Научная статья на тему 'Эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш: муаммо ва ечимлар'

Эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш: муаммо ва ечимлар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1860
132
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эшитишда нуқсони бўлган ўқувчилар / адабий тайёргарлик / бадиий асар / коррекциялаш / ривожлантириш / ўқиш дарси / адабиёт дарси / нутқ / нуқсонлар / асар мазмуни / школьники с нарушениями слуха / литературная подготовка / художественное произведение / коррекция / развитие / урок чтения / урок литературы / речь / нарушения / содержание произведения

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мамаражабова З. Н.

Мақолада эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этишнинг ўзига хос хусусиятлари ёритилган. Эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этишнинг самарали йўллари хусусида фикр-мулоҳазалар юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОРГАНИЗАЦИЯ ЛИТЕРАТУРНОЙ ПОДГОТОВКИ ШКОЛЬНИКОВ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

В статье освещается специфика литературной подготовки школьников с нарушениями слуха. Раскрыты эффективные пути литературного развития школьников с нарушениями слуха.

Текст научной работы на тему «Эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш: муаммо ва ечимлар»

V_/

Мамаражабова З.Н.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Коррекцион педагогика» кафедраси доценти, филология фанлари номзоди, Халк, таълими аълочиси

ЭШИТИШДА НУКСОНИ БУЛГАН У^УВЧИЛАРНИНГ АДАБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

МАМАРАЖАБОВА З.Н. ЭШИТИШДА НУЦСОНИ БУЛГАН УКУВЧИЛАРНИНГ АДАБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

Маколада эшитишда нуксони булган укувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш-нинг узига хос хусусиятлари ёритилган. Эшитишда нуксони булган укувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этишнинг самарали йуллари хусусида фикр-мулох,азалар юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: эшитишда нуксони булган укувчилар, адабий тайёргарлик, бадиий асар, коррекциялаш, ривожлантириш, укиш дарси, адабиёт дарси, нутк, нуксонлар, асар маз-муни.

МАМАРАЖАБОВА З.Н. ОРГАНИЗАЦИЯ ЛИТЕРАТУРНОЙ ПОДГОТОВКИ ШКОЛЬНИКОВ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

В статье освещается специфика литературной подготовки школьников с нарушениями слуха. Раскрыты эффективные пути литературного развития школьников с нарушениями слуха.

Ключевые слова и понятия: школьники с нарушениями слуха, литературная подготовка, художественное произведение, коррекция, развитие, урок чтения, урок литературы, речь, нарушения, содержание произведения.

MAMARAJABOVA Z.N. LITERARY DEVELOPMENT OF SCHOOLBOYS WITH HEARING IMPAIRMENT: THE PROBLEM AND SOLUTION

The article highlights the specificity of literary development of schoolboys with deaf hearing. Disclosed effective ways of literary development of schoolboys with hearing impairment.

Keywords: schoolchildren, hearing, literary development, works of art, correction, development, reading a lesson, a lesson of literature, speech, maintenance works.

Узбекистон Республикасининг «Таълим ту^рисида»ги Цонуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури каби цуцуций цужжатлар асосида узлуксиз таълим тизимининг шакллантирилганлиги махсус таълим-тарбия асосла-рини яратишда муцим омил булиб майдонга чицади.

Чунончи, Узбекистон Республикасининг «Таълим т^рисида»ги Конунининг 23-мод-дасида жисмоний ва рухий ривожланишида нуксони мавжуд, шунингдек узок, вакт давола-нишга мажбур болалар ва усмирларни укитиш, уларни тарбиялаш учун ихтисослаш-тирилган таълим муассасалари ташкил этили-шининг эътироф килиниши хам мухим аха-миятга моликдир1. Миллий истиклол мафку-раси асосида жисмоний ва рухий ривожланишида нуксони мавжуд болалар ва усмирларни укитиш, уларни тарбиялаш хамда хаётга тайёрлашда эшитишда нуксони булган укув-чиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш мухим ахамият касб этади.

Урганилган илмий изланишлардан маълум булишича, махсус ёрдамга мухтож укувчиларни укитиш, тарбиялаш, касб-хунарга тайёрлаш буйича Узбекистонда Л.Муминова, В.Рахмонова, Н.Соседова, Р.Шомахмудова, Х.Пулатова, П.Пула-това, У.Файзиева, Г.Содикова, М.Аюпова, Д.Нуркелдиева, М.Хамидова, Л.Нурмухаме-дова, Ш.Амирсаидова, М.Хакимова илмий-тадкикот ишлари олиб борганлар2. Бундай изла-нишлар таркибига махсус мактабларда акли заиф укувчиларнинг жисмоний ёки рухий ривожланишидаги узига хос хусусиятларни аниклаш, нуткини ривожлантириш ва мустах,-камлаш, алохида ёрдамга мухтож болаларни касб-хунарга тайёрлашга оид тадкикотларни киритиш мумкин. Эшитишда нуксони мавжуд болалар таълим-тарбияси муаммолари, хусу-сан уларни саводга ургатиш, эшитув идрокини ривожлантириш, тилнинг грамматик тизимини шакллантириш, сузлашув нуткини ривожлантириш У.Файзиева, Н.Бекмурадов, Ф.Алим-

1 Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 225-модда.

2 Нурмухамедова Л.Ш. Оилада ногирон фарзандни тар-

биялашнинг педагогик хусусиятлари. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. -26-б.

хужаева, Ф.К,одирова, Д.Назарова, Р.Рахимова илмий ишларининг тадкикот объекти булган3.

Тадкикотларни урганиш ва тахлил этиш натижасида эшитишда нуксони булган укувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш муаммоси тизимли ёндашишни талаб киладиган ута мураккаб, куп киррали ижти-моий-педагогик муаммо, деган хулосага кел-дик. 2014-2016 йиллар давомида кар ва заиф эшитувчи болаларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш муаммосини тизимли урганиш жараёнида Тошкент шахридаги 101-сонли ва 106-сонли хамда Карши шахридаги 17-сонли ихтисослаштирилган мактабларнинг бошланFич синф укувчилари тадкикот объекти сифатида тахлил этилди.

Эшитишда нуксони булган болаларнинг миллий маънавият ва миллий истиклол маф-кураси Fоялари рухида тарбияланишида узбек адабиёти намуналари мухим омил хисоб-ланади. Эшитишда нуксони булган укувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш, уларни бадиий асарни мустакил тахлил ки-лишга ургатиш воситасида маънавий, интеллектуал, эстетик ривожлантиришнинг сама-рали усул ва воситаларини аниклаш, китоб-хонлик даражасини устириш тизимини ишлаб чикиш, боскичма-боскич бадиий асар билан ишлаш малакасини шакллантиришнинг методик талабларини белгилашга каратилган комплекс педагогик тизимни илмий-методик жихатдан асослаш, ундан фойдаланиш мето-дикасини яратиш тадкикотнинг долзарбли-гини белгилайди.

Кейинги йиллар махсус таълим тизими, жумладан кар ва заиф эшитувчи болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш юзаси-дан тупланган тажрибаларни урганиш хамда тахлил этиш шуни курсатдики, махсус мактаб-ларда болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш жараёнида айрим жиддий камчи-

3 Файзиева У.Й. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ургатиш. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. - Т.: ТДПИ, 1994. -18-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

ликлар кузатилади. Махсус адабиётлар, илмий тадкикот ишларининг тах,лили буйича бу кам-чиликлар куйидаги йуналишларда намоён булади1:

• эшитишда нуксони булган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш буйича махсус йирик илмий-тадкикот ишларининг амалга оширилмаганлиги;

• махсус таълим-тарбия жараёнидаги муайян шароитлар хилма-хиллиги ва уни амалга ошириш мазмуни, шакл, усулларини тах,лил этиш эх,тиёжи;

• эшитишда нуксони булган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялашга жамоатчилик эътиборининг жалб этилмаган-лиги;

• эшитишда нуксони булган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш буйича укув дастури, укув режа, дарслик ва укув кулланмалар яратиш зарурияти;

• эшитишда нуксони булган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялашда илFор педагогик ва ахборот-коммуникацион технологияларни куллашга тулик эътибор каратиш лозимлиги.

Эшитишда нуксони булган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш жараё-нини илмий асосланган х,олда ташкил этиш зарур. Хозирги кунда Узбекистонда эшитишда нуксони булган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш жараёнини такомил-лаштириш, укиш ва адабиёт дарслари сифа-тини кутариш усуллари, услублари тадкикини камраб олган монографик пландаги йирик илмий ишларни амалга ошириш бугунги кун-нинг долзарб муаммоларидан бири сифатида майдонга чикади. Бадиий ва илмий-оммабоп адабиётлар, инсонларнинг рух,ий бойлиги сифатида, заиф эшитувчи болаларнинг билим

1 Шабан И. Формирование познавательных интересов у глухих школьников в процессе обучения (на уроках чтения и литературы). / Автореферат ... канд. пед. наук. - Л.: ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1987. -С. 17; Самсонова А.Н. Роль установки в процессе понимания текста (на материале художественного текста). / Дис. канд. психол. наук.: 19.00.07. - М., 1994. -С. 33; Светловская H.H. Самостоятельное чтение младших школьников: теоретико-экспериментальное исследование. - М.: «Педагогика», 1980. -С. 60; Понгильская А.Ф. Чтение. / Обучение глухонемых русскому языку. - М.: «Учпедгиз», 1950. -С. 29; Файзиева У.Й. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ургатиш. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. - Т.: ТДПИ. 1994. -18-б.

доирасини кенгайтириш, х,аётий ва ахлокий тажрибаларини тулдиришга ёрдам беради. Укиш дарси оркали болалар узларида мужас-сам булган тасаввур ва тушунчаларни янги факт, маълумот ва образлар билан бойитади-лар.

Укиш дарсларида олган дастлабки билим-лар бошка фанларни (география, тарих, адабиёт, табиатшунослик) узлаштиришда пойде-вор сифатида хизмат килади. Китобларни укиш ах,амияти китобхонларни инсонларнинг хулк-атвори, хатти-х,аракати, х,аётий йули, содир булган вокеалар, уларга бах,о беришда уларнинг х,ис-х,аяжон доирасини кенгайтириш билан ифодаланади. Укиш машFулотлари оркали укувчиларда этик тушунчалар, ахлокий эътикодлар, эстетик идеаллар тарбияланади. Укиш дарсларида китобга нисбатан эмоцио-нал муносабатлар ва китоб билан ишлаш билимлари шаклланади. Укиш дарслари кор-рекцион йуналишга эга. Укишга ургатиш жара-ёни коммуникатив тизим тамойиллари оркали ташкил топган. МашFулотларда болаларнинг сузлашув нуткини талаффуз килиш, лексик, грамматик жих,атлари, колдик эшитиш коби-лияти ривожлантирилади.

Махсус мактабда укиш дарсларида она тили дарсларидаги каби нуткни устириш уч йуна-лиш буйича олиб борилади2:

• нуткий кобилиятни ривожлантириш;

• нутк фаолияти;

• нуткнинг тузилиш тизими билан танишиш.

Нуткий кобилият дарсларида бутун матн

маъносини узлаштириш сузларнинг маъно-сини бошка матнлар билан боFланган х,олдаги урни оркали ривожланади.

Нуткий фаолиятнинг турларидан, энг аввало, укиш билан бир каторда гапириш, эшитиш-куриш, ёзиш малакаси ривожланади.

Укиш дарсларида укувчиларни тилнинг тузилиш тизими билан таништириш, уларнинг уз фикрларини ифода килишда, куз олдида матн ва парчалардаги суз ва гап намуналари турганлиги асосида амалга ошади.

Шаклланган ва мазмунан турли-туман булган материални укиш жараёнида сузлашув, фикрлаш кобилиятини ривожлантириш, хо-тира, диккат каби психик жараёнларни кор-

2 Зыков, С.А. Методика обучения глухих детей языку. -М.: «Просвещение», 1977. -С. 200.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

рекциялаш устида ишлаш учун кенг имконият тугилади1. Дарсларнинг юкорида айтиб утил-ган таълим-тарбиявий, коррекциялаш, ривож-лантириш функциялари укувчи укиганларини тушунган шароитдагина амалга оширилиши мумкин. Шунинг учун бошланFич ва урта синфлардаги укиш дарсларида болаларни туFри, онгли равишда тез ва ифодали укишга ургатиш асосий вазифалардан х,исобланади.

Заиф эшитувчи болаларнинг тулик укиш малакаси эшитувчи болаларга нисбатан узок-рок ва кийинрок шаклланади. Бу уларнинг оFзаки нутки ва эшитиш кобилиятига боF-ликдир. Эшитишда нуксони бор болаларни укитиш техникаси товушларни талаффуз ки-лиш, нафас машклари, товушни тиклаш, урFу, нукта, вергулда тухтаб укиш малакасини ривожлантириш билан параллел олиб бори-лади. Ф.Ф.Рау ва Н.Ф.Слезина фикрича, товуш талаффузи билан кайта ишлаш сакланиб кол-ган анализатор асосида олиб борилади ва аста-секинлик билан укиш малакаси шакллан-тирилади2. Шунга мос равишда туFри, тез ва ифодали укиш ишлари бажарилади. ТуFри укиш малакасида нафакат кичик синфларда, балки урта синфларда х,ам куйидаги хатоларга йул куйилади3:

- суз образидаги товушни нотуFри талаффуз килиш (г, с, ж, ч, ш), товуш сузлар уртасида нотуFри талаффуз килинади, суз охирида туширилиб колдирилади;

- таниш сузларда урFуни нотуFри куйиш;

- орфоэпик конунларга амал килмаслик, бу конун укувчиларга таниш булса х,ам ундошлар урнини алмаштириш, суз охирида ундошларни нотуFри талаффуз килиш (орфоэпия узбек тилида туFри талаффуз коидаларини урганувчи фан4).

Эшитишда нуксони булган болалар аналитик укишда тутилиб укиганликлари сабабли суз бирлиги ва сузларни кушиб укишда хатога

1 Thomas Arnold A method of teaching the deaf and dumb speech, lip-reading, and language. - London, 2010. -Р. 101.

2 Никитина М.И. Восприятие литературных произведений учащимися VII-XI классов 2-го отделения школы для слабослышащих детей. // «Дефектология», 1980, №3. -С. 40-45.

3 Уша жойда.

4 Нурматова М., Рихсиева Г. Узбек тили. - Т.: ТДШИ

нашриёти, 2013. -6-б.

йул куядилар. Эшитишда нуксони булган болаларнинг укиш суръати эшитиши меъёр-даги болаларга нисбатан секинрок булса х,ам, улар укиш амалиётида укилган матнини тез-рок англаб етадилар. Уларда нуткнинг суст-лиги тез укиш куникмалари шаклланишига халакит беради. Н.Г.Морозова, А.Ф.Потилская, С.А.Зиковларни психологик-педагогик тажри-балари эшитишда нуксони булган болаларни нафакат Fоявий-тематик мазмунни тушуниб етишда, балки матннинг сюжет-вокеавий томонларини тушунишидаги кийинчиликларни курсатиб утади5.

Фикрлаш тушунчасида эшитишда нуксони булган болалар сузлардан маъновий ва грамматик бирликларни ажрата олмаганликлари сабабли кийинчиликларга дуч келадилар. Суз бирикмалари маъноси яхши англаб етилма-ганлиги сабабли улар баъзи факт ва тушунча-ларни англаб етмайдилар, матн маъносини тулик узлаштира олмайдилар. Умумий тари-хий характерга эга булган матнларни эшитишда нуксони булган болаларнинг узлашти-ришида уларнинг кургазмали х,иссиёти етиш-маганлиги сабабли кийинчиликлар вужудга келади. Укиётган матнни англаб етмасликда матннинг жанри ва шакли таъсир килади. Эшитишда нуксони булган болалар учун шеъ-рий матнни узлаштириш, халк оFзаки ижоди матнини узлаштириш кийинрок. Масалан, халк оFзаки ва бадиий асарлари, маколлар, сех,рли эртаклар, топишмокларни эшитиб тушунишда нуксони булган болаларда кийинчиликлар вужудга келади. Юкоридаги фактлар эшитишда нуксони булган болалар укиган нарсаларини тулик узлаштира олмаслигини келтириб чикаради. Матннинг асосий маз-муни, ках,рамонлар ва уларнинг характери, вокеалар тасвири, баён килинган вокеалар эшитишда нуксони булган болалар учун тушу-нарсиз булиб колади. Улар укиган матнлари маъносини гапиришда узларининг ^аётий-ру^ий тажрибаларига таянадилар. Ахлокий мав^ум тушунчаларнинг шаклланмаганлиги уларнинг ахлокий суз куникмаларининг кам-лигида х,ам куриниб туради.

5 Thomas Arnold. A method of teaching the deaf and dumb speech, lip-reading, and language - London, 2010. -Р. 134.

Эшитишда нуксони булган болалар шахс-нинг сифатини ифодаловчи терминларни анг-лай олмайдилар. Уларда нутк ривожланмаган-лиги ва нуксонлар уларнинг психологик ва англаш фаолиятига уз таъсирини курсатади. Эшитишда нуксони булган болаларда укиш суръатининг пастлиги, маъновий тухталиш, нуткий интонацияни ишлата олмаслик, улар укишидан коникиш х,осил килинганда х,ам типик хатоларни учратиш мумкин. Уларнинг товуши паст ва секин ёки х,аддан ташкари баланд, сузлар талаффузи ноаник булади. Э.Х.Гопфенгаузе (1951), М.П.Воюшина, (1997), М.Р.Львова (2000), М.И.Никитина (1978), Э.Матин (1987) илмий ишларида эшитишда нуксони булган болаларнинг асарни идрок килишнинг куйидаги мезонлари илгари сури-лади1: матннинг фактик томонини очиб бериш, асосий эпизодларни фарклаш, эпизодлар уртасида сабаб-окибат алокадорлигини аник-лаш, асар ках,рамонларини бах,олаш. О.А.Красильникованинг эътирофича, мазкур мезонлар бадиий асарни идрок килишнинг куйидаги даражаларини фарклаш имконини беради2:

асар гоясини идрок килиш даражаси укилаётганларни тулик ва чукур англаб етиш, асарнинг барча сюжет чизикларини ажратиш, улар уртасидаги сабаб-окибат алокаларини аниклаш, муаллифнинг бош ках,рамонларга муносабатини тушуниш, асар ках,рамонларини асосланган х,олда тавсифлаш, асар Fоясини умумлашма тарзда ифодалаш кабилар билан характерланади;

асарни кацрамон хулк-атворининг мотив-ларини англаш даражасида идрок килиш асарнинг марказий эпизодларини тушуниш, бирок уларнинг мазмунини етарлича тулик ва чукур очиб бера олмаслик, сабаб-окибат алокадорликларини етарлича аниклай олмаслик, умумлашмаларнинг ках,рамонни бах,олаш даражасида экани билан тавсифланади;

асар мазмунининг вокеий томонини идрок килиш даражаси учун улар уртасидаги сабаб-

1 Никитина М.И. Уроки чтения в школе для слабослышащих детей. / Пособие для учителя. 2-е изд. перераб. - М.: «Просвещение», 1991. -С. 142.

2 Красильникова О.А. Литературное развитие слабослышащих школьников в процессе начального обучения. / Автореферат ... канд. пед. наук. - Санкт-Петербург, 2010. -С. 37.

окибат алокадорликларини аникламасдан алох,ида эпизодлар, х,одисаларни батафсил санаш, Fоявий мазмунни кисман тушуниш, укилганларни бах,олаш ва умумлашма хулоса-ларнинг йуклиги хос;

асарни фрагментар идрок килиш даражаси вокеаларни кайта тиклаш (яратиш) таркоклиги, асарнинг асосий Fоясини тусиб коладиган асосий булмаган деталларнинг устунлиги, укилганларни бах,олай олмаслик билан тавсифланади.

М.П.Воюшина (1997), сурдопедагоглар А.Г.Зикеев (2000), Т.С.Зикова (2003), М.И.Никитина (2006), О.А.Красильникованинг (1994, 2005, 2006) назарий ва экспериментал тадкикотларида эшитишда нуксони булган болаларнинг укилган асар буйича фикр яра-тишнинг куйидаги даражалари белгиланган:

- юкори даража учун болаларнинг мазмун ва мавзу бирлиги аникланган; композицион яхлитлик ва мантикка риоя килинган; жумла-нинг барча элементлари муаллиф гоясига буйсундирилган; турли нуткий конструкция ва тилнинг тасвирий ифода воситалари кулланган фикрлар характерли;

- урта даража учун укувчиларнинг мазмун ва мавзу бирлигига риоя килинган; баён килиш мантиги, тил ва нуткнинг тасвирий ифода воситаларини танлашда жузъий бузилишлар булган, аграмматизмлар учрайдиган фикр-лари характерли;

- паст даражага мавзу ва асосий мазмун факат айтилган, бирок очиб берилмаган ёки юзаки очиб берилган; баён килиш мантиги бузилган; нуткий конструкция ва тилнинг тасвирий ифода воситалари кашшоклиги кузатилган; сузларнинг мазмунига кура адек-ват булмаган тарзда алмаштиришлар учрайдиган жумлалар киритилди;

- фавкулотда паст даражага эса мавзу факат айтилган; баён килиш мантиги бузилган; жиддий нуткий камчиликлар кузатилган: бутун гап маъноли ацамиятга эга булмаган битта суз ёки суз бирикмасига алмаштири-лиши тез-тез учраган фикрлари киритилди.

Махсус мактабда укиш дарсларининг заиф эшитувчи укувчиларнинг бадиий-эстетик ривожланишида тизим х,осил килувчи ролини тушуниб етиши х,амда яхлит укитишга тайёр-лиги уз тасдиFини топиши лозим. Фанлараро алокадорликларни амалга оширишда асо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

сийси укув материалини батафсил режалаш-тириш булиши лозим ва у уз ичига мавзу, унинг мазмуни, мазмун х,ажми, х,ар бир фан-нинг эшитиб идрок килишни ривожлантириш, нуткий материални ишлаш, бадиий асарни х,амда узининг адабий-ижодий фаолияти нати-жасини эстетик бах,олаш тажрибасини ортти-ришга оид вазифаларини аниклаштирган х,олда укув фанлари буйича таксимлаш каби-ларни жамлаши керак. Заиф эшитувчи укув-чилар адабий материални узлаштиришга тайёр экани, кизикувчан, уларда бевосита табиий берилувчанлик, фаолликни уЙFотиш-нинг осонлиги кузатилади, бу мазкур тоифа-даги болаларни адабий ривожлантиришнинг энг мух,им шарти саналади. Мазкур фикрлар Е.Л.Гончарова (1997), Е.А.Горбунова (2002), М.И.Никитина (1995) кабиларнинг тадкикот-ларида х,ам тасдикланади1. Муаллифлар кичик мактаб ёшидаги заиф эшитувчи укувчилар узларининг кар тенгдошларига караганда матнни яхширок бадиий идрок килишга кодирлигини таъкидлайдилар.

Шундай килиб, заиф эшитувчи укувчилар-нинг асарни идрок килишдаги камчиликлари нафакат уларнинг етарлича нуткий ривожла-нишидаги узига хосликлар ва билишга кизи-кишнинг етарлича ривожланмаганлиги, балки педагогик жараёнда йул куйилаётган камчи-ликлар билан х,ам изох,ланади. Бу камчилик-лар сирасига куйидагиларни киритиш мум-кин:

- укиш дарсларида укув ишларининг анъа-навий ташкил килиниши таълим методларини танлашда бир хилликка олиб келади, бу эса укувчиларнинг фикрлаш ва нуткий фаоллигига салбий таъсир утказади;

- педагогнинг х,аддан ортик фаоллиги укувчиларни пассив тингловчи (кузатувчи) макомига тушириб куяди;

- дарсларни мавзули режалаштиришда муайян дарснинг деталлаштирилган вазифа-лари ишлаб чикилмаганлиги;

- педагоглар томонидан ургатилаётган асарнинг узига хос хусусиятлари ва укувчилар имкониятларининг етарлича х,исобга олин-маслиги;

1 Быкова, Л.М. Обучение глухих школьников изложению. / Автореф. дис. . канд. пед. наук. - Л.: Изд-во ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1966. -С. 22.

- укувчилар нуткини ривожлантиришга йуналтирилган режали махсус ишларнинг мавжуд эмаслиги;

- ягона методик асоснинг йуклиги туфайли укув фанларининг фанлараро алокадорлиги етарлича таъминланмаганлиги;

- библиографик билимлар билан танишиш ва тегишли малакаларни шакллантиришга оид методик тавсияларнинг етарли эмаслиги;

- педагогларнинг компетентлиги етарли эмаслиги ва ота-оналар билан махсус таълим муассасалари уртасида болалар китобхонлиги масалаларида узаро х,амкорликнинг деярли йулга куйилмаганлиги.

Укиш дарслари, фикримизча, бошланFич таълим жараёнида укув, коррекцион-тар-биявий ишларнинг узига хос узагини ташкил килиши мумкин, зеро улар бошка укув фанлари билан узвий боFлик ва янада мах,сулдор (продуктив) укитишга кумаклаша олади:

• укишга ургатиш шароитларида эшитишда нуксони булган болаларнинг аклий х,аракат-лари шакллана бошлайди;

• эшитишда нуксони булган болаларнинг нуткий фаоллиги ошади;

• укиш дарсларида эшитишда нуксони булган болаларнинг бошка вазиятларда олин-ган малакалари мустах,камланади, аввал бошка укув фанларидан узлаштирилган билимлар чукурлаштирилади.

БошланFич таълим жараёнида укув, кор-рекцион-тарбиявий ишларнинг узига хос узагини ташкил килиш бадиий асарларни янада чукур идрок килиш ва эмоционал кабул килиш, тушунча ва тасаввурларни аниклаш-тириш, суз ва ибораларни куллаш доирасини кенгайтириш, билиш жараёнларининг яхлит-лиги ва заиф эшитувчи укувчиларда дунёга ягона, узаро боFлик яхлитлик сифатида карашни шакллантиришга кумаклашади. Укиш дарслари мазмуни укув фанлари, айнан нутк устириш, атроф-олам билан таништириш, тас-вирий фаолият, эшитиб идрок килишни ривожлантириш ва талаффузни шаклланти-риш билан мувофиклаштириш максадга муво-фик. Адабиётнинг китобхонга комплекс таъ-сири дастурда турли фан мавзуларини укиш оркали белгиланиши самара беради. Махсус таълим тизимидаги укиш дарсларини шу типда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

ташкил эшитишда нуксони булган болалар сузлашув нуткини шакллантиришга кулай шарт-шароит яратади. Зеро, бу методлар самарали ва эффектив ёндашув эканлиги таж-рибаларда уз исботини топмокда. Айни пайтда х,ар бир укитувчи эшитишда нуксони булган

укувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этишга урганилаётган асарнинг узига хос хусусиятлари ва укувчилар имкониятларини етарлича х,исобга олиб, кур-курона эмас, балки ижодий ёндашиши кераклигини таъ-кидлаб утиш жоиз.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 225-модда.

2. Быкова Л.М. Обучение глухих школьников изложению. / Автореф. дис. канд. пед. наук. - Л.: Изд-во ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1966. -С. 22.

3. Зыков С.А. Методика обучения глухих детей языку. - М.: «Просвещение», 1977. -С. 200.

4. Красильникова О.А. Литературное развитие слабослышащих школьников в процессе начального обучения. - С-Пб, 2010. -С. 37.

5. Никитина М.И. Восприятие литературных произведений учащимися VII-XI классов 2-го отделения школы для слабослышащих детей. // «Дефектология», 1980, № 3. -С. 40-45.

6. Никитина М.И. Некоторые вопросы активизации учебного процесса на уроках чтения в 5-7 классах школы слабослышащих второго отделения. // Активизация познавателной деятельности глухих и слабослышащих учащихся. - М.: «Просвещение», 1973. -С. 16-23.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Никитина М.И. Уроки чтения в школе для слабослышащих детей. / Пособие для учителя. 2-е изд. перераб. - М.: «Просвещение», 1991. -С. 142.

8. Нурмухамедова Л.Ш. Оилада ногирон фарзандни тарбиялашнинг педагогик хусусиятлари. / Пед. фан. номз.дис. ... автореф. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ. 2005. -26-б.

9. Специальное образование в России: Вчера, сегодня, завтра. Сб. ст. / Под ред. Н.Н.Малофеева. - М.: «Просвещение», 1996. -С. 230.

10. Файзиева У.Й. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ургатиш. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. - Т.: ТДПИ. 1994. -18-б.

11. Thomas Arnold A method of teaching the deaf and dumb speech, lip-reading, and language. - London, 2010. -Р. 134.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.