CC BY
9А. ДОСМЫРЗА,
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразиялыц улттыц университеттщ халыцаралыц цатынастар факулътетШц магистранты
КЕДЕНДЖ ЭК1МШ1Л1К ЖУРГ13УДЩ ШЕТЕЛД1К ТЭЖ1РИБЕС1
Басцарушылыц цызмет таж!рибес!н халыцаралыц уйымдар жинады: Б!р!ккен улттар уйымы, Бук!лалемд!к сауда уйымы, Бук!лалемд!к кеден уйымы жане олардыц мушелер!. Бук!лалемд!к кеден уйымы цызметшщ нег!зг! багыттарыныц !ш!нде халыцаралыц конвенциялар мен кел!с!м-дерд! жузеге асыруда кеден !с!н жане кеденд!к рас!мдерд!ц цагидаларын орындаудыц жалпы ере-желер!н цалыптастыруда улкен рал ойнайтын ке-денд!к ак!мш!л!к жург!зу мацызды орын алады.
Барлыц кеденд!к ак!мшш!к жург!зуд! 3 типке балуге болады: аз!не цызмет !стейт!н «кеден уш!н кеден», «Ук!мет уш!н кеден», сауда дамуына цызметтесуге бей!мделген «клиент уш!н кеден».
Жург!з!лген зерттеу анализ! кеден цызметшщ 80%-ы «Ук!мет уш!н кеден» тип!не жататынын куаландырады. Бул жагдайда кеден ук!меттщ тапсырмаларын орындайды.
Сауда, б!р жагынан, Укшетте аз!н!ц мудде-лер!н белсенд! орныцтырып, ек!нш!ден, кеденнщ бекиулер!н кутед!. Бул ушбурыш сауда жане кеден саясатын цалыптастыруда, кеден цыз-мет!н дамыту стратегиясын аныцтауда масе-лелер мен шеш!мдерд!ц шогырлануы болып та-былады [1, 17-19].
Киото конвенциясында кеденд!к аспект!лер жане олардыц алеуметпк мацыздылыгы жаца-дан царастырылады.
Бук!лалемд!к кеден уйымына к!рет!н мемле-кеттердщ кеденд!к цызмет!н басцару таж!рибес! цызыгушылыц тугызады. Олар мынадай нег!зг! цагидаларды басшылыцца алады:
- сауда жец!лд!ктер!;
- саудадагы дискриминацияны жою;
- улттыц нарыцты жане улттыц анд!руш!лерд! цоргау уранымен б!ржацты арекеттерд!ц цолай-сыздыгы.
Бук!лалемд!к кеден уйымына к!рет!н арб!р мемлекет осы жалпы ережелермен басшылыц етед!, осында кеденд!к ак!мшш!к жург!зу жане кеден цызмет! модернизациясы сипатына асер етет!н каптеген факторлар ыцпал етед!.
Кеденд!к ак!мш!л!к жург!зуде сатт!л!кт!ц ец б!р!нш! шарты болып барлыц кезецдерде модер-низацияныц царжылыц жане уйымдастырушылыц аспект!лер!н!ц есеб!н жург!зу!н царастыратын
стратегиялыц жоспарлау болып табылады. 1ске асырылуынан алеуметтш-экономикалыц маселе-лершщ шешшу1 тауелд1 болатын улттыц мшдет сияцты модернизацияга Уюметтщ жане кеден цызметшщ басшылыгыныц цатынасы тар1зд1 мацызды факторды ескеру ттс. Модернизация багдарламасын шешу саттЫп кеденнщ барлыц жеке цурамы жане оныц басшыларыныц модер-низациясыныц соцгы цорытындысында мшдетп цатысуы мен цызыгушылыцтары сияцты цагида-сын жузеге асыруына да тауелд1 болады.
Мацызды цагидалардыц б!р! мемлекетпк цуцыц цоргау органдарымен, цогамдыц уйымдармен, енд1р1спен, банктермен жане модернизация ушш цызыгушылыц тудыратын езге де цурылымдармен кеденнщ ынтымацтасуы болып табылады.
Сонымен цатар, барлыц халыцаралыц конвенциялар мен кел1с1мдермен кеден цызметшщ жумысын реттейтш улттыц зацнамаларды кель ст1ру жане халыцаралыц таж1рибеш цолдану цажет екенш белгшеп ету керек.
Аталган непзп цагидаларды цалыптастырумен цатар, оларды сацтау, басцару адютершщ модерни-зациясын цамтамасыз етед1, кеден цызмет жумы-старыныц барлыц жацтарына цатысты таж1рибелш басцаруды жетшд1руге мумюндш береди
А.А. Лозбенконыц ойы бойынша кеден цыз-метш сатп басцару мацсатында цол жеткен таж1рибеге суйенуге жане кеден рашмдерш жец-шдетуге талпыну цажет, кеден саясатын журпзудщ цуралы ретшде кеден жуйесшщ езш жетшд1ру керек. Бул талаптар Букшалемдш кеден одагыныц конвенциясынан шыгады. Кеден мемлекетпк орган, улттыц мемлекетпк аюмшЫк цурылымныц цурамдас белт болып, орталыцтан-дыру цагидаларына непзделген мемлекетпк цыз-меттщ ережелер1 мен нормаларына багынады. Сонымен цатар, кеден цызмет аныцталган аюмшшш тауелшздшке ие, езшщ жеке аюмшшш саясатын, езшдж аюмшшш рас1мдерш жузеге асырады [2, 51-57, 67-96].
Кедендш аюмшшш журпзуд1 жетшд1ру бойынша кеденнщ непзп мшдеттер1 б1рцатар халыцаралыц конвенцияларда, оныц шшде, ец алдымен, 1980 ж. 21 мамырда цабылданган «Кедендж цуцыцбузушылыцтыц алдын алу, тергеу жане
жолын кесуде 6ip-6ipiHe аюмшшш жардемдесу туралы» Найроби конвенциясы, 1992 ж. 27 rçapa-шада кYшiне енген «Уа^ытша акелу туралы» Стамбул конвенциясында мазмундалады. Конвенция мазмунынан кез-келген кедендiк немесе экономикальщ ода^ конвенцияныц келiсушi тара-бы бола алатындыгы ацгарылады. Аталмыш «Эюмшшш комитет» конвенцияга eзгеpiс енгiзу туралы усыныспен шыгу кукътына ие. Эюмшшш комитет конвенцияныц еpежелеpiнiц орындалуы туралы, оныц бipiцFaй тYсiндipiлуi мен ^олданы-луын тал^ылау Yшiн отырыстар етюзед!
«Кедендiк pасiмдеpдi жецiлдету жане yhikc-тipу туралы» халы^аралыщ Киото конвенциясы 1974 ж. 25 rçыpкYЙекте кYшiнs ендi, 1999 ж. 26 мау-сым кYнi оныц жаца басылымы шыщты. Жацар-тылFaн Киото конвенциясы XXI Faсыp кеден уйымдарыныц тиiмдi жане жемiстi жумысыныц rçaFидaлapын ^алыптастырады. Ол барлыщ алем-де кедендш решмдеудщ pасiмдеpiн жетiлдipу про-цесше ^ызметтесуге apнaлFaн ^у^ыщтыщ ^урал болып табылады [3, 40-41].
Киото конвенциясыныц iшiндегi басты талап -кедендш аюмшшш жYpгiзудiц ай^ын болуы жане осыпан орай, тауекелдi бас^ару техникасыныц ^абылдануы.
Киото конвенциясымен rçapacтыpылFaн pасiмдеpдi жецiлдету кедендiк ба^ылаудыц алсiз болатынын бiлдipмейдi. Ол жаца технологиялар базасында жYpгiзiлетiн болады.
«Орама заттарын уа^ытша акелу туралы» (1962 ж. 15 наурыз), «Рылыми жабдыщтарды уа^ытша акелу туралы» (1962 ж. 15 наурыз), «Кашби жабдыщтарды уа^ытша акелу туралы» (1962 ж. 1 шалде), «Кермелерде, жармецкелер-де, отырыстарда не езге де ic-шараларда керсе-тiлетiн немесе ^олданылатын тауарларды акелудi жецiлдету туралы» (1962 ж. 13 шшде), «Тещзшь леpдi материалды^-техникалы^ ^амтамасыз ету туралы» (1965 ж. 11 желто^сан), «Тауарлардыц халы^аралыщ тpaнзитi туралы» (1971 ж. 7 мау-сым), «О^у материалдарын уа^ытша акелу туралы» (1971 ж. 10 ^ыр^йек), «Контейнгрлер туралы» (1975ж. 6 желто^сан) сиящы бiprçaтap халы^аралыщ конвенциялар Yлкен мацы^а ие. АтaлFaн конвенциялар мазмуны бойынша кеден iciнiц алеуметтiк acпектiлеpмен ты^ыз байланы-сты. Буныц осылай болуы, кез-келген мемлекет Ymrn, онымен поймай ол БYкiлалемдiк кеден уйы-мына мYше болса, кеден ici мемлекеттш ^уры-лыстыц мацызды факторы болып есептелед!
Жалпы aлFaндa, БYкiлалемдiк кеден уйымы бapлыFы 18 конвенцияныц жYзеге асырылуын
^амтамасыз етедi, БСУ/ГАТТ, ЕО, ЕЕСА (Еуро-палыщ еpкiн сауда ассоциациясы), Азия-Тыныщ мухит aймaFы елдеpiмен тырыз ыщпалдасуда [4].
БYкiлалемдiк кеден уйымы келеш мiндеттеpдi жYзеге асырады:
- тYpлi мемлекеттеpдiц кеден ^ызметтершщ жетекшiлеpiнiц ынтымa^тacтыFын орнату жане ^амтамасыз ету;
- конвенциялардыц бipмандi тYciнiлуiн ^амта-масыз ету Yшiн нус^амаларды жасау жане енгiзу;
- БYкiлалемдiк кеден уйымына мYше мемле-кеттерде кеден кше о^ыту жYЙеciн дaмытуFa кемек керсету.
Мемлекет улттык; экономиканы дамыту, бюд-жеттiц кipic бeлiгiн толтыру жане алемдш шаруа-шылыщ байланыстарды ^шейту ма^сатында эко-номикалыщ жане аюмшшш шараларды, кедендiк еpежелеpдi жане тауарлар, капиталдар мен ^ыз-меттер, интеллектуалдыщ жане ецбек ресурстары ^озFaлыcын реттеу пpоцеciнде оларды ^олдану адicтеpi мен ^уралдарын дамытуга тырысады.
Кеден icrn бас^аруда халы^аралыщ тажipибенi ^олдану, бip жaFынaн, кедендiк акiмшiлiк жYpгiзудi жецшдетед^ бiparç нарыщтыщ экономика жaFдaй-ында кеpiciнше rçиындьщтapFa акеп cоFaдьI. Кедендш аюмшшш жYpгiзу, сонымен ^атар, ащын aньщтaлFaн алеуметтiк сипат^а ие болады, се-бебi, мемлекет пен СЭ^-ке ^атысушылар ара-cындaFы байланыстырушы тYЙiн болатын жане олардыц арасында ерекше ^атынас орнататын, яFHи кедендш тариф пен мемлекеттш тapифтiк емес шаралар ^олдану барысында езара арекет-тесу мен езара байланыс кеден ^атынастарын жYзеге асыратын кеден ганщ ^урамдас бeлiгi болып табылады. Осыныц негiзiнде мемлекет пен СЭ^-ке ^атысушылар арасында улттык; экономика кажеттшштерш кaнaFaттaндыpуFa бaFыт-тaлFaн алеуметтiк арштестш пайда болады.
KapacтыpылFaн бaFыттap кедендш аюмшшш жYpгiзудi жYзеге асыруда шыFapмaшылыккa, жинaлFaн алемдiк тажipибеге CYЙенудi талап етед^
ОcыFaн орай Киото конвенциясыныц басты кaFидaлapынa назар аударайык:
- кедендш бакылау мен решмдеудщ автомат-тaндыpылFaн жYЙелеpiн неFуpлым кеп колдану;
- тауекелдi баскару технологияларына ие болу (таужелдi бaFaлaу мен тацдаулы бакылауды коса aлFaндa);
- акпаратты беру Yшiн электронды куралдар-ды колдану;
- кеден кызметтершщ баска мекемелермен жумысын координациялау;
- кедендш талаптарга, зацдарга, ережелер мен тартшке катысты акпаратка барлык кызыгушылык таныткандарга оцай руксатты камтамасыз ету;
- кедендш маселелер бойынша арыздарды карастырудыц анык жуйесш уйымдастыру;
- лайыкты уйымдар мен сауда кауымдастык-тармен арштестш непзшде тауекелд1 баскару технологиясы [3, 42].
Аталган бастаулар кедендш кызметп баска-рудыц алемдш таж1рибес1нгн шыгады жане кедендш аюмшшш журпзудщ мацызды белт жане непзп багыттары ретшде карастырылады.
Халыкаралык таж1рибе кедендш аюмшшш журпзудщ удайы жетшш, еткен таж1рибеден гана емес, каз1рп тацдагы кеден кш баскару таж1ри-бес1мен байланыстан туындайтын жаца элемен-ттермен толыгатынын керсетедь Кедендш аюмшшш журпзу маселелердщ кец шецберш кам-тиды жане кедендш ережелер шегшен шыгады. Ол Буюлалемдш кеден уйымымен езара каты-настарды, халыкаралык-кел^мдш таж1рибе мен кедендш зацнаманы жет1лд1руд1, ягни ТМД, Кедендш одак, ЕурАзЭК аясында саяси, алеу-меттш-экономикалык жане кедендш шаралар ке-шенш камтиды.
Еуразиялык экономикалык кауымдастык халы-каралык кукык субъектга бола турып, шеш1мдерд1 кабылдаудыц жаца сапалы механизмш колдана-ды. Кауымдастыкты баскару курылымы езгерш, одан да ти1мд1рек болды, ал бестштщ (2007 жыл-дан бастап Эзбекстан ЕурАзЭК мушеш болды) шшдеп езара арекеттесу кедендш тарифтерд1 б1р1зденд1руд1, кауымдастыктыц муше-мемлекет-тер1 арасындагы саудада кейб1р шектеулерд1 жо-юды жузеге асыруга мумюндш берд1 ЕурАзЭК аясындагы интеграция косымша кун салыгы жане акцизд1 камтитын imxi салык салуды жузеге асы-руда шеш1м табуга кемектесп [4, т.2, 3].
ЕурАзЭК - негурлым белсенд1 интеграцияга, алеуметтш-экономикалык маселелердщ тыгыз уйлесугне, мемлекеттер арасындагы позициялардыц жакындасуына жасалатын кадам. Буны жанама салыктарды евддру принциптер1 туралы келiсiм жа-саскан Ресей, Казакстан жане Кыргызстан iс жузшде керсеттi. Осы орайда мемлекеттiк акша саясаты да ерекше мацызга ие болады [5, 2].
Кауымдастыкты баскару жоспарында бiрiншi орынга кедендiк аюмшшш журпзу, жетгвдршген технологияларды, кеден кызметтц турлерiн жане адiстерiн енгiзу шыгады.
Халыкаралык тажiрибе керсеткендей, кедендш акiмшiлiк жургiзудiц мацызды багыты баскарудагы алеуметтiк фактордыц есебiмен
жузеге асырылатын кеден кызметiнiц модерни-зациясы болып табылады. Баскарудагы алеу-меттiк фактор релшщ есуi объективтi кажеттшь ктермен тусiндiрiледi. Буган ендiрiс интернацио-нализациясыныц кушеюi, халыкаралык ецбек белiнiсiнiц терецдеу^ кепулттык касiпкерлiктiц дамуы себепшi болады.
«Элемдш кауымдастыктыц бiрiккен арекеттерi кец сырткы экономикалык байланыстар ушiн жагымды жагдайларды жасайды», - деп жазды В.Б. Кухаренко [6, 75].
Халыкаралык тажiрибенi ескере отырып, ол кеден кызметшщ модернизациясы барысында кеден кызметш баскарудагы алеуметтш фактордыц мат жогарылайды деп санайды. Буган ке-лесi жагдайлар себеп:
- когамдык катынастардыц курделенуi;
- баскарудыц ендiрiстiк (техникалык) жан але-уметтiк аспектiлерi арасындагы шегiнiц темендеуi, олардыц тулгааралык жане уйымдык карым-катынастыц коммуникациялык жане акпараттык арналары аркылы бiр-бiрiне езара асер етуi;
- баскарудыц алеуметтш жауапкершiлiгiнiц, оныц уйымдык мадениеттi калыптастыру мен дамытудагы мацызыныц кушеюi;
- орталыксыздандыру жане кецейш бара жат-кан дербестiкпен байланыстырылган баскару курылымыныц турлiлiгi мен курделшт есуi;
- жумысшылардыц алеуметтiк белсендштнщ жане олардыц баскарудагы релiнiц есуi [6, 77].
Аталган себептердiц непзшде мынадай коры-тындыга келуге болады: багдарланган баскару бас-карудыц формалары мен адiстерi аркылы, сонымен коса алеуметтш-психологиялык жане этикалык ор-таныц калыптасуы барысында езара тусiнiсу мен ынтымактастыктыц лайыкты жагдайын куру, бiрка-тар шарттар мен факторлардыц ыкпалынан пайда болатын уйымныц кYшеюi аркылы ашылады. Осы-ган кеден кызметiнiц интеграциясы, Буюлалемдш кеден уйымыныц аясындагы алемдiк сауда парменшщ есуiмен байланысты баскару функция-ларыныц кецеюiн де косуга болады.
Кедендш баскару саласыныц кецеюi мен оныц халыкаралык децгейге шыгуы жане Буюлалемдш кеден уйымыныц Букiлалемдiк сауда уйымымен тыгыз арiптестiгi кедендiк аюмшшш журпзу ре-тiнде карастырылуы мумюн кедендiк баскарудыц жогары мацыздылыгы женiнде айтуга не-гiздеме беред!
Осыны алемдiк сауда децгейiнiц жогарылауы да талап етедi. Буган 1995 жылдыц шiлдесiнен бастап кушше енген ГАТТ Уругвай келiсiмi, Буюлалемдш сауда уйымыныц Сингапур декла-
рациясы (1996 жылдьщ желтоцсаны) багыттал-ды [4, т. 3].
Аталган келгамдер мен декларацияларга, сонымен цатар бутан дешн керсетшген конвенцияларга сайкес кеден цызмет жумысына эсер етпей цой-майтын сыртцы сауданыц жаИандануы журед1
Соцгы жылдары Букшалемдш кеден уйымына муше мемлекеттердщ кеден цызметтершщ жумысында болып жатцан езгерктердщ арасын-да мыналарды атап етуге болады:
- Букшалемдш сауда уйымы мушелер1 ара-сында сауда маселелершдеп дуниежузшш либерализация;
- экономикалыц жане кедендш б1рлестштер мен одацтар аясындагы экономикалыц жэнг кедендш уйымдардыц одан эр1 дамуы;
- тауар алмасу барысында цаз1рп технология-лар мен ацпаратты белсенд1 пайдалану;
- кепулттыц компаниялар арасында сауда опе-рацияларыныц жедел есуц
- ККС салудыц жаца формаларын енпзу.
Эрине аталган езгер1стер кеден органдары
жумысыныц жагдайларын езгертед! Бул Еура-зиялыц экономикалыц цауымдастыцты цуру ту-ралы кел1с1мде, ал ертерек Кедендш одац цужат-тарында да айтылды.
Элемдш саудадагы тубегейл1 езгер1стер жумыстыц жаца адастерш цолдану, цаз1рп техно-логияларды енпзу жане Букшалемдш сауда уйымына муше мемлекеттердщ кедендш таж1рибесш пайдалану ушш цажетп кедендш рашмдер мен езгертулерд1 жузеге асырудагы еск тасшдерд1 жоюды талап етп.
Айтылганды Букшалемдш кеден уйымы алган кеден кшщ модернизациясы саласындагы масе-лелерд1 зерттеу натижелер1 далелдейд!
Кедендш аюмшшш журпзудщ жане кедендш рас1мдерд1 жузеге асырудыц халыцаралыц таж1рибесш цолдану жоспарында А^Ш кеден цызметш мысалга келпруге болады. А^Ш кеден цызметшщ жане басца елдердщ кеден цызметтершщ мшдеттер1 мен функцияларын салыс-тыру олардыц Ресей Федерациясы жане Кедендш Одацтыц цатысушы мемлекеттер1 кеден цызметтершщ мшдеттер1 мен функцияларынан жалпы айырмашылыгы жогын керсетед! Б1р айырмашы-лыгы - А^Ш кеден цызметше мемлекетпк ше-караны цадагалау мшдет жуктелед!
А^Ш кеден цызмет1мен жыл сайын басылып шыгатын «А^Ш-гы кедендш реттеу>> аныцтама-сы кеден органдарыныц жумысыныц багытталу-ын келес тартшпен аныцтайды: «А^Ш кеден органдарыныц басты мшдет езгертулер мен то-
лыцтырулар енпзшген 1930 жылгы Тарифтер ту-ралы зацныц ережесш жузеге асыру болып табылады!. Кеден органдарыныц непзп функциялары мыналарды цамтиды: акелшетш жане акетшетш тауарларга баждар, салыцтар мен алымдарды алу, кедендш жане олармен байланысты ережелер мен зацдардыц сацталуын бацылау, сонымен цатар кеме жане басца да су келштерше цатысты зац-дар мен келгамдер нормаларыныц кке асырылу-ын цадагалау. Будан басца, А^Ш кеден цызмет
уйым жане цызметкерлердщ улкен штатына ие болгандыцтан, тауарлардыц контрабандасы жане табыс жасыруга царсы куреске жауапты болады. Осыган цоса, бул уйым мемлекеттщ барлыц цурлыц жане тещз шекаралары бойында федерал-дыц агенттштердщ кеден ережелерш жане нусца-улыцтарын сацтауын цадагалайды>> [7, 3].
А^Ш кеден органдарыныц мшдеттерк
- кедендш баждарды, акциздерд1, импорттыц ККС, автомагистральдарды пайдалану салыцта-рын жане басца да телемдерд1 бюджетке енд1ру;
- улттыц жане халыцаралыц органдардыц шеш1мдер1 бойынша кейб1р тауарлардыц экспор-ты/импортына цатысты шектеуш1 жане тыйым салушы саясатты журпзу;
- ес1ртю заттардыц зацсыз айналымымен, царулардыц зацсыз саудасымен, жумыс кушшщ зацсыз ету1мен курес; халыцаралыц келгамдер-ге жане улттыц зацнама мен мемлекеттщ экономикалыц мудделерш цоргау ушш кеден цызмет жумысыныц стратегиялыц багыттарына сайкес кедендш ережелер мен халыцаралыц тасымал-дау ережелерш бузуга царсы курес;
- жануарлар мен ес1мдштердщ цоргалатын турш етюзуд1 бацылау; фитосанитарлыц, ветери-нарлыц бацылау; халыцтыц денсаулыгын жане цулыцтылыгын цоргау;
- мемлекеттщ сыртцы сауда айналымы тура-лы статистикалыц мал1меттерд1 жинау жане кеден статистикасыныц езге де турлер1 бойынша статистикалыц есептшштщ формаларын цуру;
- импорттыц жане экспорттыц лицензиялау;
- халыцаралыц сауда ережелерщ жецшдштерд1 усыну туралы зацнаманы жане т.б. цамтамасыз ету; кеден маселелер1 бойынша еюжацты келгам-дер жане Букшалемдш сауда уйымыныц шеш1м-дерше сайкес келгамдердщ сацталуын бацылау;
- тауарлардыц шю жане халыцаралыц тасы-малы, халыцаралыц нарыцта тауарлардыц сауда-сы мен айналымы ережелерше цатысты цажетп аныцтамалыц ацпаратты усыну [8, 38].
А^Ш кедендш территориясы басшылыгы ок-ругтш басцармалармен журпзшетш 45 кедендш
аумацтары бар орталыцтары Бостон, Нью-Йорк, Майами, Нью-Орлеан, Чикаго, Хьюстон, Лос-Анджелес цалаларында орналасцан 7 кеденд!к зонага бел!нед! [8, 38].
2000-2004 жылдар аралыгында экспорт 7,8%-дан 15,6%-га дей!н жане импорт 6,1%-дан 9,8%-га дей!н ест! Туризм жыл сайын царцынды дамып келед!. 2000-2003 жылдар аралыгында ше-карадан 1,5 миллиардца жуыц турист етк!зшд!.
Ес!ртк!нщ контрабандасы жане ацшаны зацдас-тыруга царсы курес жаца келемге ие болды [9, 1].
90 жылдардыц басында басталган А^Ш кеден цызмет!н!ц модернизациясы туралы зацына сайкес кеден цызмет!н!ц модернизациясы жасал-ган багдарламаныц нег!з!нде жумыстыц барлыц жацтарын, ец ауел! кеден цызметш басцаруды цам-тыды. Оныц мацсаты - барлыц ресурстарды, цыз-мет керсету сапасын жане жумыс етмд!л!г!н арт-тыруга арналган цаз!рг! технологияларды негурлым тшмд! пайдалануды, кеденнщ жумысыныц децгей!н арттыру уш!н арекеттер! мен цуралдарын жумыл-дыруды мумк!н етет!н кеден цызмет!н!ц уйымдыц цурылымын жасау [9, 2].
Улыбританиядагы кеденд!к ак!мш!л!к жург!зу таж!рибес! азаматтыц цызметт!ц мемлекетпк де-партаменттер!нщ алгашцысы кеденд!к жане ак-цизд!к цызмет екен!н керсетед!. Б!рац Улыбрита-нияныц Кеден жане акциздер департамент! кеден !с!мен т!келей байланысты емес операцияларды жург!зд!. Олардыц !ш!нде: кинематографтыц да-муына салыцтар мен алымдар салу; Жогаргы сот пен басца да екшетт! органдардыц шеш!м!мен тец!з кемелер!н устау; жергшшт! бил!к органдарыныц пайдасына пошта алымдары жане басца телем-дерд! салу; Тец!з сауда палатасыныц шеш!м!мен жарыц, т!ркелу жане жолаушы алымдарын салу; иммиграциялыц бацылауга цатысу (1шк! !стер мини стрл1г1мен ар!птест!кте); Стандарттау коми-тет!н!ц табысын тексеру; сертификаттау, сауда маркалары мен белг!лер!н пайдаланудыц ереже-лер!н!ц сацталуын тексеру [10, 93-94].
Улыбританияда кеден цызмет!н!ц реформа-лауы жане модернизациясы 1994 жылы бастал-ды. Бул процестер 5 жылга есептелд!. Модернизация департаменттщ барлыц уацыттагы цызметш шыгындар, бар процестер, рас!мдер жане узац мерз!мд! мацсаттарга жетуд!ц цурылымы тургысынан ез!н-ез! зерттеуден басталды.
А^Ш-да цабылданган кезцарасца цараганда, айырмашылыгы, Улыбританияныц кеден жане акцизд!к цызмет!н!ц басшылыгымен реформалау жане модернизация нег!з!не реинжиниринг ад!с! енг!з!лд!. Оны мынадай ережелер сипаттайды:
- модернизация жане реформалау маселелер!н шешуд!ц функционалдыц кезцарастан бас тарту;
- кеден цызмет!нде етет!н бизнес-процестердщ анализ! мен цайта цуруын цамтитын кезцарас;
- бизнес-процестерге багытталган технологи-яны басцарудыц уйымдыц цурылымын жане кедендш рас!мдерд! жузеге асырудыц мадениет!н жет!лд!ру [6, 145].
Бельгияныц кеденд!к органдары тек фискал-дыц функцияны атцарып цана цоймай, сонымен цатар ЕО мен Бенилюкс экономикалыц одагыныц кедендш саясатын жург!зуге цатысады. Мемле-кет территориясында Бельгияныц кеденд!к орган-дары тауарлар мен кел!к цуралдарыныц етк!зшу!н бацылау бойынша салыц цызметшщ функциясын атцарады. Осыган байланысты, кедендер ак!мш!л!г! кеденд!к тариф жане басца да ресми цужаттарды шыгарады [11, 1-2].
Италияда кеден кедендш телемдерд!, басца да алымдарды жинайды: кедендш операциялар алым-дары; гак! салыцтарга уцсас алымдар; арнайы алым-дар (кемеге жук тиеу мен тус!ру, радиолокация, жол цозгалысы ушш); кеденнщ цызмет ету!н цамтама-сыз ету уш!н етемацылыц алымдар (материалдар-ды, жабдыцтарды, кел!ктерд! цолдану ушгн).
Италияда кеден - цуцыцтыц нормалар не-г!з!нде кедендгк ресгмдеу мен мемлекеттщ кедендш шекарасы арцылы ететгн жеке тулгалар, тауарлар жане келгк цуралдарын бацылау бойынша рас!мдерд!ц орындалуыныц жузеге асы-руына жауапты жане осы операциялардыц жург!з!лу!н цадагалайтын жедел атцарушы орган. Кедендердгц багынышында кедендгк белгмдер, кедендгк бекеттер, царау пункттер!, техникалыц жане царжылыц цызметтер бар. Техникалыц жане царжылыц цызметтер жана-ма салыцтарды есептеу жане алу бойынша операциялардыц жург!з!лу!не жауапты болады, салыц салу маселелер! бойынша консультация-лар, тексеру, бацылау журггзед!, кедендердгц царжылыц цызмет! маселелер! бойынша цоры-тынды беред!, сонымен б!рге езге де мемле-кетт!к органдарга жане олардыц лауазымды тулгаларына, кас!порындарга, уйымдарга жане азаматтарга кецес беруд! жург!зед! [12].
Францияныц орталыц кеден цызметтер! мем-лекетт!ц кеденд!к саясатын дайындауга цатысады, кеден !с!не цатысты зац жобаларын жасай-ды, багынышты цурылымдарга басшылыц ету!н, олардыц цызмет!нs бацылауды жург!зед!, кеден цызмет!н уйымдастырудыц маселелер!н шешед!.
Францияныц кеден органдары келес! алым-салыцтарды алады:
1. Мунай, одан ецделген ешмдерге салыктар, ККС кеден алымдарынан баска, мемлекеттiц iшкi нарыгына тускен кезде алынатын мунай ешмде-рiне ерекше салык; мунай етмдершщ импортта-ушыларына гана емес, сонымен коса олардыц ендiрiсi мен утилизациясына фискалдык бакылау жургiзедi. Осы маселеде кеденнщ релi аса ма-цызды, себебi ол - бюджеттiц 10%-ы жане бар-лык кеден табысыныц жартысы; шетел депар-таменттерiндегi жергiлiктi мекеннщ енеркасiп ендiрiсiн коргау ушiн арнайы тецiз акцизi.
2. Келiк куралдарына арнайы салык - «децге-лекке салык». Бастапкыда бул салыкты салыктар мен алымдар бойынша басты дирекция алды, ал кеден органдары - тек шетелдiк келiк курал-дарынан; ауе келiк куралдарына салыктар.
3. Порттык алымдар.
4. Асыл жане кымбат заттарга салынатын арнайы салык (асыл тастар мен металдардан жасалган буйымдар, енер туындылары, коллек-циялык объектшер, антиквариат).
5. Баска органдармен улттык тауарлардан алынатын алымдар: ККС; агаш, есiмдiк жане жануар тектес майларга арнайы салык; тропика-лык тауарлар деп аталатын тауарларды тутыну ушiн жанама салык (кофе, шай, т.б.) [13, 26-29].
Германияныц кеден органдары кызметше жал-пы басшылыкты курамында кедендiк-криминали-стикалык ведомствосы (кеден зацнамасын бузу фактiлерi бойынша тергеу жургiзедi) жане шарап-темекi енiмдерiне федералды монополия баскар-масы (мемлекетте осы енiмдердiц ендiрiсiн када-галайды жане импорттык алкоголь сусындарына акциз салады) бар Федералды каржы министрлiгi жузеге асырады. Сонымен катар министрлштщ курамына Басты каржылык дирекциялар кiредi (казiргi уакытта олардыц саны 21). Дирекциялар алынган кедендш баждар мен алымдарды, акциз-дерда, ККС жане жол пайдаланушылар салыгын бюджеттерге (жер, федералды жане ЕО-тыц бiртYтас бюджеттерi) улестiредi жане мемлекеттщ сырткы сауда айналымы туралы статистикалык малiметтер жинагын жYргiзедi.
Басты кедендер де Германияныц Каржы мини-стрлцтж багынады жаш, кеденд1к бекеттер, комис-сариаттар, шугыл-1здест1ру кедендерiн баскара оты-рып, тауарлар мен кел1к куралдарыныц кедендiк ре-сшдеуш жане бакылауын тжелей уйымдастырады. Кеденд1к бекеттердiц функциялары - тауарлар мен келiк куралдарын карау жан алдын ала ресшдеу Кеденд1к бекеттер барлык а^ежайларда, тещз порт-тарында, басты автомагистральдарда орналаскан. Кедендiк комиссариаттар шекаралык кызмет пен
полиция жасактарымен бiрге Германия мен ЕО-тыц мемлекеттш жане кедендш шекараларын кузетед^ сонымен коса, келштщ жане жеке тулгалардыц коз-галысын бакылау мен кадагалауды жургiзедi. Шугыл-1здеспру кедендерi Германияныц кеден кыз-метшщ кукык коргау функцияларын аткарады.
Сонымен, Германияныц кеден органдары салык полициясы, автокел1к инспекциясы жане шекаралык аскер функцияларын езше бiрiктiредi. Осы органдар-дыц кызметкерлер штатыныц жалпы саны 40 мыцга жуык адамды курайды. Эрбiр белiмшенiц кызмет1 арбiр кызметкердщ кукыктары мен мшдеттерш ор-нататын нускаулыктармен катац шектелsдi. Ал бул ез кезегшде жумысшылар тарапынан озбыр арекет-тер мYмкiидiгiи жокка шыгарады [14, 49].
Финляндиян^ 1995 жылдыц басындагы ЕО-ка косылуы сырткы сауда операцияларыныц бiр белiгiн жургiзудi жецiлдетуге, тауар айналымы-ныц келемшщ есуiне жане мемлекет пен ЕО бюд-жетiне алынатын кедендiк телемдердi есiруiне жардемдестi. Финдiк кеденшiлер кужаттарды ресiмдеуде жане бакылауда жаца технологиялар-ды белсендi колданады. Казiргi уакытта, ресейлш мамандардыц багалауы бойынша, финдш кеден мемлекеттiк акiмшiлiктiц жогары маманданды-рылган кызметтерiнiц бiрi болып табылады [15].
Финляндия кедендерше жалпы басшылык ету АКШ пен Германияда сиякты, штатында Кеден кызметiнiц бас директоры бар, Каржы министрлiгiмен жузеге асырылады. Финдiк кеден органдарыныц курылымы:
1. Кеден кызметтерiнiц орталык аюмшшш бiрiгуi.
2. Жетi кедендiк аймакка белiнген аймактык кедендiк баскарма. Эрбiр кедендiк аймактыц езiнiц аймактык кедеш жане бiр немесе бiрнеше кедендш бекеттерi бар.
3. Кедеидiк зертхана - барлык мемлекетке кызмет керсететш гылыми-сараптамалык белiмше.
Аймактык кедендер Орталык кедендш аюмшшштщ басшылыгында болады, бiрак езiнiц аймактагы кузыретi шегшде дербес шешiмдердi кабылдауга кукылы. Кедендш аймактыц уйым-дастыру курылымы оныц мiндеттерi мен орна-ласуына тауелдi [14, 51].
Кептеген мемлекеттерде кеден кызметш бас-каруды жетiлдiрудiц стратегиялык багыттары:
1. Рылыми децгейдi кетеру жане аюмшшш жумысыныц казiргi адктерш колдану, оныц аре-кеттерiн «алдынгы багыт» операцияларына жумылдыру: персоналды баскару, жабдыктыру, бухгалтерлiк жумыс, сырткы жане iшкi акiмшiлiк кызметтердiц сапасын кетеру.
2. ^аржы цызметшщ зацдары мен ережелерш орындау жане оны бацылау.
3. Кедендш операцияларда, сонымен цатар царжы жане кедендш алымдарды бацылауды, бухгалтерлш ютер, есептшш жане статистиканы журпзуд1 цамтамасыз еткенде пайдалану ушш компьютерлш жуйелерд1 дамыту.
4. Кадрларды дайындау жане олармен жумыс ктеуд1 жетшд1ру [6, 134].
Элемдег кеден цызметтершщ кедендш аюмшшш журпзу таж1рибес1 осы процестщ циындыгын жане технологиялар стратегиялары-
ньщ кец cпектpi цoлдaнyдын цaжеттiлiгiн кepcе-тедi. БУЛ aдaптaциялыц cтpaтегиялapды, pеcтpyк-тypизaциялapды цaмтиды. Faлымдapдыц едiл mrapi бoйыншa «o^i cтpaтегиялapдын pефopмa-лay жене мoдеpнизaция бaFдapлaмaлapындaFы caлмaFы, opmi жене cипaты кеден цызметiнiн бacтaпцы жaFдaйы, мемлекеттiн caяcи жене еле-yметтiк-экoнoмикaлыц мyмкiндiктеpi, бacшы-лыцтын caяcи еpiгiмен aныцтaлaды» [16, 16-17]. Mемлекеттегi кедендiк екiмшiлiк жypгiзyдi жене улттыц кеден цызметш o^i тypFыдaн мoдеpни-зaциялay цaжет.
Пайдаланылган адебиеттер
1. Таможня в условиях глобализации внешней торговли: Сборник научных трудов. - М.: РИО РТА, 2000.
2. Лозбенко Л. А. Конвенциональное регулирование внешнеэкономической деятельности. - М.: РИО РТА, 2000.
3. Таможенный контроль. Учебник / Под. общ. ред. В.А. Шамахова. М.: Софт Издат, 2006.
4. Сборник международных договоров в сфере таможенного дела. - Астана: «Кеден-Customs», т.1-3, 2004.
5. Мещеряков В. Новая стратегия Евразийской пятерки // Таможня. №19 (21). - 2000.
6. Кухаренко В.Б. Управление модернизацией таможенной службы. - М.: РИО РТА, 1998.
7. Customs regulation of U.S. - Dep. of Treasury. U.S. Customs service. - Wash., 1986.
8. Мальков Э.Д. Организация таможенной службы США и ее деятельность // Внешнеэкономический бюллетень 1998, №4
9. Customs modernization initiatives: case studies / edited by Luc De Wulf and Jose B. Sokol. The World Bank, 2004.
10. Great Britain. Customs and excise department. Report of the Commissioners of Her Majesty's customs and excise. - L.: HMSO. 1984.
11. Premiers contacts avec / Administration belge des douanes et accises. Bruxelles, 1976.
12. Государственная служба в зарубежных странах. Сб. обзор законодательства. - М.: ИНИОН, - 1996.
13. Berr C.J., Tremeau H. Le droit douanier. - P., 1988.
14. Тосоев Ф.Р. Эволюция таможенно-тарифных систем в условиях глобализации и интеграции: дисс... канд. экон. наук. - М., 2004.
15. «Европа». Журнал Европейского союза, март 2004 г.
16. Проектирование таможенной политики / Н.М. Блинов, В.Н. Иванов, В.Б. Кухаренко, А.Г. Па-шинский. - М.: Книга и бизнес, 2001.
Автор вз мацаласында эртурл1 мемлекеттердщ кедендш цызметтерт реформалау, мо-дернизациялаудыц шетелдгк тэж1рибес1н, олардыц кеден цызметш басцаруды жетыд1ру жуестдегг кедендш этмшшк жург1зудщ алдынгы цатарлы технологияларды царастырады.
В своей статье автор рассматривает зарубежный опыт реформирования, модернизации таможенных служб различных стран, их передовые технологии таможенного администрирования в системе совершенствования управления таможенной службой.
In his article the author considers foreign experience of reforming, modernization of customs services of the various countries, their advanced technologies of customs administration in system of perfection of management of a customs service.
