CC BY
9№ 4 (24) 2011 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
ИбрагимовЖамаладен Ибрагим%лы,
ЦР Зац шыгару институты халыцаралыц цуцыц жэне салыстырмалы цуцыцтану белгмгтц жетекшг гылыми цызметкер1, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент
КЕДЕН ОДАГЫНДАГЫ ЭКОНОМИКАЛЬЩ ЦАТЫНАСТАРДЫЩ
;¥;ьщтьщ реттелу!
Казакстанныц тэуелшзднше 20 жыл толуы карсацында к¥кыктык дамудыц ец мацызды жетюпктершщ бiрi интеграциялык YPДiстер шецбершдеп мемлекетаралык бiрлестiктердщ халыкаралык-к¥кыктык актiлерiне мониторинг жасау. Осы орайда Кеден одагыньщ даму Yрдiстерiне здайы мониторингке, нормативтш к^кыктык актiлердi колдану тэжрибе сiн талдауга негiзделетiн болжамды-талдауды камтамасыз етуге ерекше кецш белу керек. 2010 жылдыц 1 шiлдеден бастап Кеден одагыныц Кеден кодексi туралы шарт кYшiне енiп, Ресей, Беларусь жэне Казакстанныц бiрыцFай экономикалык кещстшн калыптастырды. Кеден одаFы накты вз ж^мысын 2010 жылдыц 1 кацтарынан баста-ды. Б^л интеграциялык одактыц к¥рылуымен бизнестiц дамуына катысты квптеген мэселелер туындай бастады. Ец алFашкы кезецдерде Кеден одаFыныц басты реттеу тетiктерiнiц бiрi -бiрыцFай кеден тарифi соцына дешн келiсiлген жок. БiрыцFай кеден тарифi Кеден одаFына мYше мемлекеттердiц Yшiншi елдерге караFанда бiрыцFай сауда саясатыныц негiзiн калап, ком-паниялар мен тутынушылар Yшiн импорттыц тиiмдiлiгi де соFан байланысты болады. Тарифтыц керсеткiштерi кратка кейiнiрек кол КOЙFан Беларусь екшдершщ келiспеушiлiктерiн туFызды. Казакстан Республикасы узакка со-зылатын втпелi кезецд^ кейде 15 жылFа дейiнгi межеш келiстiрiп отырды.
Бизнестiц дамуына катысты Кеден одагыныц кеден кодексшщ ерекшелштершш бiрi: «Тауардыц ею кедендiк рэамдеуде-экспорт жэне кедендiк транзит бiр мезгiлде болуы. Лицензиялау кызметше байланысты да езгер^тер енгiзiлдi. вкшетп экономикалык оператор институтыныц енгiзiлуi, Казакстан Республикасыныц кеден кодексiндегi сырткы экономикалык катынастарFа катысушыларFа катысты ереженi дамыта туседа» [1, 10].
Эткен жылдыц алFашкы ауысымыныц корытындысы бойынша Беларусьтан, Казак-станнан Ресейге баратын импорттыц келемi
2 миллиард жэне 1,1 миллиард доллар болды. Одактастардыц отандык импорты 3,6 жэне 2,3 миллиард долларFа жеттi. Сондыктан да квршi мемлекеттермен бизнесi байланысты барлык кэсiпкерлерге катысты взгерютер квбейдi. БiрыцFай тарифтi келюпру Yшiн Ресей, Беларусь, Казакстан 11 мыцнан астам тауарлык по-зицияны карастырды. Нэтижелердi салыстыра келе, Yш мемлекеттщ алымдарыныц 40% Fана сэйкес келетш байкалды. ЯFни катысушы-елдер кеден телемдершщ 60% келiстiруге жэне бiрiздiлендiруге мэжбYP болды. Жаца тарифтердi калыптастырудаFы негiзгi критерий вздерiнiц вндiрушiлерiн корFау едi. Егер де Кеден одаFына мYше елдiц территориясында накты тауар вндiрiлмесе, кеден алымыныц келемi тутынушылардыц кажетплнш ескеруi кажет. Алым жинактарыныц ец жоFарFы кврсеткiшi вткен жылдары импорты темен болFан Кеден одаFына мYше елдiц тауарларыныц тобына бекiтiлдi.
Бiрiздiлендiруге катысты ж^мыстар вте кыска мерзiмде аякталFан жок. Казакстан Республикасы тарапынан келюсез жYргiзушiлер 400-ге жуык тауарлар позициясыныц бiрыцFай кеден тарифiне косылмауына кол жетюздь ЯFни бiздiц мемлекет осы тауарларды кiргiзуге катысты алымдардыц ец теменп квлемiн колдануFа мYмкiндiк жасады. Казакстан Республикасы Премьер-министрiнiц бiрiншi орынбасары в. Швкеев мундай жаFдайды былай деп тYсiндiрдi: «Елдщ Yдемелi индустриалды даму баFдарламасына кiретiн жаца жобаларды жYзеге асыру Yшiн Yшiншi елдердщ импортыныц кажеттiлiгi туындайды. Нактылап айтатын болсак, батыстаFы мунай-химиялык кешецщ дамыту Yшiн Казакстанда 100-ден аса позицияFа алдын-ала орын бекiтiлдi. Кейбiр тауарларFа байланысты (мысалы, к¥с ет^ алымдарFа жецiлдiктер беретiн кедендiк квота-лар аныкталды. Мундай шаралар тараптардыц келiсiмiне сэйкес «втпелi кезец» бойынша кызмет аткарып, бiр жылдан он бес жылFа созылуы
мYмкiн. Олар сонымен ^атар «ерекше сезiмтал тауарлар» тобы-дэрiлер жэне медициналыщ К¥рал-жабдьщтар, м^най-химиялыщ саланыц шикiзаты, алюминийден жасалган кейбiр б^йымдар, целлюлоза, ^агаз ешм^ ^¥ралдар жэне тагы бас^аларына таралады» [2, 2].
Барлыщ ерекше кедендш мYмкiндiктердщ кершi мемлекет екiлдерi Yшiн салдарлары белгiлi бола бермейдi. Казахстан Республикасындагы жеке т^лгалар Yшiн бершетш жецшд^ер, алгаш^ыда Ресей бизнесмендерiне тYсiнiксiз болды. Олар мемлекет территориясына жеке ма^сатына пайдалануы Yшiн жещлдетшген алым (тоннага 0,6 евро) бойынша ею тоннага дейiн тугынушы тауар юрпзуге мYмкiндiк алды. Егер-де б^л нормага езгерiстер енгiзiлбегенде, Ресей-ге Кытайдыц арзан тугынушы тауарларыныц тол^ыны тез таралатын едi. Каза^станда м^ндай тауарларды жеке сатуга 500 мыцнан 2 миллиона дейiн адам ^атысады. Б^л мэселеге ^атысты 2010 жылдыц 1 шiлдесiне дейiнгi екi аптада Казахстан Республикасыныц Yкiметi ресми тYрде шешiм ^абылдады. Ол шешiмге сэйкес, жеке т^лгалардыц мемлекет территориясына алымсыз келемi 50 килограмнан, толыщ багасы 1500 евродан аспайтын тауар юрпзуге ^¥^ыгы болды. Ресейде б^л норма келемi бойынша 35 кг, толыщ багасы бойынша 65 рубль атап етуiмiзге болады.
Каза^станда бiрмезгiлде кэсшкерлш ^ызмет Yшiн тауарлар юрпзудщ жаца режимi енгiзiлдi. Тауарлар екi топ^а белвдк 0,6 евро келемiндегi алым халыщ кец тугынатын тауарлардыц кило-грамынан жэне 13%-жылдам б^зылатын жемю-кекенiс енiмiнен алынды. 0,6 евро жэне 13% алымныц жиынтыгы болып, оган импорттыщ кеден алымы гана емес, импортна салынатын ^осымша к¥н салыгы да кiрдi. М^ндай жагдай, Ресейдегi осыган ^сас алымдардыц болуына ^атысты кейбiр кез^арастарды сарапшылар бы-лай деп атап керсеттi: «Существует опасность экспансии со стороны китайских производителей, которые получат возможность обеспечить поставки в ТС через сопредельные с КНР государства. При этом отсутствие внутренних барьеров может навредить российскому бизнесу, поскольку значительное количество производителей и импортеров работает именно в тех ценовых нишах, на которые ориентируются предприятия КНР» [2, 3].
Кеден одагыныц к¥жаттарында мынадай та-лап керсетшген, жещлдетшген тариф бойынша юрпзшетш тауарлар тек «Каза^стандагы айна-лым Yшiн» деген мэртебеге ие болады. Олардыц Ресей территориясына юрпзшуше кедерп кел^ру Yшiн, шекарада кеден ба^ылауы ^алдырылып, ол алымдарды толыщтыруымен де айналысады. Ал м^ндай ба^ылауды ^йымдастыру бiрыцFай кеден
одагыныц тупю идеясына ^арама-^арсы келiп, тYсiнiспеушiлiктi тудырады.
Кеден тарифше Беларусьтыц ^осылуы, ол елдщ тарапынан арзан импорттыц Ресей-ге келуше жагдай жасайды. Эсiресе автоквлiк бизнесмен айналысушылар Yшiн мэселе ту-ындап, Еуропадан Беларусь ар^ылы вткiзiлетiн ^сталган автоквл^ердщ саны квбейедi. Егерде Ресейде жаца шет елдiк квлiктерге алым 25%, ал ^сталган автоквлiктерге тыйым салушы болса, онда беларусьты^тардагы алым квлемi вте твмен болып саналады. Беларусь занды т^лгаларга (мы-салы, автосалон) цатысты алымды квбейткенiмен, жеке т^лгаларга ^атысты женiлдiктердi са^тау басымдыгын ^станады. Беларусь тарифке ^осылмай т^рганда, м^ндай мэселелер аса квтерiле ^ойган жо^. Бiрак Казахстан Респу-бликасы осындай втiнiш-талаптарFа ^осылып автоквлiктердi «втпелi кезец» тiзiмiне ^осты. Б^л режим ауыспалы денгейдi двигательдiн квлемi мен шьнарылу жылына сэйкес, 3 жылдан 10 жылFа дейiнгi автоквлiктерге жещлдетшген твлемдердi белгiлеудi квздейдi. Осы кврсетюшке импорттыц кеден алымы жэне импортталатын тауарларFа салынатын салыщтар (^осымша ^н салыFы жэне акциз) да юредг
Казахстан РеспубликасындаFы азаматтардыц шет ел автоквл^ерш кiргiзуiне алымдар 2010 жылдыц 1 шшдесшен 2011 жылдыц 1 шшдес аралыFында двигательдiн квлемi 1 куб. см, автоквлiктердiн жасына орай 0,6-2 евро денгейiнде аны^галды. Ресейде б^л децгей 2,5-5,8 евро, ал Беларусьта 0,35-0,7 евро беютшген. Осы орайда мынадай жаFдай ^алыптасуы мумюн, автоквлiк Беларусь территориясына жеке т^ета ар^ылы экеленiп, сосын ол автосалона ^айта сатылып, олар Кеден одаFы шенберiнде алымсыз Ресейге территориясына юрпзедь
К^рп тацда БеларусьтаFы жеке автоквлш экелушiлердiн бизнесi ресми импорттан озып кеттi. «Автостат»агенттш мынадайа^параттарды мэлiмдейдi: «из почти 200 тыс. автомобилей, ввезенных в республику в прошлом году, на долю частников пришлось около 60%. С новыми автомобилями российской сборки, например, Toyota Camry или Volkswagen Passat, которые стоят около 900 тыс. рублей, будут соперничать, например, двух-трехлетние Audi А6 или Mercedes Е-класса, ввезенные через Беларусь, которые в России на вторичном рынке стоят 1,6 млн. рублей. А любая иномарка-«белоруска» средней ценовой категории возраста 3-6 лет дешевле новых Lada. Таким образом, снова возникает необходимость таможенного контроля для добора пошлин в случае ввоза на территорию России» [2, 4].
БYгiнгi кундеп Каза^стандаFы жэне Ресей-деп бизнеске салынатын салыщтыц ею есе айырмашылыны, электроэнергияныц баFасы
№ 4 (24) 2011 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
карай, Ресей 6roHecMeH4epi ецщрютерш жаппай Казахстан территориясына кешiру mymkîh. Бул жагдайда да Heri3ri тутынушы нарык Ресей бо-лып кала бередi. Сонымен катар Ресей нарыгына шыгуды жоспарлап отырган шетелдiк компания-лар да Казакстанда ез ендiрiстерiн ашуды колга алуда. Ягни инвестициялар да, жумыс кYшi де осында ыгысуы MYMKrn.
Нарыкка катысушылардыц пiкiрi бойынша одактас мемлекеттердщ кеден кызметтерi ара-сында бэсекелестiк туындап, кеден брокерлершщ бизнесше кYштi салмак тYсуi мYмкiн. Бела-русьтагы кеден рэшмдершщ ец теменп багасын ескерiп, бизнесмендер осындай тэртште жумыс iстегiсi келедi. Казакстан мен Беларусьтагы кеден рэсiмдерiнiц бизнес Yшiн либералды, ыцгайлы екендiгiн жэне кедендш экiмшiлiк жYЙесiнде накты бэсекелестiктiц болатындыгын Ресейдiц ресми билiк органдарыныц екiлдерi де мойындайды. Бизнесмендер бiрыцFай кеден кещстшшц калыптасуымен Кеден одаFына мYше мемлекеттердiц кеден рэсiмдерiн бiрiздiлiкке келтршетше сенiмдi.
Келiк компанияларыныц иелерi де кептеген шыFындарFа ушырайды. Iшкi шекаралардыц жойылуынан кейiн жYк транзитына катысты келш аFымдарыныц кайта белiнуi басталады. Казiргi баFыттар жаца жаFдайда ете кымбат не-месе ете узын болуы мYмкiн. Мысалы, осыFан дешн тасымалдаушы елдiц iшiндегi тасымалды ескерш, уакытты Yнемдеп, Yлкен кашыктыкты тацдауы мYмкiн. Кеден одаFыныц жумысынан бастап кедендш экiмшiлiктiц жецiлдетiлуiне байланысты жаца логистикалык катынастар пайда болады. Бул жаFдай бiрден калыптаспайды, ал келш иелерi жаца дэлiздер дайындап Yлгередi. Мундай жаFдайда жYк аFымыныц бiр белiгi Украинаны айналып етш Беларусь аркылы жэне Кытайдан Казаксташа етуi мYмкiн. Бiрак мундай одактардыц дамуыныц алFашкы кезецдерiне тэн, бюрократиялык рэсiмдердiц оцтайландырудыц кYрделiгiне байланысты тауар аFыныц курт ауы-суы болмайды.
Ресейдiц шенеунiктерi кедендiк тарифты келiстiруге умтылуда стратегиялык пайдаFа кенелудi кездедi. Жеделдетiлген шешiмдердiц кабылдануы, барлык келiспеушiлiктердi реттеу Yшiн мYше-елдердiц Yкiметтерiнiц жылдамдыгеы, бул шешiмдердiц саяси тyрFыда кабылданFанын керсетедi. Бизнес екiлдерiмен Кеден одаFымен байланысты рэамдердщ курамдас белiктерi талкыланбайды. Бизнеске катысты позициялар бойынша мемлекетпен ортак келгам жасалды. Ресейдегi ендiрушiлердi колдау Yшiн турмыстык техниканыц импортына жоFары алымдар (15-20%) белгiлендi. Бiрак жабдыктарды юрпзуге алымдар ез кYшiнде калды (5-тен 20%), сонымен катар косымша кун сальны 18%. Бул жаFдай ецщрютщ
дамуын кыскартады. Бiрак салык салудыц жоFары децгейiнiц орны жаца мYмкiндiктермен толуы мYмкiн. БiрыцFай кедендiк кещспк турмыстык электрониканы ендiрушiлерге тиiмдi болып, ком-паниялар одактыц iшiндегi кеден алымдарыныц болмауына байланысты уксату нары^ын кецейтедi.
БiрыцFай кедендiк кецiстiктi дамытуда Ресей, Беларусь, Казакстан CYт енщру жэне пайдала-нуда бiрыцFай жоспарды келiстiрiп, бiрыцFай техникалык регламент беюткен сапа нормаларын сактап, ез шекараларын зацсыз CYт енiмдерiнен KорFайтын болса, бул саланыц ендiрушiлерi осы баFытты колдайды. Сонымен катар шуFыл тэртште алыс шет елдерден келетiн импорт-ты кедендiк-тарифтiк реттеп жэне шараларды тYзеп отыруы кажет. Yш мемлекеттщ CYт жэне CYт енiмдерiн енщру мен колдануыныц бiрiккен жиынтыFын алFанда да, осы азык-тYлiкке байланысты олар ез кажеттшктерш етей алмайды. Ресейдегi сут ендiрушiлерге Беларусьтыц ар-зан CYт енiмдерiнiц экелiнуi эсер етедь Кеден одаFына байланысты мэселе кYPделенуi мYмкiн. Сонымен катар бiрыцFай кецiстiкте ендiрiстiц маусымына катысты мэселелердi шешуге болады. Комиссияныц мYшелерi кейбiр CYт жэне CYт ешмдершщ кiргiзiлуiне байланысты орташа 15% кеден алымдарын кетеруге усынысты колдады. Мундай усыныс бiрыцFай кеден тарифiнiц керсетюштерше езгерiстер енгiзу Yшiн Кеден одаFыныц комиссиясына да енгiзiлдi.
Кеден алымдарыныц есуi мYше-мемлекет-тердiц тутынушыларына катысты баFаFа эсер етпейдi. Бул мэселеге катысты сарапшылар мы-надай мэлiметтердi атап керсетедi: «Повышение пошлин не повлияет на конечную цену для потребителей, так как, во-первых, за пять месяцев текущего года производство молочной продукции в России выросло на 11%. Во-вторых, отечественные мощности по производству молочных продуктов загружены лишь на 60%. В третьих, Беларусь при необходимости обеспечит Россию недостающим объемом молочной продукции во избежание дефицита и роста цен на российском рынке. Такая договоренность об оперативной корректировке баланса товарооборота достигнута между министрами сельского хозяйства России и Беларуси» [2, 4].
Тэуелсiз сарапшылар ресейлш енщрушшерге Кеден одаFы тарапынан преференциялар бер> летшдтн мойындайды. Кеден одаFына мYше-мемлекеттердiц iшiнде казiргi кезде Ресей экономикасы каркынды дамушы болып са-налады. Сондыктан да одак жумысыныц ба-сталуы кезiнде компаниялардыц кецейтшген нарыкты иемденуiне мYмкiндiктер туындады. БiрыцFай кедендiк кецiстiктiц шецберiнде бизнес шынындардыц азайтылуына кол жеткiзе
алады. 6нiмдердi тасымалдаудыц да YPДiсi жецшдетшед^Осы орайда Кеден одаFына мYше мемлекеттермен сауданы белсендi жYргiзген мекемелер утады. Эсiресе бул азык^лш енеркэсiбi, машина жасау жэне телекоммуникация саласыныц кейбiр мекемелерiне тиiмдi.
Кеден одаFы Еуразиялык экономикалык кещспк нысанында кедецщк регтеудi толык бiрiздiлендiру жаFдайында езшщ максаттары мен мiндегтерiн орындай алады. Кеден одаFы аукымындаFы бизнестщ дамуына катысты байланысты мэселелер бойынша маман-дар ез кезкарастарын былай деп бiлдiредi: «Интеграциялык YPДiсте пайда болатын кеден мэселелерi мен кажетriлiктерi уйымдастырушы-кукыктык сипагтаFы мэселелердi шешу тетiктерi бар тиiмдi баскаруды талап етедь Кеден одаFына мYше-елдердiц улттык мYДделерiн сактау негiзiнде интеграциялык мYДденiц болуы жаца жаFдайдаFы кеден эюмшшшне ортак талап койылуын кажет етедЬ> [3, 22].
Мундай мYмкiндiктердi кершi мемлекеттердщ екiлдерi де пайдалана алады. Энерготасу-шы жэне шикiзатка, мунай саласына байла-нысты кедендiк тариф жаFдайы соцына дейiн аныкталFан жок. Кеден одаFына мYше елдер болашакта интеграциялык YPДiстерге сэйкес стратегиялык утымды жаFдаЙFа ие болады. Егер-де кедецщк тарифтщ олкылыктары аз болатын болса, мYше мемлекеттер таяу уакытта оныц
жемiстерiн кере алады. Кедецщк тарифтер жаксы декларацияланFанымен, оныц алшактыктарын езгертпесе ол кызмет етушi тепкке айнала алмай-ды. Дегенмен де 170 миллион турFыны бар Yш мемлекегтiц ортак нарыFы бизнес Yшiн тартым-ды жэне болашаFы бар баFыт болып есептеледi. Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылFа дешнп кезецге арналFан кукыктык сая-сат тужырымдамасында: «Кеден зацнамасы кедендiк ережелер мен рэамдерде халыкаралык сауданы жэне алмасуды дамытуFа кедергi келтiретiн алшактылыктарды жою максатында кедендiк рэсiмдердi оцайлату жэне YЙлесiмдi ету баFытында дамуы, сондай-ак халыкаралык ынтымактастыкты ынталандыруы кажеттшш атап керсетiлген» [4, 3].
Кеден одаFыныц аукымындаFы интеграциялык Yрдiстер казакстандык бизнес Yшiн де жаца мYмкiндiктер туFызады. Кеден одаFына косыл-Fаннан кейiн эрбiр ендiрушiге экономикалык кещспк кецейе тYседi. Эндiрiспен айналыса-тын кез-келген мекеме, кiшi бизнестен бастап енiмдi бYкiл Кеден одаFыныц кещспгш камту Yшiн ендiре бастайды. Сонымен катар сауда енiмдерiн уксатудыц да мYмкiндiктерi езгередi. Нормативтiк кукыктык актшерге мониторинг кезiндегi элеумегтiк эдiстердi кец колдану кеден саясатын жYзеге асыру барысында коFамдык пiкiрдi неFурлым ескеруге мYмкiндiк бередi.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Сукуров Н.Н. О некоторых аспектах формирования договорно-правовой базы Таможенного союза Республики Беларусь, Республики Казахстан и Российской Федерации // «Правовые и административные механизмы функционирования единой таможенной территории: Казахстан, Россия, Беларусь» // Материалы международной научно-практической конференции, КазГЮУ. - Астана, 2011.
2. Бзежинский Д. Выгоды и потери от Таможенного союза // Российская бизнес-газета. - №761(28), 03.07.2010.
3. Алибеков С.Т. Опыт и первые результаты в Таможенном союзе ЕврАзЭС // «Правовые и административные механизмы функционирования Единой таможенной территории: Казахстан, Россия, Беларусь» // Материалы международной научно-практической конференции, КазГЮУ. - Астана, 2011.
4. Казахстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дешнп кезецге арналган ^у^ыщтыщ саясат
тужырымдамасы // Егемен Казахстан, 2009, 28 тамыз.
• • • • •
Б1ръщгай ке^стжке втудег1 экономикалъщ интеграциялыщ кезецдердщ 6ipi Кеден одагы болып, ол оган цатысушылардыц, сонымен щатар Цазащстан экономикасыныц дамуына ыщпал emedi. Бул мащалада интеграциялыщ YPdicmep кезтде пайда болатын бизнес саласындагы кедендт реттеуге щатысты мэселелер щарастырылады.
Одним из этапов экономической интеграции на пути к единому пространству является Таможенный союз, который оказывает огромное влияние на развитие экономики его участников, в том числе Казахстана. В этой статье рассматриваются проблемы таможенного регулирования, возникающие в интеграционном процессе.
One of the stages of economic integration towards a common space of a Customs Union, which has a huge impact on the economic development of its members, including Kazakhstan. This article discusses the problems of customs regulation resulting in the integration process.
