Научная статья на тему 'КАВКАЗОРТИДАН АМЕРИКА БОЗОРИГА'

КАВКАЗОРТИДАН АМЕРИКА БОЗОРИГА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

61
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БХСР / Кавказорти / савдо бўлими / “Кавказ Трейдинг” / Гершкович ва ўғил” / BPSR / Caucasus / Sales-representative / “Caucasus Trading” / “Gershkovich and Son”

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Турдали Қамбарович Нуридинов

Мақолада БХСРнинг 1922-1923 йилларда АҚШ билан олиб борган иқтисодий алоқалари ёритилади. Кавказортида фаолият олиб борган савдо бўлими АҚШнинг “Кавказ Трейдинг”, Гершкович ва ўғил” фирмалари билан савдо алоқаларини ўрнатди. Совет савдо ташкилотларининг аралашуви натижасида ҳамкорлик муносабатларига барҳам берилганлиги ёритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FROM THE CAUCASUS TO THE AMERICAN MARKET

This article covers the history of economic relations with the USA in 1922-1923. The sales department in the Caucasus has established trade relations with the US companies Kavkaz Trading, Gershkovich and Son. As a result of the intervention of Soviet trade organizations, cooperation was terminated.

Текст научной работы на тему «КАВКАЗОРТИДАН АМЕРИКА БОЗОРИГА»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 КАВКАЗОРТИДАН АМЕРИКА БОЗОРИГА

Турдали ^амбарович Нуридинов

Кукон давлат педагогика институти turdali. nuridino v@mail. ru

АННОТАЦИЯ

Маколада БХСРнинг 1922-1923 йилларда АКШ билан олиб борган иктисодий алокалари ёритилади. Кавказортида фаолият олиб борган савдо булими АКШнинг "Кавказ Трейдинг", Гершкович ва уFил" фирмалари билан савдо алокаларини урнатди. Совет савдо ташкилотларининг аралашуви натижасида хамкорлик муносабатларига бардам берилганлиги ёритилади.

Калит сузлар: БХСР, Кавказорти, савдо булими, "Кавказ Трейдинг", Гершкович ва уFил"

FROM THE CAUCASUS TO THE AMERICAN MARKET

Turdali Kambarovich Nuridinov

Kokand State Pedagogical Institute turdali. nuridino v@mail. ru

ABSTRACT

This article covers the history of economic relations with the USA in 1922-1923. The sales department in the Caucasus has established trade relations with the US companies Kavkaz Trading, Gershkovich and Son. As a result of the intervention of Soviet trade organizations, cooperation was terminated.

Keywords: BPSR, Caucasus, Sales-representative, "Caucasus Trading", "Gershkovich and Son".

КИРИШ

Узбекистоннинг давлат мустакиллигини кулга киритиши натижасида республикамиз халкаро муносабатларнинг тула конли субъектига айланди. Мазкур жараён нафакат Узбекистон, балки унинг худудида мавжуд булган давлатларнинг совет даврида олиб борган ташки алокалари тарихини илмий асосда ёритишни долзарб масалалардан бири сифатида кун тартибига куймокда. Бугунги кунда Узбекистонда амалга оширилаётган изчил ва тизимли ислохотлар,

айникса, таш^и сиёсатдаги улкан узгаришлар халкаро муносабатлар тарихини илмий асосда урганиш масаласини заруратга айлантирмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Совет даври тадкикотларида БХСР тарихи хукмрон мафкура меъёрлари асосида урганилиб, республиканинг хорижий давлатлар билан муносабатлари деярли ёритилмаган. Мустакиллик йилларида К,. Ражабов, Ф. Косимов, С. Иноятов, У. Рашидов, Ш. Хдйитов, С. Бадриддинов, К. Рахмоновлар томонидан БХСР тарихининг турли масалалари урганилган. Хорижий ва узбек тарихчилари тадкикотларида ХХ аср бошларида Бухорода руй берган ижтимоий- сиёсий жараёнлар, совет хокимиятига карши кураш масалалари урганилиб, ташки алокалар масаласи тадкикот доирасидан четда колган.

Ушбу маколада тизимлаштириш, киёсий тахлил, анализ ва синтез хамда муаммовий-хронологик каби илмий тадкикот усуллардан фойдаланилди.

БХСР даврий матбуоти ва Узбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви фондларида сакланаётган архив хужжатлари материаллари илк марта илмий муомалага тортилиши натижасида БХСРнинг АКШ савдо ташкилотлари билан олиб борган алокаларига оид маълумотлар аникланди.

НАТИЖАЛАР

Тарихан киска муддат давомида мавжуд булишига карамасдан БХСР хукумати жуда фаол ташки сиёсат олиб борди. БХСР хукуматининг хорижий мамлакатлар билан олиб борган сиёсий, иктисодий, маданий, илмий-техникавий хамкорликдан кузлаган максади "халкка эркин маишат, иктисодий озодлик, асрлардан буён амирликнинг асоратида ётган халкни маданият тараккийсига чикармок эди" [1]. БХСРнинг ташки сиёсати совет хукумати билан тузилган шартномалар доирасида амалга оширилишига карамасдан, Бухоро совет республикалари, АфFOнистон, Туркия, шунингдек, Гарбнинг ривожланган мамлакатлари билан кенг хамкорликни йулга куйишга харакат килди. Республика хукумати Fарбий Европа ва АКШ билан иктисодий ва маданий алокаларни урнатиш масаласига алохида ахамият каратди. БХСР хукумати рахбарлари совет мустамлакачилигидан халос булишнинг шартларидан бири Бухорода замонавий халк хужалигини барпо этиш, дунёнинг илFор мамлакатлари билан кенг хамкорликни йулга куйиш эканлигини яхши тушунган. БХСРнинг ички ва ташки сиёсати устидан совет давлат органлари хукмронлиги урнатилган булишига карамасдан, республиканинг табиий бойликларини саноат асосида уздаштириш учун 1921 йилдаёк хориж капитали, биринчи навбатда

Германия капиталини жалб килиш масаласи хукумат даражасида мухокама килинди [2].

1921 йил бахоридан РСФСР иктисодиётида янги иктисодий сиёсатга утилиши натижасида иктисодий чекловлар бекор килиниб, мамлакат иктисодиётига хорижий фирмалар, чет эл капитали кириб кела бошлади. Аввало, Гарбий Европанинг ривожланган давлатлари ва АК,Ш билан кенг иктисодий хамкорликни урнатиш имкониятлари урганиб чикилди. БХСР учун Кавказорти худуди Гарбий Европа ва АКШ бозорларига чикиш куприги вазифасини бажариши лозим эди. Бухоронинг Европа давлатлари билан иктисодий алокаларини йулга куйиш максадида 1921 йил 15 декабрда Бухоро ташки савдо булимининг Боку, Ботуми, Тбилиси шахарларида булимларини очишга карор килинди [3. 191]. БХСР савдо ваколатхонасининг Тбилисидаги булими 1922 йил 4 ноябрдан 1923 йилнинг 15 сентябригача, Ботумидаги булими 1922 йил 9 декабрдан 1923 йил 7 сентябргача фаолият курсатди [4].

Кавказортининг Боку, Тифлис, Ботуми шахарларида фаолият юритган савдо булимлари, нафакат бу ердаги давлат ва хусусий фирмалар билан, балки Кавказортида ваколатхоналари мавжуд булган Гарбий Европа ва АКШ фирмалари билан хам узаро хамкорликни йулга куйди. Савдо ваколатхонаси Бухоро кишлок хужалигига буF ва электр машиналарини олиб кириш, чорва махсулотларини хом ашё сифатида эмас, балки тайёр махсулот сифатида чет эл бозорига олиб чикишга ахамият каратади. БХСР хукуматининг иктисодий сиёсатида Бухоронинг табиий бойликларидан мамлакат тараккиёти учун фойдаланишда илFор техникага эга булган мамлакатларга концессия бериш масаласи мухим урин тутади [5].

БХСРнинг Кавказортидаги савдо булимлари Гарбий Европанинг саноати ривожланган мамлакатлари ва АКШ билан савдо ва техникавий хамкорликни урнатишда муайян ишларни амалга оширди. 1923 йил бошларида БХСРнинг Кавказортидаги савдо ваколатхонаси хорижий мамлакатлар билан иктисодий хамкорликни янада кенгайтирди. БХСР савдо ваколатхонаси Гарбий Европанинг Швеция, Италия, Франция, Англия каби мамлакатлари хамда АКШнинг савдо -саноат доиралари билан узаро иктисодий алокаларни урнатди.

БХСРнинг Кавказортидаги савдо ваколатхонасининг Кавказортида фаолият юритган АКШ савдо, ишлаб чикариш муассасалари билан йулга куйган иктисодий хамкорлиги киска муддат давом этган булишига карамасдан мухим йуналишлардан бири булган. Бу даврда Бухорода мавжуд булган совет харбий кисмларининг барча харажатлари БХСР хукумати зиммасига юкланган эди. Кавказортидаги савдо ваколатхонаси харбий харакатларда катнашаётган совет

аскарлари учун хорижий хамкорлардан Бухоро махсулотлари эвазига кийим -кечак сотиб олишга жалб килинди. Савдо ташкилоти вакиллари ушбу масалада АК,Ш фирмасига мурожаат килди. БХСРнинг Кавказортидаги савдо булимлари билан хамкорликни АКШнинг "Кавказ трейдинг корпорейшн" фирмаси бошлаб берди. Бош ваколатхонаси Нью-Йоркда жойлашган, Истанбул ва Ботумида булимлари мавжуд булган АКШнинг "Кавказ трейдинг" корпорацияси 60 кун ичида Ботуми портига 2 минг дона харбий кийим-бош етказиб беришни таклиф килади. Унинг вакиллари 1922 йил 22 октябрда БХСРнинг Тбилисидаги савдо булимига Америкада ишлаб чикарилган 2000 дона харбий кийим-кечакнинг хар бирини 9 доллар нархда БХСРга сотиши мумкинлигини билдирди. [6. 67]. 1922 йил 26 октябрда АКШнинг мазкур ширкати вакили Левинсон жами 388 жуфт "Вера" этигини 4,5 доллар нархда, "Итбоши" деб номланган бузни эса 5,5 доллар нархда сотилишини маълум килади. Ушбу Америка корпорацияси Кавказортида Бухоро халк хужалиги учун зарур булган "Третта" пахта тозалаш ускуналари, "Эмерзон" тракторлари ва бошка кишлок хужалик жихозлари савдосини ташкил этган эди [7. 18]. Аграр мамлакат булган Бухорода етиштирилган кишлок хужалик махсулотларини кайта ишлашда юкоридаги техника жихозларининг ахамияти катта булган.

1923 йил бошларида БХСРнинг Кавказорти савдо булимларининг хорижий мамлакатлар билан хамкорлик доираси кенгайди. Америкалик хамкорлар Бухорода етиштириладиган ширинмия ва коракул тери махсулотларига катта кизикиш билдирдилар. Юкоридаги махсулотларга Кавказорти бозорида талаб доимий равишда ортиб борган. Масалан, 1923 йил 24 январда ширинмиянинг бир пуди (1 пуд 16 килограммга тенг) Ботумида 5 рубль 50 тийинни ташкил этган. БХСРнинг савдо ваколатхонаси хорижий хамкорлик билан муносабатларни совет ташки савдо органлари назорати ва иштирокида амалга оширишга мажбур эди. Бухорода етиштирилган коракул тери махсулотларини Америка бозорига олиб чикиш масаласида АКШ савдо корпорацияси вакиллари "Росгосторг" (Россиянинг ташки савдо масалалари буйича давлат идораси) билан музокаралар олиб борди. Шунингдек, БХСР халк хужалигига хорижий концессияларни киритиш буйича музокаралар бошланди [8].

Бухоронинг машхур коракул териси БХСР савдо ваколатхонасининг ташки савдо алокаларида мухим махсулот хисобланган. Унга Fарбий Европа ва АКШ бозорида талаб юкори булиб, доимо ортиб борган. Ушбу махсулотнинг хориж бозорида харидоргирлиги ва кимматлиги хатто совет ташки савдо вакилларининг эътиборини тортган эди. Бухоро коракулини АКШ бозорига олиб кириш масаласида совет ташки савдо ташкилотининг Кавказортидаги булими

Германия ишбилармонлари билан музокаралар олиб борди. Натижада 1923 йил 9 февралда "Росгосторг"нинг Кавказорти булими ва Германия савдо фирмалари уртасида 500 минг олтин рубль кийматдаги Бухоро коракул терисини Америка бозорида кимошди савдоси оркали совет савдо вакилларининг бевосита иштироки ва назорати остида сотишга оид келишувга эришилди [7].

Бухоро коракул тери махсулотларини АКШ бозорига олиб кириш масаласида Американинг бошка савдо муассасалари хам кизикиш билдирди. Жумладан, 1923 йилнинг мартида бош офиси Нью -Йоркда жойлашган "Альберт Гершкович ва уFил" фирмаси БХСР савдо ваколатхонасининг Боку булимига коракул тери махсулотларини харид килиш буйича таклиф билан мурожаат килди. Мазкур таклиф БХСР хукумати томонидан урганиб чикилиши учун 1923 йилнинг 19 мартида Кавказортидаги савдо ваколатхонаси томонидан Бухоро савдо-саноат идораси мудири И. Изомшоевга юборилди [9].

Икки томон уртасидаги келишув шартлари бажарилган такдирда БХСР савдо ваколатхонаси 1923 йил 15 мартда Нью -Йоркнинг "Гершкович ва уFил" фирмасига коракул терини етказиб берса, БХСР 2000 олтин рубль микдорида фойда куриши мумкин эди [10].

Бухоро савдо ваколатхонаси АКШнинг мазкур фирмаси билан хамкорликни кенгайтириш максадида 1923 йил 12 июлда Бокуда фирма вакили К. Вейслейб билан Бухоро коракул терисини сотиб олиш буйича шартнома тузди. Унга кура коракул терининг хар донасига 4 лира 45 пиастр бахо белгиланиб, жами 17818 дона коракул терини сотишга келишилади. Бирок совет давлати томонидан ташки савдони амалга ошириш буйича урнатилган меъёрлар БХСРнинг иктисодий манфаатларига зид булиб, ваколатхона томонидан ташки бозорга олиб чикиладиган Бухоро махсулотларига юкори белгиланганлиги уни сотиш масаласида кийинчиликларни келтириб чикарган. Шунингдек, хорижий хамкорлар махсулот эвазига туланадиган пул маблаFларини туFридан-туFри ваколатхона хисобига эмас "Росгосбанк"нинг Кавказортидаги булимлари хисобига утказишлари шарт булган. БХСР савдо ваколатхонаси мазкур масалани ижобий хал этишда ёрдам бериш учун Грузия хукумати рахбари Ш. Элиавага мурожаат килади. Ш. Элиаванинг фаол аралашуви натижасида 1923 йил 29 августда сотилган коракул тери АКШ бозорига божхона туловисиз 14 минг лира ва 300 червонец яъни хар пудига 10 рублдан тулаган холда олиб чикилди [9]. Махсулот учун туланадиган 8570 червонец маблаFнинг 50% Истанбулда жойлашган голланд банки хисобидан "Росгосбанк"нинг Тифлис ва Боку булимларига утказиб берилиши белгиланган эди [11].

СССР ташкил топгач, тоталитар давлатга хос сиёсат юритилиши натижасида СССР таркибига кирмаган республикаларнинг чекланган ташки алокаларини тулик тарзда совет давлат ташкилотлари ваколатига утказиш авж олдирилди. Натижада Кавказортидаги БХСР савдо ваколатхонаси фаолияти устидан катъий назорат урнатилиб, чет фирмалари билан хамкорлик муносабатлари совет вакиллари томонидан юритилди. Масалан, 1923 йил 6 июлда БХСР савдо ваколатхонаси АКШ фирмаси вакили билан Россия вакили Д. Сойфер воситачилигида коракул тери териси савдоси буйича музокаралар олиб борди. Бухоро вакиллари махсулотга 3 доллар 10 цент нарх белгиланган булса, харидор томонидан 2 доллар 60 цент нарх куйилди. Хорижий харидор туловни рус пул бирлигида эмас, балки АКШ долларида тулашни амалга ошириш таклифини илгари сурди [7].

Бухоро савдо ваколатхонаси молиявий масалаларда хам бир катор кийинчиликларга дуч келди. Етказиб берилган махсулот учун маблаFларнинг узок вакт давомида турли банкларда колиб кетиш холатлари руй берди. Бундай холатларни хал этиш учун БХСР савдо вакиллари совет молиявий ташкилотларига мурожаат килишга мажбур булдилар. Масалан, БХСР савдо ваколатхонаси уринбосари 1923 йил августда "Росгосбанк"нинг Ботуми булими бошлиFи Боринскийга АКШ фукароси К. Вейслейб коракул тери учун тулаши зарур булган 8 570 червонец маблаFни Истанбулда жойлашган Голландия банкида колиб кетаётганлигини маълум килиб, ушбу масалада ёрдам сурайди.[11. 77]. БХСР савдо вакиллари томонидан К. Вейслеб фирмасига сотилган 12 333 дона коракул тери учун туланиши лозим булган 8622 червонец маблаF Россия давлат банкининг Ботуми булимига утказилиши белгиланган булиб, Бухоро савдо ваколатхонасининг хорижий фирмалар билан хамкорлиги РСФСР молия халк комиссарлиги томонидан бошкарилган [7].

Барча кийинчиликларга карамасдан коракул терини Америка бозорига чикариш давом эттирилди. 1923 йил 10 августда БХСР савдо ваколатхонаси АКШ фирмасига 17 818 дона коракул терини 58 577 турк лирасига сотди ва махсулот Германиянинг "Понтос" параходи оркали жунатилди [7. 45]. Америка савдо-саноат доираларининг Бухоро чорвачилик махсулотларига кизикишлари доираси кенгайиб борди. Бирок икки томон хамкорлиги совет вакиллари воситачилигида амалга оширилди. АКШнинг "Гершкович ва уFил" фирмаси БХСРда етиштирилган тери савдосини йулга куйиш масаласида 1923 йил 30 августда "Внешторг" вакили С. Шермазовга мурожаат килади. У БХСРнинг Боку савдо булими вакили Г. Ратнерга АКШ фукароси К. Вейслейб 10 фунт эчки терисини сотиб олиш буйича мурожаат килганлигини маълум килади [12].

БХСР савдо ваколатхонаси транспорт сохасида совет ташкилотларига карам булган. Совет транспорт ташкилотлари Бухоро махсулотларини чет элга жунатишга халакит килди. Жумладан, 1923 йил 23 июлда Бухоро савдо ваколатхонасининг АКШ савдо уюшмасига сотиши лозим булган 17 808 дона коракул тери 9 ой мобайнида "Доброфлот"нинг Боку булимида тухтаб колди [13. 63]. Чет эл ташкилотлари Бухоро махсулотлари пулини Россия давлат банки хисобига жунатишга мажбур булган. БХСР савдо ваколатхонасининг молиявий карамлиги томонлар уртасидаги муносабатларнинг ёмонлашувига олиб келди. Масалан, 1923 йил 10 августда БХСР савдо ваколатхонаси РСФСР давлат банки Ботуми булимидан АКШ фирмасига сотилган 17 818 дона коракул тери учун туланиши лозим булган 58 577 турк лирасини 31 августга кадар ваколатхона хисобига утказиб беришни сурайди. БХСР савдо ваколатхонаси "Альберт Гершкович ва уFил" фирмаси директори К. Вейслейбдан 1923 йилнинг 18 апрелида тузилган шартноманинг 30% пулини туламаганлиги, 12 июлдаги шартнома бузилганлиги учун 10 минг турк лираси тулаш хамда коракул терини саклаш ва жунатиш билан боFлик харажатлар учун 5 минг турк лираси тулашини талаб килади [13]. Бу масалада БХСР мухтор вакили Н. Саиджонов РСФСР ташки савдо халк комиссарлигининг Кавказортидаги ваколатхонасига мурожаат килиб, жаримани АКШ фирмасидан ундиришда ёрдам беришни сурайди [11]

МУХОКАМА

СССРда тоталитар давлат белгиларининг кучайиб бориши натижасида БХСРнинг чет мамлакатлар билан ташки иктисодий алокалари доираси кискариб борди. Совет хукумати хорижий давлатлар билан тузган шартномалари оркали БХСРнинг ташки алокаларини бутунлай тугатиш томон йул тутди. 1923 йил 8 октябрда СССР ва БХСРнинг АфFOнистон билан тузган савдо шартномаси лойихасининг 5 моддасида Англия ва Х,индистонда ишлаб чикарилган махсулотларни Бухоро бозорига киритмаслик чоралари курилади [14]. Ушбу шартноманинг тузилиши натижасида БХСРнинг нафакат АфFOнистон билан балки, Кавказорти оркали Гарбий Европа давлатлари ва АК,Ш билан иктисодий хамкорлигини тугатиш жараёни бошланди. Совет давлат ташкилотларининг БХСРнинг Кавказортидаги савдо ваколатхонаси устидан тулик назорати ва тазйики натижасида 1923 йилнинг ёзида Боку, Тбилиси ва Ботуми булимлари уз фаолиятини якунлашга мажбур булди.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, тарихан киска даврда фаолият юритганлигига, совет давлат органларига ташки алокаларни амалга ошириш, молиявий, транспорт масалаларидаги тулик карамлигига карамасдан БХСРнинг Кавказортидаги савдо ваколатхонаси Fарбий Европанинг бир катор мамлакатлари ва АКШ савдо ва ишлаб чикариш муассасалари билан иктисодий хамкорликни урнатиш борасида бир мунча ишларни амалга оширди. Америка бозорига Бухоро махсулотларини олиб кириш максадлари тулик амалга ошмасада, дастлабки кадамлар ташланди. БХСР хукумати ва унинг Кавказортидаги савдо булимлари совет хукумати органларининг тазйикларига карамасдан Бухоро халк хужалигини замонавий асосда ташкил этиш максадида АКШ ва Fарбий Европанинг илFор давлатлари капитали ва техникасини республика халк хужалигига олиб кириш тадбирларини амалга оширди. Ушбу масалаларни хар томонлама урганиш ва АКШ илмий доиралари билан мазкур масалада хамкорликни йулга куйиш давлатларимиз уртасидаги муносабатларни янада ривожлантиришга хизмат килади, деб хисоблаймиз.

REFERENCES

1. "Бухоро ахбори" 1922 йил, 8 июль.

2. Узбекистан Миллий Архиви, (кейинги уринларда Уз МА), 47-фонд, 1-руйхат, 525-иш.

3. УзМА, 48-фонд, 1-руйхат, 19-иш.

4. УзМА, 1914- фонд, 1-руйхат, 1-иш.

5. УзМА, 53-фонд, 1-руйхат, 26-иш, 68-варак.

6. УзМА, 53-фонд, 1-руйхат, 24-иш, 67-варак.

7. УзМА, 1914-фонд, 1-руйхат, 10-иш, 18-варак.

8. УзМА, 1914-фонд, 1-руйхат, 5-иш, 102-варак.

9. УзМА, 53-фонд, 1-руйхат, 5-иш, 125-варак.

10. УзМА, 1914-фонд, 1-руйхат, 9-иш.

11. УзМА, 1914-фонд, 1-руйхат, 17-иш.

12. УзМА, 1914-фонд, 1-руйхат, 11-иш.

13. УзМА, 1914-фонд, 1-руйхат, 13-иш.

14. УзМА, 1914-фонд, 1-руйхат, 503-иш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.