиз.

Адабиётлар руйхати:

1. Болдарева В.М. Понимание взрослыми глухими самостоятельно прочитанных художественных текстов. / Седьмая научная сессия по дефектологии. — М., 1975. -С. 59-60.

2. Воюшина М.П. Методические основы литературного развития младших школьников. // Методические основы языкового образования и литературного развития младших школьников. / Под ред. Воюшина М.П. Методические рекомендации к урокам литературы во 2-м классе. - СПб.: «Папирус», 1997. -С. 48.

3. Воюшина М.П. Формирование умения анализировать художественное произведение как средство литературного развития младших школьников. Диссерт. на соиск. канд. пед. наук. - Л., 1989. -С. 237.

4. Головчиц Л.А. Изучение литературного персонажа в седьмых-восьмых классах школы для глухих детей: Автореферат ... канд. пед. наук. - М.: НИИ Дефектологии, 1975. -С. 13.

5. Леонтьев A.A. Слово в речевой деятельности. Некоторые проблемы общей теории речевой деятельности. - М., 1965. -С. 245.

6. Матыня Э. Влияние организации учебного процесса на сознательное чтение глухих учащихся 1-4 классов. Дисс. ... канд. пед. наук. - Д., 1987. -С. 189.

7. Матюхина М.В. Мотивация учения младших школьников. - М.: «Педагогика», 1984. -С. 144.

8. Морозова Н.Г. Воспитание сознательного чтения у глухонемых школьников. - М.: «Учпедгиз», 1953. -С. 184.

9. Никитина М.И. Психолого-педагогические основы совершенствования литературного образования слабослышащих школьников. Диссертация ... д-ра пед. наук. -Л.: ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1983. -С. 333.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.