CC BY
16ИбрагимовЖамаладен Ибрагимулы,
ЦР Зац шыгару Институты халыщаралыщ зацнама жэне салыстырмалы щущыщтану белгмгшц
жетекшг гылыми щызметкерг, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент
ИНТЕГРАЦИЯЛЬЩ ПРОЦЕСТЕРДЩ КАЛЫПТАСУЫНДАГЫ ЕУРАЗИЯЛЫК ИДЕЯЛАРДЬЩ Р0Л1
Тэуелшз мемлекеттер достастыгы кещс-тiгiн цамты^ан интеграциялыц процесстер мемлекеттердщ тыгыз байланыста болуга ^мтылуымен тYсiндiрiледi. Б^рынгы одацтас мемлекеттердщ тыгыз байланыста болу тен-денциялары тэуелсiз мемлекеттер достастыгы шецбершде ете шагын одацтардыц жасалуы-на жагдай тудырады. Осы жан-жацты царым цатынастардыц нэтижесiнде Кеден Одагы, БiртYгас экономикалыц кещспк цалыптасты. БiртYгас экономикалыц кещспк ау^ымындагы ете шапшац интеграциялыц процесстер алды-на ^ойган мацсаттарына бiртiндеп жетiп жэне тыгыз экономикалыц байланыстар ез тшмдшгш керсете бастады.
Казахстан Республикасыныц 2010 жыл-дан 2020 жылга дейiнгi ц^цыцтыц саясат т^жырымдамасында халыцаралыц интеграциялыц процесстердщ ц^цыцтыц аспектiлерi былай деп атап керсетшген: «Мемлекеттщ ц^цыцтыц саясатыныц жаhандану жагдайында барынша цанат жайып келе жатцан халыцаралыц ц^цыцтыц цырлары бар. Осыган орай аталаган саясаттыц мацызды багыттарыныц бiрi сыртцы саяси жэне сыртцы экономикалыц цызметтi ц^цыцтыц цамтамасыз ету болып табылады» [1, 2].
БiртYгас экономикалыц шецберiндеri экономикалыц цатынастар инвестициялыц саладагы екi непзп мацсатца цол жеткiзуге арналады: ол оган цатысушы- мемлекеттердщ инвестициялыц агымдарыныц дамуына жагдай тудыру жэне Yшiншi елдердщ инвестицияларына цатысты бiрыцFай тэсiлдердi аныцтау.
2000 жылы ц¥рылFан Еуразиялыц экономикалыц цауымдастыц тэуелсiз мемлекеттер территориясындаFы ец тиiмдi интеграциялыц бiрлестiк мэртебесiне ие болып, Казацстан, Ре-сей, Беларусь экономикасыныц есуiне болып жатцан элемдш даFдарысца царамай ыцпал жа-сап келедi.
Еуразиялыц интеграция мэселесшдеп бiрт¥тас экономикалыц кещспкке мYше-елдердщ басшыларыныц ж^мыс барысын-да цалыптастырFан екпiнi кейбiр мэселердщ оц шешiлiп келе жатцандаыFын ащартады. Осы орайда Казацстан Республикасыныц Президентшщ мына ^станымдары бiзiдiц пiкiрiмiздi бекiте тYседi: «Тэуелшздк жылда-рында Казацстан халыцаралыц процесстердщ цатысушысы ретiнде танылып, бiз сыртцы баFытта ыцFайлы жаFдай жасаFа ^мтылдыц. Бiз Кеден ОдаFы мен БiртYгас экономикалыц кецiстiктi бекiтемiз. Бiздiц таяудаFы мацсатымыз-Еуразиялыц экономикалыц одац ц¥ру. Осы орайда бiз мэселелердiц келiсiм арцылы шешiлетiнiн мэлiмдеймiз. Саяси егемендiлiкке ешцандай н^цсан келмейдЬ> [2, 7].
Еуразиялыц экономикалыц одац шецбервде OFан мYше-елдердiц Fылым, мэдениет жэне элеуметпк цамтамсыз ету саласындаFы мэселелерде де царым-цатыстардыц тыFыз болатындыге белгiлi. Осы орайда бiз халыцаралыц интеграцияланудыц ц^цыцтыц цырларын аша тYсу мацсатында, осы процестердiц цайнар кездершщ бiрi болып табылатын еуразияшылдыц идеяларды Fылыми-ц¥цыцтыц т¥рFыда талдау-ды жен кердш. Эйткенi экономикалыц царым-цатынасты тыFыз дамытамыз деген елдердiц рухани байланысыныц эволюциялыц даму жолы бYгiнгi тандаFы ц^цыцтыц FылымдаFы езектi мэселердщ бiрi деп ойлаймыз.
ШыFыс пен Батыстыц царым-катынастары мэселелерiнiц зацгерлердiц, тарихшылардыц, саясаттанушылардыц, философтардыц, социо-логтардыц Fылыми iзденiстерiнiц негiзгi баFыттары Fана емес, барлыц адамзаттыц рухани iзденiсi деп айтуымы^а болады.
К^рп танда Казацстан жэне Ресей Yшiн, б^рыеты Кецес ОдаFыныц iрi аймацтары ретiнде цандай болу цажет, ез жолымен жYPу керек
пе элде бiреудiц артынан еру ^ажет пе, езшщ емiрiнiц рухани непзш жэне орнын ^алай керу керек деген мэселе езекп.
Кецес одагыныц ескi сызбалардан тыс болашагын талдау, сонан соц Кецес мемлекетшщ жылдамыра^ кулдырауы бiрте-бiрте еуразиялыщ идеяларга ^ызыгушылыщ тудырады.
Кайта куру кезещне дейiн еуразия та^ырыбына арналган ма^алалар сирек жазылды. Еуразиялыщ та^ырып Л.Н. Гумилев ецбектерш талдау ау-кымында жанама турде байкалганымен, ол багыттагы гылыми пiкiр-талас халыщтардыц даму жолдары туралы емес, ресейлштердщ да-ламен карым-^атынастары туралы жYргiзiлдi.
вткендi зерделеу ар^ылы болаша^ дамуын ол кезде бiрлi-жарым зертеушiлер гана ойлады. Мундай проблемаларга Олжас Сулейменовтыц Азия ютабы жэне Л.Н. Гумилевтщ шыгар-машылыгы кеп улес ^ос^анымен, ол ецбектер де терiс сынауларга ушырады.
Кайта куру кезещ жэне жариялылык еуразия проблемаларыныц басталуы жэне тал^ылауына 1920-шi жылдардагы еуразияшылардыц гылыми жэне гылыми танымдык ецбектерiмен катар, казiргi замангы когамтанушылар такырыпты еуразия идеяларын терещрек зерделеудi та-лап ететiн ултаральщ кайшылыщтардан белек карастырады.
Еуразияшылдар коммунист^ тэртштщ кулауына сол кезде дайындалып, ал бiз 80 жыл еткен соц олардыц Yндеулерiне куэгер болып отырмыз. Олар ол кезецде ел Yшiн ете каушт деп санап, мемлекеттщ етпелi кезецде элсiремеуiне халыщтыц (жокшылывда, кетерiлiс, согыс жэне тецкерютер) кезецiне ушырамауын ойлады. Бiз еуразиялшылдыщтардыц кез^арастарыныц жемiстерiн ез уа^ытында пайдаланбай, кейбiр сэттердi жiберiп алдыщ.
К^рп ец бастысы улттык татуластыщ, кептеген улттар арасына жiк салушыларга карсы тура бiлу. Бул Yшiн еуразияшылдыщтар мы^ты базис дайындады, бiз соны мецгерiп Yлгерiп адамдардыц назарына салып колдана бiлуiмiз кажет.
Бiздiц ойымызша казiргi мэселе Казахстан жэне Ресейге гана емес, барлыщ элем тагдырына байланысты. Еуразияшылдыщтардыц Yлесi на^ты емiршец идеяларды бiрiктiре бiлуi. Бiрак ол кезде олардыц кадамдары ез уа^ытында жа-салмады. Бiздiц ойымызша тап ^азiрri танда еуразияшылардардыц идеяларын на^ты тарихи ортага бейiмдеудiц уа^ыты келген тэрiздi.
Еуразияшылардардыц айщан халыщтарды бiрiктiру, татуластыщ, мэмлегерлiк идеяларынан
кажетп магынаны тауып оны на^ты мемлекет призмасы аркылы теориялыщ тYрде зерделеу кажет. Сонан соц ец жемiстi ой-кез^арастарга теориялы^-^у^ы^ты^ анализ жасау керек.
Еуразияшылардыц непзп идеяларыныц бiрi халыщтарды бiрiктiруде дэнекер-халыщ идея-сы. Славяндыщ - тYрiктiк диалог тарихта на^ты еуразиялыщ мэдени еркениеттiк кецiстiктi негiздеп, кезге кершбес энергетикалыщ жiптер ар^ылы Еуропаны Кытаймен, Индиямен, Перси-ямен байланыстырады.
«Еуразиялыщ» терминiн ^олдана отырып географиялыщ магынадагы «Европа» жэне «Азия» деген угымдарды енгiзуге болады. Бул мэдениеттану жэне философиялыщ магынадагы «Батыс» жэне «Шыгыс». Бул орайда казiргi Казахстан зерттеушiлерiнiц бiрi С.Ю. Колчигин былай деп жазады: «различия в истории культуре стран и народов определяются в конечнем счете различиями в типах отношения человека к миру» [3, 2].
Сондыщтан да дYниеге деген шыгыстык жэне «батыстыщ» ^атынастар тиш туралы айщанда халыщтар жайлы гана емес, олардыц «рухы» туралы айтылады. Сол себептi «Европа» жэне «Батыс», «Азия» жэне «Шыгыс» YFымдары бiр-бiрiне жа^ын болганы мен сэйкес келе бермейдь
Еуропа жэне Азия, Батыс жэне Шыгыс бiртутас Еуразияныц екi полюсi. Шыгыс пен Батыстыц карама-^арсылыгын абсолюттендiруге болмайды. Тарихи тэжрбие бiрiгушiлiк «интеграция» мYмкiндiгiн, «Yшiншi жол», Yшiншi элемнiц ^алыптасуыныц, ал посылу нYктелерi Шыгыс пен Батыс, Азия жэне Еуропа екецщгш керсетедь Мiне бул элем болып табылады. Зерттеушi С.Ю. Колчигиннiц: «Включая в себя Европу и Азию географически, Евразия по своей внутренной сути, т.е. как тип мироотношения, находится между Западом и Востоком» [3, 23] деп атауынан, еуразияшылдыщтыц ерекшелiгi аралыщ жагдай екенiн бай^ауга болады.
Еуразияшылдыщ Батыс тарапынан да, Шыгыс тарапынан да езiне ыщпал кередi. Казахстан Еуразияныц орталыщ белiгiн бекiтушi ерекше мемлекет непзшде ^алыптасты. Бiздiц елiмiздiц еуразиялыщ мэнi табигатты технологиялык ба-сып алуга Yнемi умтылып материалиспк баты-спен, табигатпен Yйлесiмдiлiктi са^таган шыгыс аралыгындагы на^ты мэмiлелiк мумюцщк туды-руында.
Белгiлi мэдениеттанушы И. Хейзенга былай деп жазады: «в каждой культуре имеются известные, возрождающиеся в истории цивилизации, иллюзии и утопии человечества» мечта о золо-
том веке, буколический идеал возврата к природе, евангельский идеал бедности, коренящийся в архаике рыцарский идеал, возрождение античности. «Это гиперболические идеи жизни», вокруг которых в той или иной культуре сосредотачивалась в жизнь, общество» [4, 3].
Бiздiц ойымызша еуразиялык кещспкте, ру-хани-философиялык кещснктеп бiрiктiру иде-ясы, зерттеушi атап еткен емiр идеясы болып табылады.
Дiни ортада да мусылман, христан дiни доктринасында адамдарды рухани кауымдас-тыгыныц элеуметтiк карым-катынаста экономи-калык, топтык ерекшелiктерiнен жогары туру принциш калыптаскан.
Казiргi кезде бiз Еуразиялык экономикалык Одактыц курылуы туралы мэселе болгандыктан адамзат тэжiрбиесiне кай жагынан практика-лык, теориялык жагынан болса да CYЙенгенiмiз дурыс.
Бугшп кYнде мэдени болсын, саяси бол-сын салада когам жэне мемлекеттщ жаца даму жолдарын карастыру мацызды болып табы-лады. Бiрiгу идеясыныц кажеттшп елiмiздiц Президентi тарапынан да айтылып келедi. Баска халыктармен байланыстардыц керек екендiгi жайлы Казакстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаев былай дейдк «ни одно государство не может рассчитывать на расцвет и развитие без интернациональных процессов. Даже США - государство номер один, не может жить без международной торговли, Китай не может, Индия не может, а уж мы, Казахстан, тем более не сможем без интеграции, без общения, без нахождения в каком-то сообществе, в доверительном круге государств, с которыми мы будем торговать, взаимообмениваться - это будет полезно и нам, и всем остальным» [5, 3].
Мунда экономикалык бiрiгу туралы мэселе айтылгандыгын керуге болады. Сонымен катар рухани факторга бiрлiкке аса назар аударылуда. Эсiресе бiз Еуразия деп атайтын территорияда, нактылай Тэуелсiз Казакстанда кецiл белшед1
Казакстан Республикасындагы кукыктык реформалардыц жYргiзiлуiне когамныц рухани жагдайы, турактылык атмосферасы, улттык жэне азаматтык келюм эсер етедi. Бул багыттар Казакстан когамыныц улттык бiрiгу идеясында бектлш сол когам базасы негiзiнде ^лденуге экеледi. Мундай эмбебап идеяны Елбасы Н.Э. Назарбаев кетерсе, ал Казакстан тургындарыныц колдайтындыгын уакыттыц езi керсетп.
Сонымен бiрге Н.Э. Назарбаев Елбасы ретшде ултшылдыкка уласатын жалган па-
триотизмнен сактануды былай деп керсетедк «В идейной устремленности защитить права какой-то одной нации, в попытках выстоять ее, в чем-то ущемленной, чаще всего сквозит душок национализма. Возникающий на этой почве патриотизм быстро переходит в ура-патриотизм, а затем в национал-патриотизм, от которого полшага до фашизма. Все это подогревается в поисках врага, главным образом, в лице представителей другой нации. Вот и найдена почва для возникновения межнационального конфликта. Теперь дело за малым - нужен лишь повод, который всегда «организует» или уголовный элемент, или люмпенпролетариат» [6, 16].
Казакстан езшщ кеп улттылыгымен ерекше де, кртн мемлекет. Ол кептеген тарихи себеп-терге байланысты калыптасты. Осы жерде ерекше эрi мэдениетп кещснк непзделд^ Сондыктан да бiздiц елiмiздiц барлык азаматтары Yшiн ортак езiндiк ерекшелшн калыптаскандыцын атап етуге болады.
Бул ойымызды Казакстан Республикасыныц Президентшщ мына кезкарасы бекiте тYCкендей: «Мы просто обязаны действовать так, чтобы эту общность сохранять и развивать, давая отпор любым силам, которые стремятся нарушить мир и согласие в нашем одном для всех доме. Признание самостоятельно существующих культурных потоков не отрицает их взаимодополняемости и взаимообогащаемости, что никак не означает ассимиляцию» [6, 18].
Мше еуразияшылардыц осындай идеялары интеграциялык процестер аукымында емiрге енш келедi. Казакстанныц эртYрлi мэдени кещспкте дамуы когамымыздыц дамуыныц прогрессивтi нысаны боып табылады. Бiз тарих усынган мYмкiндiктердi толык пайдалануымыз кажет. Бiздiц еуразиялык тамырымыз шыгыстык, батыстык, еуропалык агымдарды бiрiктiрiп, кеп мэдениеттiлiктiц казакстандык Yлгiсiн жасауга мYмкiндiк бередi.
Еуразиялык экономикалык одактыц накты стратегиясымен катар, одан да жогары максаты болуы керек. Ал ол максаттар эр адамныц тулгага айналудагы даму багыттарымен сэйкес келуi кажет. Мундай мiндеттерсiз одактыц бо-луы мYмкiн емес. Бул максат барлык адамзаттыц даму максатымен сэйкес келедi.
Казiргi кезецдегi адамзаттыц, когамныц даму жолдары туралы туралы казакстандык сарапшы-лар мынадай ой айтады: «У человечества - путь один, а значит у Казахстана нет и не может быть какого-то пути. Казахи хорошо понимали это со времен Абылай-хана» [7, 6].
Тэуелшз Казацстанныц жYЙелi жэне нацты сыртцы саясаты ^лттыц мYДделердi алFа басты-ру жэне аймацтыц жэне жаhандыц цауiпсiздiктi бекiтуге баFытталуы цажет. ДYниенiц еркендеп ескен, ец байы^ан 30 мемлекетiнiц цатарына кiру цажеттшш басты мацсат ретiнде айтыла-тын мемлекеттiк стратегияда б^л мэселе айцын керсетiлген: «Сбалансированность нашей внешней политики означает развитие дружественных и предсказуемых отношений со всеми государствами, играющими существенную роль в мировых делах и представляющих для Казахстана практический интерес» [2, 7].
К^рп кезендеп элемдеп жаFдай барлыц бейбiт цатынастарFа негiзделген жеке жолдыц болуы мYмкiн емес екендiгiн керсетш отыр. Осы орайда Еуразиялыц экономикалыц одацтыц ролi жоFары болмац. Каржылыц даFдарыстардыц Yнемi екпiнiндегi халыцаралыц экономиканыц дамуыныц цазiргi жаFдайында,
посткецеспк кещспгшде барлыц тэуелсiз мемлекеттер достастыгы елдерше тиiмдi тыгыз интеграциялыц байланыстардьщ дамуы взектi басымдыцтардыц 6ipi болып табылады.
Экономикалыц шектеулер жэне кедергiлердi алып тастау бойынша бiрiккен шаралар Кеден одагы елдерi арасындагы интеграцияныц жогары децгешн кврсетш,ол елдердщ эрiптестiк элеуеттi тиiмдi пайдалуга бейiмдiлiгiн кврсетедi. БiртYгас экономикалыц кещспк шецбершдеп елдердщ жогары технологиялыц салалардагы инновациялыц бiрiккен жобаларга негiзделген экономикаларыныц интеграциясы царым-цатынастыц цажеттiлiгiн айцындай тYседi.
Еуразияшылдардыц идеяларына негiзделген гылыми, экономикалыц жэне адами элеуеттщ бiрiгуi элеуметтiк, бiлiм, саяси, экономикалыц жэне мэдени салалардагы кец ауцымды жобалар-ды iске асыруга барлыц ^шт шогырландырады.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казацстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi ц^цыцтыц саясат т^жырым-дамасы // Егемен Казацстан. 2009 жыл, 28 тамыз. - №281-283(25680). - 16 б.
2. Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации народу Казахстана. Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства // Казахстанская правда. - 2012 г. - 14 декабря. - №437-438(27256-27257). - 17 с.
3. Колчигин С.Ю. Что такое евразийство? // Простор. - 1995 г. - № 4. - 87 с.
4. Хейзенга И. В тени завтрашного дня. - М., 1992. - 179 с.
5. Назарбаев Н.А. Материалы беседы с корреспондентом журнала «Простор». - 1995 г. - № 12. -97с.
6. Назарбаев Н.А. К обновленному Казахстану - через углубление реформ, общенационалное согласие. - Алматы, 1994. - 79 с.
7. Всем по пути со всеми. Беседа философов // Простор. - 1996. - №11. - 87 с.
Тзуелаз мемлекеттер достастыгы кещстгггн щамтыган интеграциялыщ процесстер мемлекеттердщ тыгыз байланыста болуга умтылуымен тYсiндiрiледi. Бурынгы одащтас мемлекеттердщ тыгыз байланыста болу тенденциялары тэуелыз мемлекеттер достастыгы шецбершде ете шагын одащтардыц жасалуына жагдай тудырады. Мащалада халыщаралыщ интеграциялыщ процесстердщ щалыптасуындагы еуразиялык идеялардыц релi щарастырылады.
ТYйiн свздер: интеграция, одащтас мемлекет, щауымдастыщ, Кеден Одагы, БiртYтас экономикалыщ кецiстiк, зац, щущыщ.
Интеграционные процессы, которые охватили пространство СНГ с первых дней, были обусловлены стремлением государств к более тесному сотрудничеству. Тенденция к более тесному сотрудничеству бывших союзных республик способствует становлению более узких
интеграционных союзов в рамках СНГ. В статье рассматривается роль и значение евразийских идей в становлении международных интеграционных процессов.
Ключевые слова: интеграция, союзное государство, сообщество, Таможенный союз, Единое экономическое пространство, закон, право.
The article discusses the role and significance of ideas in the formation of the Eurasian international integration processes.
Keywords: integration, federal state, community, Customs union, Common economic space, law, right.
Жамаладен Ибрагимулы Ибрагимов,
КР Зац шыгару институты хальщаральщ зацнама жэне салыстырмалы кукыщтану бeлiмшщ жетекшi гылыми кызметкер^ т.г.к., доцент
Интеграциялык процестердщ калыптасуындаFы еуразиялык идеялардыц рeлi
Ибрагимов Жамаладен Ибрагимович,
ведущий научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного правоведения ИЗ РК, к.и.н., доцент
Роль евразийских идей в становлении интеграционных процессов
Ibragimov Zhamaladen,
leading research fellow of the Department of International legislation and Comparative Law of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, c.h.s., associate professor
The role of ideas in the formation of the Eurasian integration processes
