Научная статья на тему 'Адабий таълим жараёнида эшитишда нуқсони бўлган болалар нутқини ривожлантиришнинг ижобий самараси'

Адабий таълим жараёнида эшитишда нуқсони бўлган болалар нутқини ривожлантиришнинг ижобий самараси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
276
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабий таълим жараёни / эшитишда нуқсони бўлган ўқувчилар / нутқ / ривожлантириш / ижобий самара / китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият / шакллантириш / библиографик билим / малакалар комплекси / процесс литературного обучения / школьники с нарушениями слуха / речь / развитие / положительный эффект / читательская и литературно-творческая деятельность / формирование / библиографические знания / комплекс навыков

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мамаражабова Зульфия Норбоевна

Мақолада адабий таълим жараёнида эшитишда нуқсони бўлган ўқувчилар нутқини ривожлантириш билан боғлиқ педагогик тизими самарадорлигини аниқлаш мақсадида ўтказилган тажриба-синов ишларининг натижалари таҳлили берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ РЕЧИ В ПРОЦЕССЕ ЛИТЕРАТУРНОГО ОБУЧЕНИЯ У ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА

В статье освещены эффективные пути развития речи детей с нарушениями слуха в процессе литературного обучения. Приведён анализ результатов экспериментальных работ по определению результативности системы развития речи в процессе литературного обучения у детей с нарушениями слуха.

Текст научной работы на тему «Адабий таълим жараёнида эшитишда нуқсони бўлган болалар нутқини ривожлантиришнинг ижобий самараси»

V_/

Мамаражабова Зульфия Норбоевна,

Низомий номли Тошкент давлат педагогика университети «Коррекцион педагогика» кафедраси профессори вазифасини бажарувчи, филология фанлари номзоди, Халк, таълими аълочиси

АДАБИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ЭШИТИШДА НУКСОНИ БУЛГАН БОЛАЛАР НУТ^ИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЖОБИЙ САМАРАСИ

МАМАРАЖАБОВА З.Н. АДАБИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ЭШИТИШДА НУЦСОНИ БУЛГАН БОЛАЛАР НУТЦИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЖОБИЙ САМАРАСИ

Маколада адабий таълим жараёнида эшитишда нуксони булган укувчилар нуткини ривож-лантириш билан боFлик педагогик тизими самарадорлигини аниклаш максадида утказилган тажриба-синов ишларининг натижалари тах,лили берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: адабий таълим жараёни, эшитишда нуксони булган укувчилар, нутк, ривожлантириш, ижобий самара, китобхонлик ва адабий-ижодий фаолият, шаклланти-риш, библиографик билим, малакалар комплекси.

МАМАРАЖАБОВА З.Н. РАЗВИТИЕ РЕЧИ В ПРОЦЕССЕ ЛИТЕРАТУРНОГО ОБУЧЕНИЯ У ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА

В статье освещены эффективные пути развития речи детей с нарушениями слуха в процессе литературного обучения. Приведён анализ результатов экспериментальных работ по определению результативности системы развития речи в процессе литературного обучения у детей с нарушениями слуха.

Ключевые слова и понятия: процесс литературного обучения, школьники с нарушениями слуха, речь, развитие, положительный эффект, читательская и литературно-творческая деятельность, формирование, библиографические знания, комплекс навыков.

MAMARAJABOVA Z.N. A POSITIVE OUTCOME OF THE DEVELOPMENT OF CHILDREN WITH HEARING DISABILITIES IN LITERARY LEARNING

This article discusses effective ways to develop speech abilities for children with hearing disabilities in literary learning. An analysis of the results of the experimental studies aimed at determining the effectiveness of the pedagogical system of speech development of pupils who have a hearing impairment in the literary learning process are given.

Keywords: literary learning process, learners with hearing disabilities, speech, development, positive effect, reading and literary-creative activity, forming, bibliographic knowledge, skill complex.

Мамлакатимиз мустацилликни цулга киритган даврни сарцисоб цилсак, цукуматимиз томонидан инсон манфа-атларини кузлаш ва цимоялаш жараёнида жамиятимиз-нинг алоцида ёрдамга муцтож цатламига жиддий эътибор царатиб келинаётганини кузатамиз.

Эшитишида нук,сони булган укувчиларнинг бошк,а фукаролар билан тенг имконият-ларга эга булишини таъминлаш, уларнинг тур-муш фаолиятидаги чекланишларни бартараф этиш, тулак,онли хаёт кечиришлари, жамият-нинг ижтимоий, ик,тисодий, сиёсий турмушида фаол катнашишлари, шунингдек, узларининг фукаролик бурчларини бажаришларига имкон берадиган кулай шарт-шароитлар яратиш давла-тимиз инсонпарварлик сиёсатининг асосий маз-мунини ташкил этади.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 1 августдаги «Ногиронларни дав-лат томонидан куллаб-к,увватлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги Ф-5006-сон фармойиши ногиронларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш, уларнинг тулак,онли таълим олиши, жамият томонидан куллаб-кувватланиши, ^ломлар к,аторида жамиятга уЙFунлашиб, ижтимоий хаётда мос-лашиб кетишига оид чора-тадбирларни тако-миллаштиришни кузда тутади. 2017-2021 йил-ларда Узбекистон Республикасини янада ривож-лантиришни бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг туртинчи устувор йуналишида «ахолини ижтимоий химоя к,илиш, ногирон, ахолининг бошк,а эхтиёжманд тоифала-рини давлат томонидан куллаб-к,увватланиши»ни кучайтиришга алохида эътибор берилган1.

Эшитишда нук,сони булган шахслар оFзаки нутк,ини мулок,от куроли сифатида ривожлани-тириш орк,али уларни маънавий етук, хар томон-лама уЙFун ва баркамол ривожланган, мустак,ил фикрлайдиган, интеллектуал салохият, чукур билим ва замонавий дунёк,арашга эга, Ватани-мизнинг такдири ва келажаги учун масъулиятни уз зиммасига олишга кддир булган ёш авлод сифатида тарбиялаб вояга етказиш вазифа-сини изчил давом эттириш учун аник, мак,садга к,аратилган кенг куламдаги комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш, давлат ва жами-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривож-лантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари туплами. 2017 й., 6-сон, 70-модда -Т., 2017 .- Б.39.

ятнинг барча куч ва имкониятларини шу йулда сафарбар этиш лозим.

Замонавий махсус таълим тизимининг назарий асосчиси Л.С. Виготский эшитиш-нинг бузилиши сок,овлик - инсон нутк,ининг мавжуд булмаслигини келтириб чик,арса, уз навбатида, нутк,ни эгаллай олмаслик умумий маданий ривожланишга катта салбий таъ-сир курсатишини алохида к,айд этади2. Эшитишида муаммоси булган болаларни атрофлича урганган Р.М.Боскис эшитиш анализатори функ-циясининг нисбатан оз бузилиши - шивирлаш, идрок этиш имкониятининг чегараланиши хам бола нутк,ининг меъёрда ривожланиши, бунинг ок,ибатида мантик,ий тафаккурининг шакллани-шига туск,инлик к,илишини курсатиб утади3.

Умумтаълим мактаб укувчиларининг суз бойлигини ошириш, нутк,ий малакала-рини устиришнинг илмий-методик асослари ГАзизов, Т.У.Зиядова, Ш.Коенов, Г.М.Ахмедова, М.Б.Мирмак,судова, А.К.Нисанбаева,

Ш.Ш.Юлдашевалар томонидан тадк,ик, этил-ган4. Умумтаълим мактабида адабий таълим-нинг илмий-методик асослари, укувчиларда адабий тахлил малакасини шакллантириш ва ривожлантириш, адабий таълим жараёнида укувчиларни мустак,ил фикрлашга ургатиш, уларда адабий-назарий тушунчаларни шак-ллантириш ва такомиллаштириш масала-лари Ф Бадриев, К.Йулдошев, С.Матжонов, М.Мирк,осимова, К.П.Хусанбаева, Р.Х.Ниёзметова,

2 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. Мышление и речь. Проблемы психологического развития ребенка /Под ред. А.Н. Леонтьева, А.Р. Лурия - М.: Педагогика,1956.-519 с.

3 Боскис Р.М. Учителю о детях с нарушениями слуха. -М.: «Просвещение», 1998. - 18 с.

4 Азизов F. Узбек мактабларининг 5-синф она тили дарсларида укувчилар нуткини синонимлар билан бойитиш методикаси: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1968. -317 б.; Зиядова Т.У. Она тили таълими жараёнида укувчиларнинг суз бойлигини ошириш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1968. - 317 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 2

У.М.Марасулованинг илмий ишларида тадкикот обьекти булган1.

Махсус мактаб укувчиларини саводга ургатиш, сузлашув нуткини ва эшитиш идрокини шакллантириш ва ривожлантиришнинг илмий-назарий, методик асослари Ф.Ф. Пай, Н.Ф. Сле-зина, К.Комаров, Л.М. Быкова, Т.С. Зыкова, Г.А. Бакулина, К.В. Коровин, А.Г. Басова, С.Ф. Егоров, А.И. Дьячков, Н.М. Назарова, Г.Н. Пенин, XX Малофеев, О.М. Потапова2, узбек сурдопедагог олимлардан Н.Ш.Бекмуродов, Х.М.Гайнутдинов, У.Ю.Файзиева, Д.А.Назарова, Ф.У.Кодирова, Ф.Д.Алимходжаева, Р.Р.Рустамова илмий ишларида методик жихатдан тахлилга тортилган3.

Махсус мактабда адабий таълимнинг илмий-методик асослари, кар ва заиф эшитувчи укувчиларда онгли укиш, адабий тахлил мала-касини шакллантириш ва ривожлантириш, адабий таълим жараёнини такомиллаштиришнинг педагогик-психологогик асослари масалалари Н.Г. Морозова,В.М. Болдарева, Л.А. Головчиц, Э.Матыня, М.И. Никитина томонидан урганилган4. Эшитишда нуксони булган укувчиларни саводга ургатиш, сузлашув нуткини ривожлантириш муаммоси билан боFликликда илмий изланиш-лар олиб борилган булсада, бирок адабий таълим жараёнида эшитишда нуксони булган бола-лар нуткини ривожлантириш технологияси маса-ласи махсус тадкик этилмаган.

Адабий таълим жараёнида эшитишда нуксони булган укувчиларни нуткини ривожлантириш

1 Бадриев Ф. Узбек мактабларининг юкори синфла-рида адабиётдан синфдан ташкари укишни ташкил килишнинг тур ва методлари: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1969. - 175 б.; Миркосимова М.М. Укувчиларда адабий тахлил малакасини шакллантириш ва такомиллаштириш усуллари :Фил. фан. док. ...дисс. - Т., 1995.

2 Pay Ф.Ф., Слезина Н.Ф. Организация работы по технике речи в школе глухих. -М.: Просвещение, 1967.; Pay Ф.Ф. Устная речь глухих. - М.: Педагогика, 1973. - 302 с.; Комаров К. В. Методика обучения русскому языку в школе для слабослышащих детей. — М.: 1988. — 223 с.

3 Алимхужаева Ф.Ж. Заиф эшитувчи болалар эшитиш кобилиятини ривожлантиришда дидактик мате-риаллардан фойдаланиш: Фил. фан. канд. ...дисс. -М., 1992.;Файзиева У.Ю. Заиф эшитувчиларни саводга тайёр-лаш ва савод ургатиш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1994.

- 18 б.; Назарова Д.А. Мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нуткини ривожлантириш: Фил. фан. канд. ...дисс.

- Т., 2006.; Ф.У Кодирова. БошланFич синф кар ва заиф эшитувчи укувчилар нуткини шакллантириш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 2009. - 20 б.

4 Морозова Н.Г. Воспитание сознательного чтения у глухонемых школьников. -М.: Учпедгиз, 1953. - 184 с.;Болдарева В.М. Понимание взрослыми глухими самостоятельно прочитанных художественных текстов / 7 научная сессия по дефектологии. — М., 1975,-с. 59-60.

педагогик тизими коррекцион таълимнинг ривожлантирувчи ва тарбияловчи характерини акс эттириши ва умумдидактик конуниятлар асо-сида ташкил этилиши лозим. Хусусан, коррекцион ривожлантирувчи таъсир коррекцион таълимнинг комплекс ва шахсга йуналтирилган характе-рига асосланган. Бу жараёнда боланинг коррекцион укитиш ва унинг шахси шаклланиши, ураб турган мухитнинг таъсири, психик-жисмоний тайёргарлигига катта эътибор каратилади. Адабий таълим жараёнида эшитишда нуксони булган укувчиларни нуткини ривожлантириш педагогик тизимининг максадини куйиш ва унинг узига хослигини тушуниш укишга ургатишнинг равон, туFри, онгли ва ифодали укиш куникмасини шакллантириш, китобхонлик ва адабий-ижодий малакаларни шакллантириш, библиографик билим, малакалар комплексини эгаллаш, эшитишда нуксони булган кичик укувчилар нуткий ривожланиши ва нутк маданиятининг юкори даражасига эришиш, эшитиш идроки, талаффуз, психик жараёнларни коррекциялаш ва ривожлантириш, эшитишда нуксони булган боланинг шахсий-мотивaция сохасини ривожлантириш каби вазифаларини устувор деб белгилашга имкон беради.

Таклиф килинган педагогик тизим мазмуни таркиби китобхонликка оид ва нуткий малакалар, матнни мазмуний тахлил килиш усуллари, нуткий мулокот ва ижодий фаолият тажрибаси, китобхонлик ва эмоционал-бахолаш фаолият тажри-басини узида жамлайди. Адабий таълим жараёнида эшитишда нуксони булган укувчиларни нуткини ривожлантириш педагогик тизимида энг мухими коррекцион укитиш жараёнида тушу-нарли нутк, коммуникатив малакаларни ривожлантириш, билиш фаоллиги, мутолаа ва адабий ижодига кизикишни фаоллаштириш кузда тути-лади.

Таклиф этилган педагогик тизимини самара-дорлигини аниклаш максадидида 2016-2017 укув йилларида утказилган тажриба-синов ишларида Тошкент шахридаги 101-сонли ихтисослашти-рилган мактаб, 106-сонли ихтисослаштирилган мактаб, Карши шахридаги 17-сонли сонли ихтисослаштирилган мактаб, Жиззах вилояти Жиз-зах шахридаги 1-сонли заиф эшитувчи болалар мактаб-интернат, 2-сонли кар укувчилар учун ихтисослаштирилган мактаблар бошланFич синф укувчилари тадкикот объекти сифатида тахлил этилди. Укувчилик фикрлаш доира-сини хамда укувчилар укувчи сифатида афзал курадиганларни аниклаш буйича сайланманинг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 2

репрезентативлиги унда 1-4 синф эшитишида нуксони булган укувчилар мавжудлиги билан таъминланади. Тадкикотга жами 494 нафар укувчи жалб килинди. Эшитиш кобилиятига кура улар эшитиш пасайишининг I даражаси -48 укувчи; эшитиш пасайишининг II даражаси -108 укувчи; эшитиш пасайишининг III даражаси -213 укувчи; эшитиш пасайишининг IV даражаси - 125 укувчини ташкил этди. Объектив шарт-шароитларда адабий таълим жараёнида эшитишида нуксони булган укувчиларнинг нуткини ривожланганлигини даражаларини аниклаш учун тажриба ва назорат гурухлари буйича жами 494 нафар эшитишда нуксони булган укувчилар жалб этилди.

Тажриба-синов ишлари дастурида адабий таълим жараёнида эшитишида нуксони булган укувчиларнинг нуткини ривожланганлигини ташхис этиш мезонлари хамда курсаткичлари аниклаштирилди (1-жадвал).

Адабий таълим жараёнида эшитишида нуксони булган укувчиларнинг нуткини ривожланганлигини даражалари таснифлаш анъанавий ва тажриба гурухда таълим олувчи укувчилар уртасидаги сезиларли фаркни аниклаш имко-нини берди.

Тажриба гурухда таълим олувчи 39% укувчилар асар матнини чукур ва тулик идрок этдилар ва матн мазмунини баён этдилар. Укувчилар нуткида мазмун ва мавзу бирлиги аникланган, композицион яхлитлик ва мантикка риоя килинган, жумланинг барча элементлари муаллиф Fоясига буйсундирилган, турли нуткий конструкция ва тилнинг тасвирий ифода восита-лари кулланилган. Укувчилар бир канча муамо-ларни курсатиб утдилар, уларни далилладилар, бадиий деталлар ва муаллиф бахосига ахамият бердилар. Мазкур жавоблар укувчини муаллиф фикрини англагани ва асарда туFридан-туFри баён этилмаган Fояни аник баён этаётганлигини ифодалайди.Тажриба гурухида асарни кахрамон халк-атворининг мотивларини англаш даража-сида идрок килган укувчилар 49% ташкил этди. Асарни кахрамон халк-атворининг мотивларини англаш даражасида идрок килиш асарнинг мар-казий эпизодларини тушуниш, бирок уларнинг мазмунини етарлича тулик ва чукур очиб бера олмаслик, сабаб-окибат алокадорликларни етарлича аниклай олмаслик, умумлашмалар-нинг кахрамонни бахолаш даражасида экани билан тавсифланди. Текширувчи саволларига жавоблар тахлили курсатишича, эксперимен-тал таълим таъсирида асар матнини идрок этиш

даражасини ортишига карамай, тажриба ва назорат гурухидаги укувчилар асарни ходисавий томонини идрок этганлар. Лекин мазкур жавоблар тажриба гурухида 12%, назорат гурухида 54 % ташкил этди. Бу укувчилар матн устида фикрламадилар, уз диккатини матн мазмунига каратдилар.

Тажриба гурухидаги 34% укувчилар мустакил тузилган саволлар ёрдамида матни идрок этиш-нинг юкри даражасиги эришдилар. Укувчилар муаллифнинг кахрамонга муносабатини англашга ва асарнинг бош мазмунини ифодалашга харакат килдилар. Тажриба гурухи укувчилари саволларнинг тахлили, уларнинг диккати кахрамонларнинг хулки мотиви англаш, сабабий-окибат алокаларни урнатиш, асар шакли эле-ментларни тахлил килишга каратилганлигидан далолат беради. Шуни таъкидлаш жоизки, тажриба гурухида 52 % укувчилар томонидан мустакил тузилган саволлар асар кахрамонлари хулки мотивларини англаш даражасига мос келди. Мазкур ишларда сабабий-окибат савол-лари кузатилмади, куп саволлар айрим кахрамон холати ва бажарган ишларига таалукли булди.

Назорат гурухида укувчилар ичида мазкур ишлар 9% ташкил этди. Адабий таълим жараёнида 50% эшитишида нуксони булган укувчиларга нуткини паст ривожланганлиги даражасида «мустакил тузилган саволлар асо-сида асарни ходисавий томонини идрок этиш» курсаткичини киритдик.Тажриба гурухидан фаркли, назорат гурухида бадий асар мазмунини фавкулодда паст идрок этиш даражасига мос келувчи текширувчи саволларига жавоблар 32%, мустакил саволлар 41% аникланди. Тажриба гурухидаги 37 % укувчиларини асар матнини оFзаки нутк воситасида баён этишнинг юкори даражасини курсатдилар.

Экспериментал таълим жараёнини самара-дорлиги тажриба гурухидаги 54% укувчиларини асар матнини оFзаки нутк воситасида баён этишнинг урта даражасини курсатишида ифодаланди. Тажриба гурухидаги 9% укувчиларини асар матнини оFзаки нутк воситасида баён этишнинг паст даражасини курсатганда, назорат гурухида бу курсаткич 58% курсатди. Назорат топширикларни бажаришда тажриба гурухининг 36% укувчилари библиографик билим, малака ва куникмаларни эгалаганлигини курсатди. Топширикларни бажариш натижалари тахлилига кура тажриба гурухининг 64% укувчилари библиографик билим, малака ва куникмаларни эгалаганлиги-нинг урта даржасига киритилди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 2

V_/

1-жадвал. Адабий таълим жараёнида эшитишда нук,сони булган болалар нутк,ини ривожланганлигини ташхис этиш курсаткичлари

Мезонлар Курсаткичлар

Бадиий асарни идрок килиш Юкори даража Укувчилар нуткида мазмун ва мавзу бирлиги аникланган; композицион яхлитлик ва мантикка риоя килинган; жумланинг барча элементлари муаллиф Fоясига буйсундирилган; турли нуткий конструкция ва тилнинг тасвирий ифода воситалари кулланилган. Асар Fоясини идрок килиш даражаси укилаётганларни тулик ва чукур англаб етиш, асарнинг барча сюжет чизикларини ажратиш, улар уртасидаги сабаб-окибат алокаларини аниклаш, муаллифнинг бош кахрамонларга муносабатини тушуниш, асар кахрамонларини асосланган холда тавсифлаш, асар Fоясини умумлашма тарзда ифодалаш кабилар билан характерланади. Урта даража Асарни кахрамон хулк-атворининг мотивларини англаш даражасида идрок килиш асарнинг марказий эпизодларини тушуниш, бирок уларнинг мазмунини етарлича тулик ва чукур очиб бера олмаслик, сабаб-окибат алокадорликларни етарлича аниклай олмаслик, умумлашмаларнинг кахрамонни бахолаш даражасида экани билан тавсифланади. Паст даража Асар мазмунининг вокеий томонини идрок килиш даражаси учун улар уртасидаги сабаб-окибат алокадорликларини аникланмасдан алохида эпизодларни ходисаларни батафсил санаш, Fоявий мазмунни кисман тушуниш, укилганларни бахолаш ва умумлашма хулосаларнинг йуклиги билан тавсифланади. Фавкулодда паст даража асарни фрагментар идрок килиш даражаси вокеаларни кайта тиклаш (яратиш) таркоклиги, асарнинг асосий Fоясини тусиб коладиган асосий булмаган деталларнинг устунлиги, укилганларни бахолай олмаслик билан тавсифланади.

Укилган асар мазмунини оFзаки нутк воситасида фикр баён этиш Юкори даража Укувчилар нуткида мазмун ва мавзу бирлиги аникланган; композицион яхлитлик ва мантикка риоя килинган; жумланинг барча элементлари муаллиф Fоясига буйсундирилган; турли нуткий конструкция ва тилнинг тасвирий ифода воситалари кулланилган. Урта даража Укувчиларнинг нуткида мазмун ва мавзу бирлигига риоя килинган; баён килиш мантики, тил ва нуткнинг тасвирий ифода воситаларини танлашда жузъий бузилишлар, аграмматизмлар мавжуд. Паст даража Укувчиларнинг нуткида китоб мазмунини ифодалашда кийинчилик билан характерланади. Бу даражада укувчилар укиганларининг асосий мазмунини саволларга жавоб бериш тарикасида етказиб беради. Уларда керакли китобни мустакил танлаш малакаси шаклланмаган булади; Фавкулодда паст даража Укувчиларнинг мавзу факат айтилган; баён килиш мантики бузилган; жиддий нуткий камчиликлар кузатилган: бутун гап маъноли ахамиятга эга булмаган битта суз ёки суз бирикмасига алмаштирилиши тез-тез учраган фикрлар мавжуд.

Библиографик билим ва малакаларни эгаллаганлик Юкори даража Китоб структурасини, унинг асосий мазмунини билиш, асосий мазмунни китобнинг номи, иллюстрациялари, мундарижаси, аннотацияси буйича аниклаш малакаси; маълумотнома характеридаги аппаратдан фойдаланиш малакаси; маълум бир муаллифнинг китоби ва берилган мавзу буйича материални алифбо ва мавзули каталог, маълумотнома характеридаги адабиётлар ва болалар учун даврий нашрлардан фойдаланиб топа билиш малакаси билан характерланади. Урта даража Китоб структурасини билиш, саволлар буйича мазмунни етказиб бера олиш; китобни муаллифни курсатган холда туFри аташ; асосий мазмунни китобнинг номи, иллюстратсиялари, мундарижаси, аннотатсияси буйича аниклаш хос булади. Мазкур даражада укувчилар китоб ёки китоблар туркумини мустакил танлаш, маълумотномалар ва болалар учун даврий нашрлардан фойдаланишда кийинчиликларга дуч келади; Паст даража Укувчиларнинг китоб мазмунини унинг элементлари буйича аниклашда кийналиш билан характерланади. Бу даражада укувчилар укиганларининг асосий мазмунини саволлар буйича етказиб беради. Уларда керакли китобни мустакил танлаш малакаси шаклланмаган булади Фавкулодда паст даража Укиганлари мазмунини саволлар буйича етказиб, китобнинг асосий элементлари хакидаги билимларнинг юзакилиги билан тавсифланади. Укувчилар бунда китобнинг номи ва муаллифини аниклашда; укиш учун керакли китобни танлашда кийналади.

78 ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_/

2-жадвал. Адабий таълим жараёнида эшитишида нуксони булган ук,увчиларнинг нутк,ини ривожланганлиги даражаларини аник,лаш учун тажриба натижалари

Даражалар Тажриба гурухи н=247 Назорат гурухи н=247

Бадиий асарни идрок килиш даражаси Укилган асар буйича отзаки нутк воситасида фикр баён этиш даражаси Библиографик компетентлик Бадиий асарни идрок килиш даражаси Укилган асар буйича отзаки нутк воситасида фикр баён этиш даражаси Библиографик компетентлик

юк,ори даража 39 / 34 37 36 3 / — — —

урта даража 49 / 52 54 64 11 / 9 9 29

паст даража 12 / 14 9 — 54 / 50 58 53

фавкулодда паст даража — — — 32 / 41 33 18

Назорат гурухида библиографик билим, малака ва куникмаларни эгалаганлигининг урта даржасига 29% ташкил этди. Топширикларни бажариш натижалари тахлили назарот гурухларида укувчиларни библиографик билим, малака ва куникмаларни эгалаганлигининг паст даржасини 53%, библиографик билим, малака ва куникмаларни эгалаганлигининг фавкулодда паст даржасини 18% курсатди. Тажриба натижалари тахлили тажриба гурухидаги эшитишда нуксони булган укувчиларни нуткий ривож-ланишнинг юкори ва урта даражасига эгали-гини курсатдилар. Амалга оширилган педаго-гик тажриба-синов ишлари асосида тажриба гурухи укувчиларида бадиий асарни идрок килиш куникма ва малакаларида ижобий сифат узгаришлари (55% дан 76 % даражага) юзага кел-ган. Назорат гурухида эса, укилган асар буйича оFзаки нутк воситасида фикр баён этиш даража-сисининг сифат узгариши (факат 3 фоизга) усиб борган.

Адабий таълим жараёнида эшитишида нуксони булган укувчиларнинг нуткини ривож-ланганлигини даражаларини аниклаш учун тажриба натижалари куйидаги куринишда умумлаш-тирилди (2-жадвал).

Назорат ва тажриба гурухидаги укувчиларни нуткий ривожланишидаги тафовут таълимий экспериментнинг самарадорлигидан дало-лат берди. Тажриба гурухида нуткий ривож-ланишнинг фавкулодда паст даражасини аникланмаганлигини хам алохида таъкидлаш жоиз.Таълимий экспериментнинг якунловчи кисмида матн мазмунини ходисавий даражада идрок этувчи укувчилар сони камайди (тажриба гурухи 12%, назорат гурухи 32%), асар мат-

нини уни бош Fояси даражасида идрок этувчи укувчилар сони ортди (тажриба гурухи 39%, назорат гурухи 10%). Укувчилар муаллифнинг Fояси, уни кахрамонларга муносабатини тулик ва чукур англаб ва асар мазмунини умумлашти-рилган холатда баён этдилар. Натижалар тахлили нуткий ривожланиш динамикаси мавжудлигини далиллади. Мазкур жараёнда укувчиларни лугат бойлиги ортди, уларни нутки ифодали, бой ва маъноли тус олди. Таълимий экспериментнинг якунловчи кисмида матн мазмунини паст даражада баён этувчи укувчилар сони камайди (тажриба гурухи 9% ,назорат гурухи 19%), юкори даражада баён этувчи укувчилар сони ортди (тажриба гурухи 37%, назорат гурухи 28%). Укувчилар матн мазмунини нуткнинг бадиий-ифода воситалари, нуткий конструкцияларни куллаган холда уз фикр-мулохазалари асосида баён этдилар.

Келтирилган микдор курсаткичларига асосан тажриба ва назорат гурухлари респондентлари-даги нуткий ривожланганлик даражаси самара-дорлигининг тажрибадан олдинги ва тажриба якунидаги натижалари шакллантирилди. Олин-ган натижалардан адабий таълим жараёнида эшитишида нуксони булган укувчилар нуткининг ривожланганлик даражасини бахолаш мезо-нининг бирдан катталиги ва махсус методика самарадорлигини бахолаш мезонининг нолдан катталигини курсатди. Бундан маълумки, тажриба гурухидаги узлаштириш назорат гурухидаги узлаштиришдан юкори экан. Мазкур холат тажриба-синов ишларининг самарали ташкил этилганлигини тула тасдиклайди.

Демак, адабий таълим жараёнида эшитишида нуксони булган укувчилар нуткининг ривож-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 2

ланганлигини аниклаш юзасидан утказилган тажриба-синов ишлари натижаларини киёсий урганиш ва статистик тахлил махсус методи-канинг самарадорлигини курсатди. Эшитишда нуксони булган укувчилар психик ривожла-нишининг узига хослигини (билиш жараён-лари кечишининг секинлашуви, сабаб-окибат алокаларини шакллантиришдаги кийинчиликлар, узлаштирилган фаолият усулларини унинг янги турларига кучиришнинг кийинлиги, эмо-ционал соханинг узига хослиги) хисобга олиб, натижаларнинг эшитадиган укувчилар билан

киёслаганда бирмунча кечрок кузга ташланиши кузатилди. Ишлаб чикилган адабий таълим жараёнида эшитишда нуксони булган болалар нуткини ривожлантириш педагогик тизимининг (максадли, мазмунли, фаолиятли ва бахолаш-натижавий) компонентлари бир-бирига узаро боFлик, биргаликда тизимнинг ахамияти ва маз-мунини хамда коммуникатив, китобхонлик ва адабий-ижодий малакаларнинг шаклланишини белгилайдиган элементларни уз ичига олган тизимдир.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари туплами. 2017 й., 6-сон, 70-модда - Т., 2017. - Б.39.

2. Pay Ф.Ф. Устная речь глухих. - М.: «Педагогика», 1973. - 302 с.

3. Pay Ф.Ф., Слезина Н.Ф. Организация работы по технике речи в школе глухих. - М.: «Просвещение», 1967.

4. Комаров К. В. Методика обучения русскому языку в школе для слабослышащих детей. — М.: «Педагогика», 1988.

5. Азизов F. Узбек мактабларининг 5-синф она тили дарсларида укувчилар нуткини синонимлар билан бойитиш методикаси: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1968.

6. Алимхужаева Ф.Ж. Заиф эшитувчи болалар эшитиш кобилиятини ривожланти-ришда дидактик материаллардан фойдаланиш: Фил. фан. канд. ...дисс. - М., 1992.

7. Бадриев Ф. Узбек мактабларининг юкори синфларида адабиётдан синфдан ташкари укишни ташкил килишнинг тур ва методлари: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1969.

8. Болдарева В.М. Понимание взрослыми глухими самостоятельно прочитанных художественных текстов. / 7 научная сессия по дефектологии. — М., 1975.

9. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. Мышление и речь. Проблемы психологического развития ребенка /Под ред. А.Н. Леонтьева, А.Р. Лурия -М.: Педагогика,1956.-519 с.

10. Зиядова Т.У. Она тили таълими жараёнида укувчиларнинг суз бойлигини оши-риш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1968. - 317 б.

11. Миркосимова М.М. Укувчиларда адабий тахлил малакасини шакллантириш ва такомиллаштириш усуллари: Фил. фан. док. ...дисс. - Т., 1995.

12. Морозова Н.Г. Воспитание сознательного чтения у глухонемых школьников. -М.: «Учпедгиз», 1953. - 184 с.

13. Назарова Д.А. Мактабгача ёшдаги заиф эшитувчи болалар нуткини ривожлантириш: Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 2006.

14. Кодирова Ф.У. БошланFич синф кар ва заиф эшитувчи укувчилар нуткини шакллантириш. Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 2009. - 20 б.

15. Файзиева У.Ю. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ургатиш. Фил. фан. канд. ...дисс. - Т., 1994.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.