Научная статья на тему 'КИМЁ САНОАТИ ТАРМОҒИДАГИ АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ ТРАНСАКЦИЯ ХАРАЖАТЛАРИНИНГ МИҚДОРИЙ ТАҲЛИЛИ'

КИМЁ САНОАТИ ТАРМОҒИДАГИ АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ ТРАНСАКЦИЯ ХАРАЖАТЛАРИНИНГ МИҚДОРИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
41
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
трансакция / акциядорлик жамиятлари / молиявий натижа / кимё саноати / корпоратив бошқарув / миқдорий таҳлил. / transaction / joint stock companies / financial result / chemical industry / corporate governance / quantitative analysis.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Аллаёр Рашидович Исмаилов

Ушбу мақолада кимё саноати тармоғидаги акциядорлик жамиятлари трансакция харажатларининг миқдорий таҳлили амалга оширилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о здоровье , автор научной работы — Аллаёр Рашидович Исмаилов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

QUANTITATIVE ANALYSIS OF TRANSACTION COSTS OF JOINT STOCK COMPANIES IN THE CHEMICAL INDUSTRY

This article discusses the assessment of the state of institutional and functional mechanisms of corporate governance in the chemical industry.

Текст научной работы на тему «КИМЁ САНОАТИ ТАРМОҒИДАГИ АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ ТРАНСАКЦИЯ ХАРАЖАТЛАРИНИНГ МИҚДОРИЙ ТАҲЛИЛИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

КИМЁ САНОАТИ ТАРМОГИДАГИ АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ ТРАНСАКЦИЯ ХАРАЖАТЛАРИНИНГ МИВДОРИЙ ТАХДИЛИ

Аллаёр Рашидович Исмаилов

Тошкент давлат ктисодиёт университети, мустакил тадкикотчи

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада кимё саноати тармогидаги акциядорлик жамиятлари трансакция харажатларининг микдорий тахлили амалга оширилган.

Калит сузлар: трансакция, акциядорлик жамиятлари, молиявий натижа, кимё саноати, корпоратив бошкарув, микдорий тахлил.

QUANTITATIVE ANALYSIS OF TRANSACTION COSTS OF JOINT STOCK COMPANIES IN THE CHEMICAL INDUSTRY

ABSTRACT

This article discusses the assessment of the state of institutional and functional mechanisms of corporate governance in the chemical industry.

Keywords: transaction, joint stock companies, financial result, chemical industry, corporate governance, quantitative analysis.

Инвестор компания акциялари учун тулашга тайёр булган нархнинг пасайиши куринишидаги шартнома тузилганидан кейинги оппортунистик хатти -харакат окибатлари Майкл Йенсен ва Уильям Меклинг (M.Jensen, W.Meckling) томонидан 1976 йилда таклиф этилган модель доирасида тахлил килинган. Ушбу моделда шартнома тузилганидан кейинги оппортунистик хатти-харакатнинг барча шакллари «менежер томонидан компания хисобидан молияланадиган пул булмаган неъматларнинг истеъмол килиниши» соддалаштирилган категориясини узида намоён этади.[1]

АСОСИЙ КИСМ

Мазкур соддалаштириш тулик узини оклайди, чунки оппортунистик хатти-харакатнинг куйида куриб чикилган бошка омиллари туфайли юзага келадиган трансакция харажатлари агентлик харажатлари деб номланадиган ягона гурухга киритилиши ва шунга кура ушбу модель доирасига жойлаштирилиши мумкин. Шунинг учун М.Йенсен ва У.Меклинг модели агентлик харажатларининг умумий

КИРИШ

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

микдорини микдорий жихатдан талкин килиш имконини беради.

Мамлакатимизда тукимачилик тармогини ривожланиши буйича Хакимов З.А.[9], Турсунов Б.О. [5,6,7], Зарова, Е. В. [8] ва бошкалар илмий изланишлар олиб борган.

Тадкикот куйидаги учта назариянинг элементларидан фойдаланишга асосланади: мулк хукуклари назарияси, агентлик муносабатлари назарияси ва корпоратив молия назарияси. Юкорида таъкидланганидек, дастлабки икки назария неоинституционализмнинг таркибий кисмлари хисобланади.

Мазкур тадкикотда нафакат юкоридаги назариялар уртасидаги узаро богликдик аник белгиланади, балки фирманинг табиати, мулк ва назоратнинг таксимланиши, бизнеснинг ижтимоий жавобгарлиги, фирманинг максадли функцияси, капиталнинг макбул таркиби, кредит муносабатларининг мазмуни ва ташкилотлар назарияси каби муаммолар хам тахлил килинади. Ушбу тадкикотнинг мавзуси контекстида куйидаги масалалар тахлили алохида кизикиш уйготади:

1. Нима учун тадбиркор ёки аралаш капитал таркибига (хам карз, хам акциядорларнинг томонга жалб этилган маблаглари) эга булган фирмадаги менежер компания бизнесининг киймати бир ягона мулкдор мавжуд булганида эга булиши мумкин булган кийматдан кам буладиган лойихалар портфелини танлайди ва нима учун мазкур натижа фирманинг махсулотлар ёки ишлаб чикариш омилларининг монополистик ёхуд ракобат бозорида операция килаётган-килмаётганлигига боглик эмас?

2. Нима учун фирма кийматини купайтиришнинг имконсизлиги бизнеснинг самаралилигига бевосита таъсир курсатади?

3. Нима учун акцияларни эмиссия килиш менежмент фаолияти фирманинг кийматини купайтириш максадларига тугридан-тугри мос келмаслигига карамай, капитални жалб килишнинг адекват усули хисобланади?

4. Нима учун компания фаолиятини карз хисобидан молиялаш ушбу молиялаш турининг уз капиталини жалб килишга караганда устунликларини хосил килувчи солик имтиёзлари жорий этилгунга кадар кулланилди?

5. Имтиёзли акцияларни чикариш кандай маънога эга?

6. Нима учун компанияларнинг мустакил аудиторлар томонидан тасдикланган бухгалтерия хисоботлари мазкур тартиботни мустахкамловчи конунчилик нормалари мавжуд булмаган холларда акциядорлар ва кредиторларга ихтиёрий асосда такдим этиларди?

7. Нима учун кредиторлар карздор компаниялар фаолиятининг эркинлигига чекловлар куйишга интилади ва нима учун карздор компаниялар бундай

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

чекловларга ижобий муносабатда булади дейиш мумкин?

8. Нима учун айрим тармоклар акциядорлик капитали хисобидан молияланадиган компанияларнинг устунлик килиши билан тавсифланади, нима учун бошка тармоклар асосан карз хисобидан молиялаш манбаларидан фойдаланади?

9. Нима учун тартибга солишнинг юкорирок даражасига эга булган, масалан, коммунал сохаси ва банк сектори каби тармокларда молиялаш таркибида таваккалчиликнинг солиштириб буладиган даражасига эга булган камрок тартибга солинадиган тармоклардагига караганда карз манбаларининг анча юкори улуши кузатилади?

10. Нима учун фонд бозорини тахлил килиш, хатто у инвесторлар портфеллари даромадлилигининг ошишига олиб келмаса-да, ижтимоий фойдали булиши мумкин?

Фирма назарияси: «кора кути» ичида.

Уильям Меклинг ва Майкл Йенсеннинг таъкидлашича, иктисодий адабиётларда фирма назариясига шундай хаволалар купки, бунда тегишли сарлавхалар остида берилган материал фирмалар асосий иштирокчилари сифатида катнашадиган бозорлар назариясига тааллукли.

Фирма бу ерда бор-йуги асосий иктисодий параметрларнинг энг юкори кийматларига мувофик бошкариладиган ва фойдани ёки, аникрок килиб айтадиган булсак, соф дисконтланган даромадни (Net Present Value) купайтириш максадини уз олдига куйган «кора кути».

«Кора кути»ни урганиш чукурлигига булган чекловлар Адам Смит ва кейинчалик Альфред Маршалл томонидан ифодаланган булиб, утган асрнинг 60-70-йилларида неоинституционал мактаб вакилларининг бир катор ишлари пайдо булгунига кадар узгармасдан колди.

Ушбу даврда фирма назариясини фойдани ёки кийматни купайтириш моделларига мукобил назария сифатида тузишга бир неча бор уриниб курилди. Уларни фойдани ёки кийматни купайтириш моделлари йирик корпорациялар менежерларининг реал хатти-харакатини талкин этишга кодир эмаслигини тушуниш бирлаштирди.

Юкорида таъкидланганидек, неоинституционал назария, хусусан мулк хукуклари назарияси ва агентлик муносабатлари назарияси неоклассиклар воситаларини куллаган холда фирманинг феноменини изохлашда давом этмокда. Улар фирма ичидаги муносабатлар устидан сирлилик пардасини секин очиб, неоклассик мактабнинг тушунишига кура киришда ресурслар оладиган ва чикишда тайёр махсулот берадиган фирманинг «кора кутиши ичига

17

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

MypanaMOKga».

AfipuM ucnoxnunap uKracogun cySteKraap xarra-xapaKaraHuHr ^ofiganunuruHu KynaHTHpnm ^yHgaMeffran пpннцнппapннн uHKop этмoкga, 6y co$ ннcтнтyцнoнaп ëHgamyBra xocgup. Ma3Kyp Hm goupacuga эtтнSop ynap goupacuga HCTetMonHHnapHHHr ^ofiganunuKHu кyпaнтнpyвнн xarra-xapaKara omhhh caKgaHuS KonaguraH Mogennapra Kaparunagu.

MatnyMKH, ^upMaHHHr ннcтнтyцнoнaп Ha3apuacHHH тagкнк этнmгa SynraH KH3HKHmHHHr aB:ra nuKumura PoHantg Koy3HuHr umnapu тypткн Sepgu. A.AnnuaH, Г.,Цeмceц Ba SomKa fiupuK ннcтнтyцнoнaпнcт тagкнкoтннпapнннr umnapu SunaH y AHaga Kynaögu. Тagкнкoтннпap эtтнSopнн MynK xyKyKgapu MyaMMonapura кapaтнmraн Synumca-ga, ynap эpнmraн Hara:anap AHaga KeHrpoK тaт6нк этнпмoкga.

OupMaHHHr hhkh MyHocaSaraapu HyKgau Ha3apugaH maxcufi MynK xyKyKgapuHH тacнн$пam ^ofiga Ba xapa:araap KaHgafi khhhö :anS этнпraн uKracogun areHraap ypтacнga тaкcнмпaннmннн SenrunaS Sepagu. MynK xyKyKgapuHH тacнн$пam ogaтga mapraoManap SunaH SenrunaHrarnnuru Souc тamкнпoтgarн xarra-xapaKar, my :yMnagaH MeHe:epnap xarra-xapaKara mapтнoмaнннr тa6нaтнra öofhhk Synagu. AfiHHKca, kommhua MynKgopu Ba MeHe:epu ypтacнgarн mapтнoмa SunaH тapтн6гa conuHaguraH MynK xyKyKgapuHu aManra omupumHuHr xarra-xapaKar ^uxaraapu yтa MyxuM xucoSnaHagu.

HeoKnaccuKnap тaпкнннga $upMa нaзapнACннннr KaMnunuKnapu SunaH öofhuk MyaMMonap $aon тaцкнкoтпapнн KaMpaS onraH areHrauK MyHocaSaraapu Ha3apuAcu goupacuga x,an этнпagн. ArenrauK MyHocaSaraapu Ha3apuAcu MynK xyKyKgapu Ha3apuAcugaH MyCTaKu^ paBumga umnaS nuKu^agu. EyHgaH тamкapн, ymSy ukku Ha3apuAga Ky-maHunaguraH ëHgamyBnap Kyn ^uxargaH Sup-SupuHu тyпgнpagн.[1]

ArenrauK MyHocaSaraapuHu myHgafi mapтнoмa cu^aruga тatpн$пam MyMKuHKu, yHuHr goupacuga Sup ëKu yHgaH Kyn cySte^r (пpннцнпaп) ukkuhhu тoмoннн (areнтнн) пpннцнпaп HoMugaH MyafiAH ^aonuArau aManra omupum ynyH :anS Ku^agu, Sy Kapopnap KaSyn Kunum Syfiuna Sup KaTOp BaKonaraapHuHr aremra yткaзнпнmннн Ha3apga тyтagн. Arap uKKana тoмoн xaM y3uHuHr ^ofiganunuruHu Kynafirapca, y xpnga areнт xaMMa Basg xaM пpннцнпaпнннr MaH^aaraapuHu тyпнк xucoSra onraH xpnga xapaKar Ku^Mafigu, geS тaxмнн Kunum MaffraKaH тyFpн Synagu. Пpннцнпaп, y3 нaвSaтнga, my тapнкa W3ara KenraH 3apapHu areнтнн мoтнвaцнAпam MexaHu3MnapuHu Apaтнm fiynu SunaH KaMafirapumu MyMKuH, SyHga y areнтнннr mapraoMa mapтпapннн Sy3raHnuK ynyH :aBoSrapnuruHu Ha3apga тyтagн Ba yHuHr

My^K xyKyK^apn

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

хатти-харакатини кузатиш учун муайян харажатларни амалга оширади.

Принципал томонидан хеч кандай харажатлар килинмаган такдирда хам агент унинг манфаатлари йулида харакат киладиган холатга амалиётда эришиб булмайди. Аксарият холатларда агент-принципал муносабатлари кузатиш учун фойдали харажатларнинг мавжудлиги хамда агент ва принципал манфаатларининг якинлаштирилиши билан тавсифланади. Лекин шунга карамай, агент томонидан кабул килинадиган карорлар принципалнинг манфаатларига тулик мос келмайди, бу «колдик йукотишлар» тушунчасининг пайдо булишига олиб келади. Колдик йукотишлар умумий йукотишларнинг принципал томонидан амалга оширилган химоявий харакатлар натижасида йуколиб кетмайдиган кисмини узида намоён этади.

Принципалнинг харажатлари хам неоклассик тахлил предмети хисобланади. Албатта, принципал нуктаи назаридан кузатиш харажатларини купайтириш ва манфаатларни якинлаштириш харажатлар эришиладиган самарага караганда кам булган холларда маъно касб этади, аксарият холатларда эса бундай харажатлар оптимуми «колдик йукотишлар»нинг муайян хажми мавжуд буладиган микдорда булади.

Принципал ва агент манфаатларининг бир-бирига мос келмаслиги натижасида принципал учун фойдалилик йукотилишининг пулдаги эквиваленти агентлик харажатларини узида намоён этади. Улар таркибида куйидагиларни ажратиш мумкин:

1. Агентни кузатиш харажатлари. [2]

2. Агент ва принципал манфаатларини якинлаштириш харажатлари.

3. Колдик йукотишлар.

Агентлик харажатлари икки ёки ундан куп томон иштирок этадиган биргаликдаги иктисодий фаолиятнинг хар кандай вазиятида юзага келади. Шу тарика таърифланадиган агентлик харажатлари жамоа аъзоларини кузатиш ва оппортунистик хатти-харакат муаммолари контекстида катта ахамиятга эга.[3]

Акциядорлар билан менежмент уртасидаги муносабатлар соф агентлик муносабатларини тушунишга йуналтирилган булса, таркок мулк таркибига эга булган замонавий очик корпорацияда назорат килиш ва мулкни таксимлаш масалалари агентлик муносабатларининг умумий муаммоси билан узвий боглик. Куйида замонавий корпорацияга хос булган агентлик харажатлари кандай килиб акциядорлик капиталини шакллантириши курсатилади.

Яна бир бор агент-принципал муносабатлари муаммосининг универсаллигини таъкидлаш лозим. Агентни кандай килиб факат принципалнинг фойдалилигини купайтириш максадида харакат килишга мажбурлаш вазифаси

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

умумий хисобланади. Ушбу вазифа хар бир ташкилот олдида биргаликдаги саъй-харакатларнинг хар кандай холатига нисбатан мавжуд.

Бу шартномавий муносабатларнинг узига хос хусусиятлари билан агентлик харажатларининг юзага келиши сабабларини аниклаб берувчи ушбу харажатлар шакллари уртасидаги узаро богликдикни очиб берувчи назарий ишланмаларнинг мухимлигини таъкидлайди.

Агент-принципал муносабатларини тадкик этишга багишланган ишларнинг купчилигида норматив жихатларга, яъни ноаниклик ва кузатишнинг номукаммал тизими шароитида агентнинг хатти-харакатини принципалнинг фаровонлиги нуктаи назаридан макбул хатти-харакатга якинлаштириш максадида шартномавий муносабатларнинг таркибланишига эътибор каратилади.

Ушбу тадкикот нуктаи назаридан агентлик муносабатлари назариясининг ижобий жихати катта кдзикдш уйготади. Томонлар узаро хамкорлигининг норматив муаммолари хал этилган, акция ва облигациялардан факат молиялаш манбалари сифатида фойдаланиш мумкин деган тахминга асосланган холда хар бир томоннинг мотивлари ва менежерлар (агентлар) билан хусусий ёки карз капиталини такдим этувчилар (принципаллар) уртасидаги муносабатларни тавсифловчи тенг шартномавий муносабатларни белгилаб берувчи бошка элементлар тадкик этилади.

Рональд Коуз узининг афсонавий «Фирманинг табиати» маколасида таъкидлашича, иктисодчилар уша вактда фирманинг чегарасини белгилаб берувчи аник назарияга эга эмас эди. Унинг фикрига кура, фирманинг чегарасини эркин бозор алмашувидан фаркли уларок марказлашган тизим доирасида амалга ошириладиган алмашув жараёнларининг йигиндиси шакллантиради. Бунда, фирманинг ичида эркин бозордан фойдаланиш харажатлари директив бошкарувни куллашдаги харажатлардан юкори булган шартномавий муносабатларгина урин тутиши керак.

9. А.Алчиан ва Г.Демсец узларининг 1972 йилда ёзилган ишида фирманинг ичидаги фаолият марказлашган тарзда тартибга солинади деган фикрни шубха остига олиб, шартномаларнинг эркин алмашиш воситалари сифатидаги ролини таъкидлашди. Мазкур ишда биргаликда махсулот ишлаб чикариш шароитида кузатиш функциясига катта эътибор каратилди. Майкл Йенсен (Mikhail Jensen) ва Уильям Меклинг (William Meckling) каби муаллифларнинг анча кейинги ишларида мазкур ёндашувнинг торлиги танкид килиниб, шартномавий муносабатлар фирманинг квинтэссенцияси эканлиги таъкидланди. Бунда нафакат ходимлар билан, балки етказиб берувчилар, харидорлар, кредиторлар ва иктисодий агентларнинг бошка гурухлари билан хам шартномавий муносабатлар

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

назарда тутилган эди. Шундай килиб, агент-принципал муносабатлари ва бу билан боглик харажатлар пайдо булиши учун биргаликда ишлаб чикариш вазиятининг булиши шарт эмас. Таъкидлаш лозимки, аксарият ташкилотлар бор-йуги иштирокчи индивидлар уртасидаги шартномалар туплами учун "ин" вазифасини утайдиган юридик фикцияни узида намоён этади. Ташкилотлар нафакат фирмалар, балки клуб, нотижорат бирлашмалари ва хоказолар хам булиши мумкин.

10. Хусусий корпорация - бу юридик фикциянинг шаклларидан бири булиб, у шартномавий муносабатлар учун ин вазифасини утайди ва, шу билан бир каторда, компаниянинг активларига ва компания фаолияти билан яратиладиган пул окимига нисбатан ажралиб турадиган талаб хукуклари билан тавсифланади. Ушбу хукуклар шартномавий муносабатларда иштирок этувчи бошка индивидуумларнинг розилигисиз сотилиши мумкин.

11. Фирманинг мазкур таърифи кенг камровли булмаса-да, у эътиборни фирма ва бошка шаклдаги ташкилотларнинг шартномавий табиатига хамда куйидаги масалаларга каратиш имконини беради:

12. Нима учун ташкилотнинг хар бир хили шартномавий муносабатларнинг алохида туплами билан тавсифланади?

13. Ушбу турдаги шартномавий муносабатларнинг окибатлари кандай?

14. Ташкилотга нисбатан ташки узгаришлар шартномавий муносабатларга кандай таъсир курсатади?

15. Фирма табиатининг ушбу талкини эътиборни шартномаларни тузувчи индивидларга ва уларнинг манфаатларига каратиб, масалан, «фирманинг ижтимоий жавобгарлиги» каби тушунчаларни маънодан махрум этган холда фирма билан бозорнинг уртасидаги чегарани шаффоф ва шартли чегарага айлантиради.

16. Фирма - бу шартномавий муносабатлар доирасида шахсий низолашувчи манфаатлар йигиндисини мувазанатли холатга келтириш учун хизмат килувчи юридик фикция. Шу маънода унинг хатти-харакати мувазанатни излаш мураккаб жараёнининг натижаси хисобланган бозор хатти-харакатига ухшайди. Лекин фирмадан фаркли уларок, бозорнинг хатти-харакатини камдан-кам холларда индивид хакида уз мотивацияси ва максадларига эга булган субъект сифатида фикр юритиб, индивиднинг хатти-харакатига ухшатишга интилишади.

17. Акциядорлик капиталини жалб килиш жараёнидаги агентлик харажатлари

18. Агентлик харажатларини компаниянинг 100% акцияларига эгалик килувчи мулкдор-менежер хатти-харакатини акциядорлик капиталининг бир

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

кисми ташки инвесторга сотилган вазият билан солиштириш оркали тахлил килиш мумкин.

19. Агар фирманинг ягона мулкдори бир вктнинг узида менежер хисобланса, у холда мазкур индивид томонидан кабул килинадиган операцион карорлар факат унинг фойдалилигини купайтиришга йуналтирилишини кутиш уринли. Мулкдор-менежер томонидан кабул килинадиган карорлар кутилаётган пул шаклидаги самарага хам, компаниянинг активлари (транспорта, кучмас мулки)дан шахсий максадларда фойдаланиш, офиснинг интерьери ва жойлашадиган жойини танлаш, компания хайрия фаолиятининг йуналишлари ва хажмини белгилаш каби пул булмаган имтиёзларга хам асосланади.

Мулкдор-менежернинг фойдалилигини купайтирувчи пулли компенсация ва пул булмаган неъматларнинг макбул нисбатига фирма бюджетининг пул булмаган неъматлар учун сарфланган хар бир сумидан олинган энг юкори фойда ушбу неъматларнинг хар кандай тури учун тенг булганида ва, бундан ташкари, мулкдор-менежер учун бир сумнинг харид кобилияти атамаларида ифодаланган энг юкори фойдасига тенг булганида эришилади. Мукофотнинг пулли ва пул булмаган таркибий кисмларининг макбул таркибини янада аник белгилаб олиш учун соликларнинг таъсирини ва ишлаб чикариш самараларининг мавжудлигини хисобга олиш лозим.

Солик омилининг компенсациянинг макбул портфелини шакллантиришга таъсирига яккол мисол сифатида мулкдор-менежерга пулли компенсация туланган холларда урин тутадиган ва корхона харажатларининг таркибида яширинган пул булмаган имтиёзлар такдим этилган холларда ушлаб колинмайдиган даромад солигини келтириш мумкин. Соликларнинг бошка турлари хам компенсация туловларининг якуний хажмидаги фаркларни юзага келтиради. Албатта, пулли компенсациялар иккита шаклда амалга оширилиши мумкин: иш хаки тулаш оркали ва фойданинг соликдан кейинги курсаткичидан дивидендлар сифатида. Иш хаки фондига солик солиш якуний натижада пул булмаган компенсация варианти билан солиштирилганда фарк хосил киладиган солик ставкаларини куллаш йули билан амалга оширилади. Соф фойдадан дивидендлар шаклида пулли компенсациялар туланган холларда солик окибатлари (фойда солиги, дивидендлар тулаганлик учун солик) бирибир асосан харажатлар моддасида кайд этиладиган пул булмаган компенсациялар варианти билан солиштирилганда катта фаркка олиб келади.

Компенсацияларни тулашнинг кайси шаклда (пулли ёки пулсиз) амалга оширилиши солик базаларига ва, бунинг окибатида, бир катор бошка соликлар буйича тулов хажмига таъсир курсатади.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Ишлаб чикариш самараларига мисол тарикасида мулкдорнинг саёхатлар вактида шахсий кулайликни ошириш учун самолёт сотиб олиш тугрисидаги карорини келтириш мумкин. Бунда ушбу активда компаниянинг операцион фаолиятида кенг фойдаланиш мумкин. Мулкдор сотиб олган самолёт факат бизнес юритиш максадида зарур булган самолётдан киммат ва шинам булиши мумкин. Харажатларни ишлаб чикариш нуктаи назаридан зарур булган харажатларга ва мулкдорнинг шахсий манфаатини кондириш учун килинган харажатларга булиш хамда пул булмаган имтиёзларга харажатлардан компаниянинг хужалик фаолиятига соф самарани аниклаш юкорида ишлаб чикариш самаралари деб номланган жихатларни белгилаб беради.

Акциядорлик капиталининг бир кисмини ташки инвесторга сотиш компаниянинг эски ва янги акциядорлари манфаатларининг ухшаш эмаслиги туфайли агентлик харажатлари пайдо булишига олиб келади. Бунга сабаб шуки, янги шароитда хусусий мулкдор-менежер пул булмаган имтиёзлар ва устунликлар учун харажатларнинг факат бир кисминигина булади ва шу билан бирга курсатиладиган хизматлардан ягона бенефициар булиб колади. Фараз килайлик, хусусий мулкдор-менежернинг ихтиёрида коладиган хилдаги акциялар сотилди, демак, улар узларининг янги эгасига (айникса фойдани таксимлашда) эквивалент хукукларни таъминлайди. Агар менежер акцияларнинг факатгина 80 фоизига эгалик килса, у узининг пул булмаган имтиёзларини сарфланган бир сумнинг энг юкори фойдалилиги мулкдор-менежер учун 80 тийиннинг харид кобилияти атамаларида ифодаланган энг юкори фойдасига (бир сумга эмас!) тенг булгунича фирма хисобидан молиялаш юзасидан карорлар кабул килишга мойил булади.

Мулкнинг менежер ихтиёрида коладиган улуши псайиб боргани сайин унинг корпоратив ресурсларни узининг пул булмаган бонусларини молиялашга сарфлашга булган мотивацияси ортиб боради.

Бу турдаги фаолият бошка акциядорлар томонидан менежернинг фаолиятини кузатиш тизимини жорий этиш оркали чекланиши мумкин. Бунда дастлабки акциядор-менежер агентлик харажатларига дуч келади, чунки фонд бозорининг ишлаши механизми шундайки, агентлик харажатлари акциялар нархини шакллантириш жараёнида хисобга олинади. Миноритар акциядорлар компания акциялари учун тулашга тайёр булган нархга юкорида курсатилган барча учта таркибий кисм: агентни кузатиш харажатлари, агент ва принципалнинг манфаатларини якинлаштириш харажатлари хамда колдик йукотишлар буйича агентлик харажатларининг кутилаётган микдорига асосланган дисконт кулланилади.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Лекин, агентлик харажатларига карамасдан пул учун, аникроги унинг харид кобилияти учун мулк хукукларини алмашишдан фаровонликнинг ортиши агентлик харажатларини коплаш учун етарли булгунича акциядор-менежер учун янги акцияларни чикариш йули билан капитални жалб килиш уз маъносини йукотмайди.

ХУЛОСА

Мазкур тахлил доирасида агентлик харажатларининг пайдо булиши мулкдор-менежер билан ташки акциядорлар уртасида менежернинг уз шахсий манфаатларини компаниянинг ресурслари хисобидан молиялаши борасида юзага келадиган низо билан изохланади. Бу, албатта, соддалаштирилган талкин хисобланади, ундан ташкари, компаниянинг ресурсларини узлаштиришнинг яна бошка куплаб шакллари мавжуд. Лекин, менежернинг миноритар акциядорлар билан манфаатлар тукнашувини юзага келтирадиган ва агентлик харажатларининг моддасини шакллантирадиган хар кандай шаклдаги хатти-харакатининг табиати айнан бир хил - бошкарилаётган компанияда мулк улушининг кискаришига караб менежерда компаниянинг кийматини ошириш нуктаи назаридан энг самарали бошкарув карорларини излаш мотивацияси сусаяди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Jensen, Michael С., and Meckling, William H.: Theory of the firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure." Journal of Financial Economy, October 1976, V. 3, No. 4, 305-360

2. Berhold (1971), Ross (1973, 1974а), Wilson (1968, 1969), and Heckerman (1975).

3. Нафакат том маънодаги кузатиш харажатларини, балки принципалнинг агентнинг харакатларини назо

4. Alchian, Armen A. and Harold Demsetz (1972). "Production, Information Costs, and Economic Organization." American Economic Review LXII, no. 5 (December): 777-

5. Турсунов, Б. О. (2017). Управление производственными запасами в текстильных предприятиях. Научная мысль, 1(3), 117-125.

6. Tursunov, B. O. (2017). Strategija razvitija legkoj promyshlennosti Respubliki Uzbekistan. Vestnik Instituta jekonomiki RAN, 5.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Tursunov, B. O. (2020). Mechanism for determining optimal management of use of production capacity at the textile enterprises. Vlakna a Textil, 27(1), 99-106.

8. Зарова, Е. В., & Турсунов, Б. О. (2019). Исследование эффективности использования производственной мощности на предприятиях текстильной

795.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

промышленности Узбекистана на основе методов многомерного статистического анализа. Научно-аналитический журнал Наука и практика Российского экономического университета им. ГВ Плеханова, 11(2), 25-35. 9. Ergashxodjaeva, S. J., Kyvyakin, K. S., Tursunov, B. O., & Ahmadovich, H. Z. (2018). Evaluation of textile and clothing industry clustering capabilities in Uzbekistan: based on model of M. Porter. Int J Econ Manag Sci, 7(439), 2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.