Научная статья на тему 'БУХОРО ХАЛҚ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ (БХСР)НИНГ ИТАЛИЯ БИЛАН ИҚТИСОДИЙ ҲАМКОРЛИГИ'

БУХОРО ХАЛҚ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ (БХСР)НИНГ ИТАЛИЯ БИЛАН ИҚТИСОДИЙ ҲАМКОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

137
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БХСР / Кавказорти / савдо бўлими / Триест / Мундус / Таке сутра / Бенедикт Лтд / Авери / Ласе / Шарқий савдо синдикати / ҳамкорликнинг тугатилиши. / BPSR / Caucasus / trade department / Triest / Mundus / Take Sutra / Benedict Ltd / Avery / Lase / South trade syndicate / over the relation

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Турдали Қамбарович Нуридинов

Мақолада БХСРнинг 1922-1923 йилларда Италия савдо ишлаб чиқариш фирмалари билан олиб борган иқтисодий алоқалари ёритилади. Кавказорти шаҳарларида иш юритган Бухоро савдо бўлими Италиянинг Мундус, Бенедикт Лтд фирмалари билан савдо алоқаларини ўрнатди. Совет савдо ташкилотларининг аралашуви натижасида ҳамкорлик муносабатларига барҳам берилганлиги ёритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECONOMIC COOPERATION OF THE BUKHARA PUBLIC SOVIET REPUBLIC (BPSR) WITH ITALY

The article describes the economic relations of BPSR with Italian trade and manufacturing companies in 1922-1923. The Bukhara trade department, which operates in the cities of the Caucasus, has established trade relations with the Italian companies Mundus and Benedict Ltd. It is also stated that as a result of the intervention of Soviet trade organizations, cooperation was terminated.

Текст научной работы на тему «БУХОРО ХАЛҚ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ (БХСР)НИНГ ИТАЛИЯ БИЛАН ИҚТИСОДИЙ ҲАМКОРЛИГИ»

БУХОРО ХАЛК СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ (БХСР)НИНГ ИТАЛИЯ БИЛАН ЩТИСОДИЙ ХДМКОРЛИГИ

Турдали Камбарович Нуридинов

Кукон давлат педагогика институти, Тарих кафедраси катта укитувчиси

turdali. nuridinov@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада БХСРнинг 1922-1923 йилларда Италия савдо ишлаб чикариш фирмалари билан олиб борган иктисодий алокалари ёритилади. Кавказорти шахдрларида иш юритган Бухоро савдо булими Италиянинг Мундус, Бенедикт Лтд фирмалари билан савдо алокаларини урнатди. Совет савдо ташкилотларининг аралашуви натижасида хдмкорлик муносабатларига бардам берилганлиги ёритилади.

Калит сузлар: БХСР, Кавказорти, савдо булими, Триест, Мундус, Таке сутра, Бенедикт Лтд, Авери, Ласе, Шаркий савдо синдикати, хдмкорликнинг тугатилиши.

ECONOMIC COOPERATION OF THE BUKHARA PUBLIC SOVIET

REPUBLIC (BPSR) WITH ITALY

Turdali Kambarovich Nuridinov

Senior teacher of the department of History, Kokand State Pedagogical Institute

turdali.nuridinov@mail.ru

ABSTRACT

The article describes the economic relations of BPSR with Italian trade and manufacturing companies in 1922-1923. The Bukhara trade department, which operates in the cities of the Caucasus, has established trade relations with the Italian companies Mundus and Benedict Ltd. It is also stated that as a result of the intervention of Soviet trade organizations, cooperation was terminated.

Keywords: BPSR, Caucasus, trade department, Triest, Mundus, Take Sutra, Benedict Ltd, Avery, Lase, South trade syndicate, over the relation.

КИРИШ

Жахон мамлакатлари ички ва ташки сиёсатида узаро манфаатли хамкорликни мустахкамлаш, миллатлараро тотувлик, кенг маданий хамкорлик масалалари алохида ахамият касб этмокда. Мазкур жараён 1920 -1924 йилларда мавжуд булган Бухоро халк совет республикаси (БХСР)нинг иктисодий ва маданий алокалари тарихини умум эътироф этган илмий тамойиллар асосида яхлит тадкик килишни заруратга айлантирмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Совет хокимияти йилларида ташки алокалар мавзуси етарлича урганилмаган ва у бир томонлама талкин этилган. Узбекистон ва унинг худудида совет даврида мавжуд булган давлатларнинг тарихига холис бахо бериш мустакиллик йилларида бошланди. Мустакиллик йилларида К,. Ражабов, Ф. Косимов, С. Иноятов, У. Рашидов, Ш. Хдйитов, С. Бадриддинов, К. Рахмоновлар томонидан БХСР тарихининг турли масалалари урганилган. Хорижий ва узбек тарихчилари тадкикотларида ХХ аср бошларида Бухорода руй берган ижтимоий -сиёсий жараёнлар, совет хокимиятига карши кураш масалалари урганилиб, ташки алокалар масаласи тадкикот доирасидан четда колган. БХСРнинг совет республикалари, Шарк ва Гарб давлатлари билан олиб борган иктисодий ва маданий алокалари тарихи, республика хукуматининг Бухорода замонавий халк хужалигини шакллантириш ва ривожлантириш учун олиб борган хамкорлиги, совет хокимиятининг ташки алокаларга курсатган салбий таъсири каби масалаларни бирламчи тарихий манбалар асосида урганиш мавзунинг долзарблигини белгилайди.

Ушбу маколада тизимлаштириш, киёсий тахлил, анализ ва синтез хамда муаммовий-хронологик каби илмий тадкикот усуллардан фойдаланилди.

НАТИЖАЛАР

БХСР даврий матбуоти ва Узбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви фондларида сакланаётган архив хужжатлари материаллари илк марта илмий муомалага тортилиши натижасида БХСРнинг Италия савдо ташкилотлари билан олиб борган алокаларига оид маълумотлар аникланди.

МУХОКАМА

1920-1924 йилларда мавжуд булган БХСР тарихининг совет даврида урганилмаган ташки алокаларини илмий асосда урганиш мухимдир. БХСРнинг хорижий мамлакатлар билан сиёсий, иктисодий, маданий, илмий-техникавий

хамкорликдан кузлаган максади "халкка эркин маишат, иктисодий озодлик, асрлардан буён амирликнинг асоратида ётган халкни маданият тараккийсига чикармок эди" [1.1922 йил, 8 июл, № 89 сон.]. БХСР ташки сиёсати совет хукумати билан тузилган шартномалар доирасида амалга оширилишига карамасдан, Бухоронинг Гарбий Европанинг ривожланган мамлакатлари билан йулга куйган хамкорлиги тарихини урганиш илк марта амалга оширилмокда.

Бухоро халк хужалигини тиклаш ва ривожлантириш учун 1921 йилда аввало Германия капиталини жалб килиш масаласи хукумат даражасида кутарилди [2.38-варак]. Бухорода замонавий халк хужалиги асосларини вужудга келтиришнинг энг мухим шартларидан бири республика кишлок хужалигига илFор хорижий техникани олиб кириш, республикада хом ашёни кайта ишлаш саноатини ташкил этишдан иборат эди. Биринчи жахон урушига кадар Бухоро амирлиги узининг кимматбахо хом ашёси булган коракул тери, ширинмия илдизи ва бошка махсулотларини Европа, асосан, Германия бозорига чикарган эди. 1917 йилда Россияда большевиклар хокимиятга келгач, вазият тубдан узгарди ва мазкур жараён Бухородаги ижтимоий-сиёсий ва иктисодий вазиятга уз таъсирини курсатди. Россияда бошланган фукаролар уруши натижасида Бухоро маълум вакт давомида хом ашё чикарадиган, саноат махсулотлари ва ёкилFи киритадиган бозоридан махрум булди. 1920 йилда Бухорода амирлик тузуми тугатилгач, хокимиятга келган янги хукумат олдида хужаликни янги асосда барпо этиш вазифаси турарди. БХСР хукуматининг Гарбий Европа давлатлари ва АК,Ш билан иктисодий хамкорлигида Кавказорти худуди БХСР учун мазкур мамлакатлар бозорларига чикиш куприги булиб хизмат килди. БХСР хукумати 1921 йил 15 декабрда Бухоро ташки савдо булимининг Кавказортининг Боку, Ботуми, Тбилиси шахарларида савдо ваколатхоналарини очишга карор килди [3. 191-варак].

1921 йил бахорида РСФСР иктисодиётида янги иктисодий сиёсатга утилиши билан иктисодий чекловлар бекор килиниб, мамлакат иктисодиётига хорижий фирмалар, чет эл капитали кириб кела бошлади. БХСР хукумати Кавказорти федерацияси худудида ташкил этилган савдо булимлари оркали Гарбий Европа ва АКШ билан иктисодий ва техникавий хамкорликни йулга куйди. БХСР савдо ваколатхонасининг Тбилисидаги булими 1922 йил 4 ноябрдан 1923 йилнинг 15 сентябригача, Ботумидаги булими 1922 йил 9 декабрдан 1923 йил 7 сентябргача фаолият курсатди [4. 27-варак].

Кавказортининг Боку, Тифлис, Ботуми шахарларида фаолият юритган савдо булимлари, нафакат бу ердаги давлат ва хусусий фирмалар билан, балки Кавказортида ваколатхоналари мавжуд булган Гарбий Европа ва АКШ

фирмалари билан хам узаро хамкорликни йулга куйди. Савдо ваколатхонаси Бухоро кишлок хужалигига 6yF ва электр машиналарини олиб кириш, чорва махсулотларини хом ашё сифатида эмас, балки тайёр махсулот сифатида чет эл бозорига олиб чикишга ахамият каратади. Бухоронинг бой табиий бойликларидан мамлакат тараккиёти учун фойдаланишда илFор техникага эга булган мамлакатларга концессия бериш масаласи мухим урин тутади [5. 38-варак].

БХСРнинг Кавказортидаги савдо булимлари 1923 йил бошларида Гарбий Европанинг Германия, Италия, Швеция, Франция, АКШ савдо-саноат доиралари билан узаро иктисодий алокаларни урнатди.

1920-1924 йилларда мавжуд булган БХСР совет давлат органларининг рухсати ва назоратида ташки иктисодий алокаларни амалга оширишга мажбур булган эди. 1923 йилнинг бахор ва ёз ойларида савдо ваколатхонасининг Европалик хамкорлари доираси янада кенгайди. Мазкур алокалар совет давлатининг ушбу давлатлар билан тузган шартномалари асосида амалга оширилган. Бухоро махсулотлари хориж бозорига совет хукумати рухсат берган тартибда олиб чикилган. БХСРнинг Кавказ ортида иш юритган савдо булими 1923 йилнинг март-июнь ойларида Италиянинг савдо ва ишлаб чикариш фирмалари билан савдо муносабатларини йулга куйди. Триест шахрида жойлашган РСФСР ташки савдо халк комиссарлиги вакили оркали итальян савдо фирмалари билан БХСРнинг Кавказортидаги савдо булими уртасида хамкорлик урнатилди. Триестга юборилган махсулотлар ичида куй ичаклари мухим урин тутган эди. 1923 йилнинг март ойида 164 512 дона ёки 740 пуд куй ичаклари италиялик савдо хамкорларига етказиб берилди [6. 45-варак]. БХСРнинг Кавказортидаги савдо булими Италияга куй ичакларини чикариш масаласида РСФСР ташки савдо халк комиссарлигининг Шаркий савдо синдикати оркали амалга оширган эди [7. 36-варак].

1923 йлнинг 24 майда Италиянинг Мундус акциядорлик жамиятига 5920 кг, шу йилнинг 15 июнда 3096 кг ишлов берилган куй ичаклари жунатилди [8. 47-варак]. БХСР савдо булимига тегишли булган куй ичаклари Италиянинг Генуя шахрида жойлашган "Таке Сукра" акциядорлик жамиятининг параходлари оркали етказиб берилган [9. 94- варак].

1923 йил бошларида Кавказортида фаолият юритган савдо булимларининг хорижий мамлакатлар савдо ва ишлаб чикарувчилари билан хамкорлик алокалари доираси кенгайди. Бу даврда Бухоро халк хужалигига хориж техникасини ва капиталини олиб киришга мухим вазифа сифатида каралди. БХСРнинг Кавказортида фаолият юритган савдо ваколатхонасининг Италия

"Бенедикт ЛТД" фирмаси билан урнатган иктисодий хамкорлиги Бухоро халк хужалигига хориж техникасини киритиш масаласига каратилган эди.

1920-1924 йилларда Бухоро кишлок хужалигига чет эл капиталини жалб килиш оркали мазкур сохада илFор техникадан фойдаланиш, янги ерларни узлаштириш БХСР хукумати учун мухим масалалардан хисобланган. БХСРнинг Кавказорти савдо ваколатхонасига Италиянинг "Бенедикт ЛТД" фирмаси мазкур масалада мурожаат килиб, Бухоро кишлок хужалиги учун зарур булган техникаларни тавсия этган эди. Италия фирмаси БХСР хукуматига хар икки томон уртасида аралаш жамият тузиш лойихасини такдим этди. Унга кура, итальян фирмаси Бухоро худудидаги 75 000 десятина ерга ишлов бериш имкониятига эга булган тракторлар ва уларга тегишли бошка ускуналарни етказиб бериш кафолатини олди. Итальян ширкати ихтиёрида мазкур даврда 259 дона трактор мавжуд булиб, уларни 2 ой муддат ичида Кавказортининг Ботуми портига етказиб келиш мумкин эди. Италия ширкати узаро хамкорликда тузиладиган корхонани ташкил этиш ва фойдаланиш билан боFлик барча жараёнларни уз зиммасига олган эди. Шунингдек, узаро келишувга кура, махаллий ахоли вакилларидан 100 дан кам булмаган кишини янги техникадан фойдаланишга ургатиш мажбуриятини хам олган эди. Энг ахамиятли томони Италия ширкати Бухорога етказиб бериладиган техниканинг ярим кийматини уз хисобидан тулаш кафолатини берган эди. Италия ширкати 1923 йил 20 майда БХСР савдо ваколатхонасига Бухорога етказиб бериладиган кишлок хужалик техникаси ва уларнинг киймати хакидаги маълумотларни беради. Италияда ишлаб чикарилган "Авери" тракторларининг жами киймати 1 362 000, "Ласе" маркали плуглар ва сукалар - 32 200, уларга зарур эхтиёт кисмлар - 186 200 совет рублини ташкил этиб, етказиб берилаётган махсулотнинг умумий киймати 1 580 400 рублни ташкил этган [10. 19-варак]. Шартномада томонларнинг узаро молиявий мажбуриятлари белгиланиб, белгиланган сумманинг 400 000 рублини харид амалга оширилгач, бир йилдан кейин 200 000 рублини, икки йилдан кейин колган 200 минг рублини БХСР хукумати коплаши курсатилган. Шартномада курсатилган маблаFнинг 50 %ни итальян ширкати томонидан копланиши белгиланган эди [10. 24-варак]. Юкоридаги маълумотлар италиялик хамкорларнинг Бухоро иктисодий манфаатларига нисбатан хурмат нуктаи назаридан караганлигидан далолат беради. Икки уртадаги хамкорлик сохалари кенгайиб борди. Италиянинг Бенедикт ширкати билан БХСР савдо ваколатхонаси уртасида куй ичакларини етказиб бериш хакида хам келишувга эришилди. 1923 йилнинг бахор-ёз ойларида биринчи марта 150 000, иккинчи

марта эса 25 000 дона куй ичагини итальян ширкатига етказиб беришга келишилган эди [8. 31-32-вараклар].

ХУЛОСА

БХСРнинг Европа мамлакатлари билан амалга оширган иктисодий хамкорлигининг самарали тарзда олиб борилишига томонлар уртасидаги муносабатларнинг совет органлари иштироки ва назорати остида амалга оширилганлиги узининг салбий таъсирини курсатган эди. БХСР савдо ваколатхонаси билан Италия савдо ширкатлари уртасидаги савдо муносабатлари РСФСР ташки савдо халк комиссарлигининг Римдаги вакили воситачилигида олиб борилди. Совет давлат органлари БХСРнинг хорижий мамлакатлар билан иктисодий муносабатларининг кенгайиши ва ривожланишидан манфаатдор булмаган ва турли йуллар билан халакит беришга харакат килганлар. Масалан, совет савдо органларининг сансалорлиги натижасида куй ичаклари сифатининг бузилиш холатлари руй берди, махсулот сонининг хужжатда курсатилганидан кам чикиш холатлари руй берди. Бундай холатларнинг руй бериши томонлар уртасидаги узаро ишончнинг йуколишига, савдо муносабатларининг издан чикишига олиб келди.

1923 йил кузида совет хукуматининг сиёсати натижасида БХСРнинг Кавказортидаги савдо булимлари тугатилди ва БХСРнинг Италия савдо ва ишлаб чикарувчи муассасалари билан иктисодий хамкорлиги бархам топди. Хулоса килиб айтганда, БХСРнинг Кавказорти савдо ваколатхонасининг тугатилиши БХСР савдо булимларининг Италия ширкатлари билан хамкорлик муносабатларининг тухтатилишига олиб келди.

Бир суз билан айтганда, мураккаб тарихий шароитга карамасдан БХСР хукумати дунёнинг илFор мамлакатлари билан кенг иктисодий хамкорлик муносабатларини урнатишга харакат килди. Ташки иктисодий алокаларни амалга оширишда Кавказортида фаолият олиб борган савдо булимлари мухим роль уйнади. Бухоро халк хужалигига илFор хорижий техникани жорий этиш, кишлок хужалиги учун янги ерларни узлаштиришда чет эллик хамкорларни жалб этиш, чет эл техникасини киритиш буйича бир катор тадбирлар режалаштирилди. Бирок ташки алокаларнинг совет савдо муассасалари томонидан назорат килиниши хорижий мамлакатлар, жумладан Италия билан иктисодий алокаларнинг тухтатилишига олиб келди.

REFERENCES

1. "Бухоро ахбори" 1922 йил, 8 июл, № 89 сон.

2. Узбекистон Республикаси Марказий Давлат Архиви (кейинги уринларда Уз МДА,) 47-фонд, 1-руйхат, 525-иш, 38-варак.

3. УзМДА, 48-фонд, 1-руйхат, 19-иш.

4. УзМДА, 1914- фoнд, 1-руйхат, 1-иш.

5. Уз МДА, 47-фонд, 1-руйхат, 52-иш.

6. УзМДА, 1914-фонд, 1-руйхат, 9-иш.

7. УзМДА, 1914-фонд, 1-руйхат, 8-иш.

8. УзМДА, 1914-фонд, 1-руйхат, 11-иш.

9. УзМДА, 1914-фонд, 1-руйхат, 12-иш.

10. УзМДА, 1914-фонд, 1-руйхат, 7-иш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.