Научная статья на тему 'Халқаро савдони ривожлантириш нуқтаи назаридан минтақавий иқтисодий алоқаларни либераллаштириш'

Халқаро савдони ривожлантириш нуқтаи назаридан минтақавий иқтисодий алоқаларни либераллаштириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1020
107
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зуфарова Н.

Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви жараёнининг миллий иқтисодиётга ҳам ижобий ва салбий таъсирлари кузатилмоқда. Бу жараённнинг салбий таъсирини бартараф этиш учун турли давлатлар турли чорарар кўрадилар. Жумладан қатор давлатлар минтақавий интеграциялашга алоҳида урғу бериб, шу орқали глобал иқтисодиётда кечаётган молиявий, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий силкинишларнинг салбий таъсирилари билан боғлиқ риск-таваккалчиликларидан ўзларини асрашга ҳаракат қиладилар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Халқаро савдони ривожлантириш нуқтаи назаридан минтақавий иқтисодий алоқаларни либераллаштириш»

r"l8 ХАЛКАРО ИКТИСОДИЁТ ВА ИКТИСОДИЙ МУНОСАБАТЛАР / s_МЕЖДУНАРОДНАЯ ЭКОНОМИКА И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ

Зуфарова Н.

и.ф.н.,Узбекистон Республикаси Ташк,и иктисодий алок,алар, инвестициялар ва савдо вазирлиги

ХАЛКАРО САВДОНИ РИВОЖЛАНТИРИШ НУКТАИ НАЗАРИДАН МИНТАКАВИЙ ИКТИСОДИЙ АЛОКАЛАРНИ ЛИБЕРАЛЛАШТИРИШ

Жацон ицтисодиётининг глобаллашуви жараёни-нинг миллий ицтисодиётга - цам ижобий ва сал-бий таъсирлари кузатилмоцда. Бу жараённнинг сал-бий таъсирини бартараф этиш учун турли давлат-лар турли чорарар курадилар. Жумладан цатор дав-латлар минтацавий интеграциялашга алоцида ур*у бериб, шу орцали глобал ицтисодиётда кечаётган молиявий, ицтисодий, ижтимоий ва сиёсий силки-нишларнинг салбий таъсирилари билан боглиц риск-таваккалчиликларидан узларини асрашга царакат циладилар.

XX аср 90-йилларининг урталарида жах,он савдосининг карийиб 60%и мав-жуд минтакавий савдо ташкилотлари до-ирасидаги савдога туFри келган. Жумладан, Осиё-Тинч океани хавзаси иктисодий хамкорлик форуми (АТЕС) доирасида

- 23,7%, Европа Иттифоки (EU) доирасида - 22,8%, Шимолий Америка эркин савдо х,удуди (NAFTA) доирасида - 7,9%, Шимолий ва Жанубий Америка эркин савдо худуди (ФТАА) доирасида - 2,6%, Евромед (ЕИ ва Урта Ер денгизи мамлакатлари) доирасида - 2,3%, АСЕАН эркин савдо худуди доирасида - 1,3%, Австралия ва Янги Зеландия уртасидаги ташкилот (АНЗЕРТА) доирасида - 0,1

2011 йилга келиб жах,он мамлакат-ларида бир-бирининг бозорида либерал режимни кафолатлайдиган камида 80 та минтакавий битимлар мавжуд2. Жа-хон савдо ташкилоти (ЖСТ)га аъзо булган

1 Исаченко Т.М. «Формирование торговой политики в многополярном мире»//«Российская экономика: пути повышения конкурентоспособности» под ред. Холопова А.В. - М., Журналист, 2009

- 0,5//30 п.л.

2 Муаллиф тахлили асосида бахоланган.

барча 159 мамлакат хеч булмаганда битта минтакавий пактга кушилган. Минтакавийликнинг ривожланиши энди-ликда миллий иктисодиёт доирасида эмас, балки минтакавий блок ичида амалга ошириладиган либераллаштириш ва протекционизм нисбати механизмининг янги жихатлари шаклланишига олиб келмокда.

Минтакалаштириш жараёнларини иктисодий бахолаш доим хам узил-кесил ва ижобий булмайди. Маълумки, блок ичида эркинлик чораларини кучайтириш савдонинг купинча самарасиз кечиши-га олиб келади. Бу холат «савдо оFиши» номи остида маълум. Бундан ташкари, мухимрок бир мулохаза махаллийчилик ёндашуви савдони либераллаштириш-га халакит беришидан иборат. Columbia University (Нью-Йорк) иктисодчиси, минткавийликнинг машхур ракибларидан бири булган Д. Бхгавати уни «жахон сав-досига эркинлик характери бахш этиш ишида курилиш блоклари эмас, балки ута

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2012

енгиб булмас тусик» сифатида тавсифлай-ди1.

Минтакавий интеграцияни кенгайти-риш бир вактнинг узида куп томонла-ма либераллаштириш амалга оширилган х,олларда муаммо х,исобланмайди. Шу са-бабли савдо сиёсатининг улчови булиб унинг минтакавий интеграция ва куп то-монлама либераллаштиришга нисбатан мувозанатланганлиги хизмат килиши ло-зим. Шубх,асизки, Европа Иттифоки (ЕИ) савдо сиёсати айнан шундай х,исобланади. Куп йиллар давомида ЕИ кенг доирадаги масалалар буйича ЖСТ музокаралар янги раунди утказишнинг х,аракатлантирувчи кучи сифатида иштирок этиб келмокда. Шу билан бир пайтда, бугунги кунда Европа уз доираларидан анча четга чикадиган эркин савдо х,акидаги битимларда иштирок этар экан, у минткавийлик етакчиси х,исобланади.

Иктисодий ва сиёсий интеграция-нинг уз бах,оси бор: парадигмаларининг узгариши, х,аракатлар миллий эркинлиги-нинг чекланиши, миллий суверенитетдан воз кечиш. Бирок куплаб мамлакатлар х,аттоки божхона иттифоки тузиш ва миллий даражада божхона тарифлари белги-лаш имкониятидан воз кечиш х,акида ке-лишувга келиши х,ам кийин булмокда. Бундан х,озирги пайтда Жанубий Амери-канинг Меркосур интеграцион гурух,и дуч келаётган муаммолар яккол гувох,лик бе-ради.

Минтакавий бирлашмалар барпо эти-лишининг бошка бир мух,им омили алох,ида давлатларнинг анъанавий сиёсий ракиблик курашида енгиб чикишга инти-лиши булди. Масалан, ЕИ ташкил килишда Франция ва Германия уртасида тарихан юзага келган адоватни йукотиш максади кузланди. Уз навбатида, Меркосур Аргентина ва Бразилия уртасида куролланиш пойгаси, жумладан, атом куроли билан куролланишга бардам беришга кодир булган тизим сифатида уйлаб чикилган.

Осиё-Тинч океани х,авзаси иктисодий х,амкорлик форумининг муваффакиятлари - куп жих,атдан Осиё-Тинч океани

1 Щебарова Н.Н. Развитие глобализации через либерализацию региональных экономических свя-зей.Вестник МГТУ, Т.8. №2, 2005. Б.48-354

минтакасида охирги юз йилликда, жумладан, АКШ билан учта урушни х,исобга олган х,олда, устунлик килган низо-лар рискини пасайтиришнинг уддасидан чикилишига боFлик булди. Шундай килиб, минтакавий савдо гурух,ларининг тез ташкил этилиши ва кенгайиши х,ам иктисодий вазифалар билан баровар - миллий хавф-сизлик манфаатлари билан белгиланади.

АКШ минткавийлик Fоясига фаол кушилиб, 1988 йил Канада билан эркин савдо х,акида битим имзолади. Шу-ниси кизикки, XX асрнинг 70-йилларида минтакавий савдо алокаларини ривож-лантиришга "Вашингтон анафема"2 эълон килган. 1994 йил Мексика билан битим имзоланганидан сунг Шимолий Америка минтакаси ах,олиси 370 млн. киши булган ва жах,он экспортидаги улуши 20%дан ортикни ташкил киладиган улкан х,удудни бирлаштирадиган Шимолий Америка эркин савдо х,удудига (North American Free Trade Association) айланди3. Мазкур би-тимда саноат товарлари учун х,ам, кишлок хужалиги товарлари учун х,ам тарифга оид ва нотариф тусикларни боскичма-боскич тугатиш, интеллектуал мулк х,укукларини х,имоя килиш, инвестициялар учун умумий коидалар ишлаб чикиш, хизматлар сав-досини либераллаштириш ва катнашчи-мамлакатлар уртасида савдо низоларини х,ал килиш учун самарали механизм яра-тиш кузда тутилади.

Ушбу минтакавий битим амал кила бошлаган пайтга (1994 йил январь ойи) х,али куп булмаганига карамай, унинг фа-олиятидаги маълум бир ижобий натижа-лар х,акида гапириш мумкин. Масалан, НАФТА фаолият курсата бошлаган даст-лабки уч йилнинг узида АКШнинг Канада ва Мексика билан товар-айланмаси 44%га усди. Товарлар ва хизматлар савдосида либерал режим, ташки иктисодий фаоли-ятнинг куплаб томонларини камраб олиш чукурлиги, низоларни х,ал килишнинг ишончли механизми ва шартномага кири-

2 Комкова Е.Г. Секреты дипломатического успеха в Вашингтоне: канадские рецепты. //США и Канада: экономика, политика, культура. № 9. 2005. Б. 115-120.

3 Щебарова Н.Н. Развитие глобализации через либерализацию региональных экономических свя-зей.Вестник МГТУ, Т.8. №2, 2005. Б.48-354.

тилган бошка катор коидалар ушбу бир-лашмани бошка куплаб минтакавий бир-лашмалар орасида алохида ажратиб ту-ради ва АКШ фикрига кура, самарадор-лик буйича уни хатто ЖСТдан юкори куяди хам. Шу сабабли АКШ НАФТАни минтакавий ташкилотлар яратиш учун на-муна деб хисоблайди.

2005 йилга келиб Шимолий ва Жанубий Америка эркин савдо худуди (ФТАА) яратиш хакида мухим келишувга эришилди. Иккита Америка китъасини бирлаштира-диган эркин савдо худудининг яратилиши умумий ЯИМ тахминан 13 трлн. долларга тенг булган 850 млн. истеъмолчидан ибо-рат булган, унинг худудида савдо опера-циялари юритишнинг умумий коидалари ва таомиллари амал киладиган йирик бо-зорнинг пайдо булишига олиб келди.

Ташкил килинаётган эркин савдо худудининг АКШ ва минтак,адаги бошка мамлакатлар иктисодиёти учун ахамияти уларнинг савдо-иктисодий сохадаги тари-хий узаро боFликлиги билан белгиланади. АКШ экспортининг 18%и ва импортининг 16%и айнан шу минтакага туFри келади. Шу билан бир пайтда, Лотин Америкаси ва Кариб хавзаси мамлакатлари саноат экспортининг ярми АКШга туFри келади. АКШнинг минтака мамлакатлари билан ташки савдо айланмаси 1973 йил 50%дан ортик усди, савдо баланси сальдоси се-зиларсиз, лекин баркарор булди (1997 й. - 5 миллиард доллар). Шу давр мобайни-да АКШнинг Лотин Америкаси мамлакат-ларига инвестициялари 33% усди. 1997 йил бу 172,4 миллиард доллар, ёки Кушма Штатлар жами хорижий инвестициялари-нинг 20%ини ташкил килди1.

Бирок АТЭС мамлакатлари мисо-ли Шаркий Осиё мамлакатларида руй берган кучли молиявий ва иктисодий инкироз давомида ташки иктисодий му-носабатларни либераллаштириш жараё-нининг тескари томони ва айникса, молиявий капитал окимини «озод килиш»ни яккол намойиш этди. Хаттоки Малайзия «иктисодий муъжизаси» бунёдкорлари хам шуни тан олишга мажбур булдиларки,

Малайзия сунгги 40 йилда учраган энг чукур иктисодий изтиробларнинг асл са-баблари куйидагича булди: «дунёдаги энг баланд осмонупар иморатлар ва стратос-ферага оид биржа котировкаларини ву-жудга келтирган спекулятив инвестици-ялар шаклидаги юкори фойда учун мам-лакатга кела бошлаган тартибга солин-майдиган капитал окимлари. Юкори лик-видли маблаFлар, худди кайнок оким каби, янги ташкил килинган бозорлар-га кириб кела бошлади, чунки корпора-циялар паст хисоб ставкалари буйича та-клиф этилган капиталларни ташналик билан ютиб юборарди»2. Савдони хам, капитал окимини хам либераллаштириш иктисодий усишининг жуда юкори суръ-атда - 90-йиллар давомида йилига камида 8% усишигагина эмас (1998 йил Малайзия ЯИМ тахминан 5%га пасайди), балки да-дил инфратузилма лойихалари: киймати бир неча миллиард доллар булган хукумат бинолари мажмуи ва Осиёдаги энг йирик гидроэлектростанциялардан бири курилиши, Куала-Лумпурнинг дунёдаги энг катта масофага эга булган шахарга айлантирилишига хам хизмат килди. Бу лойихаларни амалга ошириш 1998 йил жахон молиявий инкирози руй бергунга кадар тулик куч билан давом этди.

Капитал харакатини либераллаштириш шунга олиб келдики, 1997-1998 йиллар-даги иктисодий инкироз пайтида Осиёдаги беш мамлакат - Индонезия, Малайзия, Филиппин, Жанубий Корея ва Таиланд - уз иктисодиётидан капитал окимининг чикиб кетиши натижасида ЯИМнинг уртача 10%ини йукотди. Таккослаш учун курсатиш мумкинки, 70-йиллар иккита энергетика «шок»и давомида АКШ уз ка-питалининг («нефтедоллар» окими чикиб кетишини куринишида) атиги 3%ини йукотган3.

ЕИ ва АКШда кулланадиган саноат махсулотлари стандартларидаги тафо-вутлар узок вакт давомида трансатлантика савдосида жиддий тусик булиб кел-ган. Масалан, 1996 йил ЕИ мамлакатлари-

1 http://www.empitry.com/409-mezhdunarodnaya-yekonomicheskaya-integraciya. html

2 http://m-antonov.chat.ru/from_to/part_10.

3 Бертил У. Межрегиональная и международная торговля. М.2004.Б. 221-226

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2012

га 128 миллиард доллар америка товар экспортининг ярмидан ортиFи импортчи-мамлакатларда сертификация килинган, бу эса уларнинг кийматини карийб 15%га оширган. Бирок узок давом этган музо-каралардан сунг 1997 йилнинг июрида АКШ билан ЕИ уртасида битим имзола-ниб, унга кура АКШ ва ЕИ стандартлар ти-зимлари уЙFунлаштирилди ва иккиёклама тест утказиш амалиёти тухтатилди. Колган низоли муаммоларни бартараф этиш, АКШда х,исобланишича, трансатлантика эркин савдо х,удуди барпо этиш маса-ласининг х,ал килинишини тезлатади. Бу муаммоларнинг ичида - икки томоннинг кишлок хужалиги товарлари билан савдо-сида божхона тарифларини пасайтириш ва келгусида тугатишни курсатиш мумкин.

АКШ томонидан XX асрнинг 90-йил-ларида фаол амалга оширилган минткавийлик сиёсати амалиётда халкаро савдога ва унинг ГАТТ/ЖСТ доирасида яра-тилган механизмига икки ёклама таъсир курсатади. Минтакавий гурух,лар купинча ГАТТ/ЖСТда инвестициялар сох,аси ва савдодаги тусикларни пасайтириш туфай-ли мамлакатлараро ракобатни кучайти-риш ва савдони либераллаштиришга хиз-мат киладиган у ёки бу битимлар кабул килинишини тезлатиш учун зарур шаро-итлар яратади. Минткавийликнинг ГАТТ доирасида куп томонлама савдо музока-раларига ижобий таъсири 80-йилларнинг иккинчи ярми ва 90-йилларнинг бирин-чи ярмида яккол намоён булди. Бу йил-ларда АКШ бир неча бор минтакавий битимлар тузди, жумладан, ГАТТ линияси буйича янги музокаралар ЕИ томонидан такикланишига жавобан Канада ва Ис-роил билан эркин савдо хакида шартно-малар имзолади. Бу Уругвай раундининг бошланиши учун туртки булди. Ушбу раунд доирасидаги куп томонлама музокаралар боши берк кучага кириб колганида АКШ ташаббуси билан Шимолий Амери-канинг уч мамлакати НАФТА ташкилотини ташкил этдилар, Осиё мамлакатлари АКШ билан биргаликда АТЕС ташкил килиш ташаббуси билан чикдилар, бу эса ГАТТда бир катор мух,им битимларнинг кабул килинишини тезлатишга ёрдам берди.

Минтакавий ташаббуслар куп томонлама коидалар ва мажбуриятларнинг ри-вожланишига сезиларли х,исса кушиши, шунингдек, миллий иктисодиётларнинг кенгрок иктисодий маконда ривожлани-шига кучли туртки бериши мумкин. Масалан, 1997 йилнинг декабрида АКШ ташаббуси билан АТЭС ташкилоти 2000 йилга ке-либ, яримутказгичлар, компьютерлар, телекоммуникация ускуналари ва дастурий таъминот билан жах,он савдосида тариф-лар бекор килинишини кузда тутган ахбо-рот технологиялари буйича халкаро би-тимнингасосий коидаларини маъкуллади. АТЕСга аъзо мамлакатларнинг куллаб-кувватлаши шунга ёрдам бердики, ЖСТ биринчи министрлар конференциясида (Сингапур, 1996 йил 3-4 декабрь) кун тар-тибига куйилган ушбу битим 43 мамлакат, жумладан, шу мах,сулотлар жах,он савдо-сининг 80%и уларга туFри келадиган Жа-нубий ва Жануби-Шаркий Осиё мамлакат-ларининг фаол кумагида саноати ривож-ланган барча давлатлар томонидан им-золанди. Шу тарика халкаро савдонинг ^ажми 500 миллиард доллардан ортик булган, шундан 90 миллиард доллардан ортиFи АКШнинг улушига туFри келадиган ушбу секторини либераллаштириш жара-ёни тезлаштирилди. 2010 йилда АКШ Корея билан тузилган битими асосида икки томонлама савдода эркин савдо режими кулланилланмокда.

АКШда асосан интернет глобал тармоFидан фойдаланган х,олда «электрон савдо»ни ривожлантириш муаммолари ва истикболлари тобора фаол мух,окама килинмокда. Айни пайтда ушбу тармок турли мамлакатларнинг давлат органлари томонидан тартибга солишдан нисбатан эркин булиб, х,озирда АКШ бундай х,олат келажакда х,ам сакланиб колиши керак деб х,исоблайди. «Электрон савдо» линияси буйича интеллектуал мулкнинг куплаб турлари сотилмокда, шунингдек, турли хил молиявий ва тижорат хизматлари курсатилмокда. Компакт-диск, пластинка ёки китоб шаклида товар сифатида соти-лаётган мусикий ёки адабий-бадиий асар-лар электрон шаклда берилиши ёки соти-лиши мумкин, шунда ГАТТ/ЖСТнинг х,еч кандай чекловчи шартлари уларга нис-

батан амал килмайдиган глобал электрон бозорлар шаклланиши истикболлари тараккий этмокда. Охирги пайтларда куплаб экспертлар Жахон савдо ташкило-ти (World Trade Organization - ЖСТ) якин келажакда Электрон савдо ташкилоти (Wired Trade Organization - ЭСТ) тимсоли-га айланиши мумкинлиги хакида жиддий гапира бошлагани бежиз эмас.

Бирок, минтакавий битимлар ГАТТ/ ЖСТда мувофиклаштирилган халкаро савдони тартибга солиш механизмла-рини тез-тез заифлаштиради хам. Чун-ки, минтакавий бирлашмага аъзо мам-лакатларнинг узаро савдосида савдо тусикларини бартараф килиш интеграци-он бирлашмаларга аъзо булмаган мам-лакатларга нисбатан булгани билан бир хил хажмда ва муддатда кулланмайди, бу эса аъзо булмаган мамлакатлар экс-портига дискриминацион муносабат-ни кучайтириб, уларга зарар етказади. Бу эса минтакавий либераллаштириш юри-дик равишда ва хакикатда (хам амал-да ва конунда) куп томонлама савдо ти-зимининг асоси булган мумкин кадар кулайликлар яратиш режимининг тамой-илига мос келмаслигини англатади.

Хусусан, НАФТА фаолияти, шунинг-дек, эркин савдо хакида АКШ-Исроил битимининг амалга оширилиши нати-жасида катнашчи-давлатлар уртасида товар-айланмалар улар ва колган дунё мамлакатлари уртасидаги товар-айланмадан кура тезрок усди. Шу тарика минтакавий гурухлар ташкил этилиши ЖСТ асосий тамойили булган - уз аъзо-ларидан бу ташкилотнинг жахон савдо-си барча катнашчилари манфаатларини химоя килишни ташкил килишдаги роли заифлашувига хизмат киладиган ва глобал иктисодий интеграцияга тускинлик киладиган барча савдо хамкорлари учун бир хил шароитлар таъминлашни талаб киладиган мумкин кадар кулайликлар яратиш режимидан воз кечишга олиб ке-лади.

АКШ халкаро савдони либераллашти-ришга ёндашувларни танлашда мукобил вариантлар олдида турибди: ёки ЖСТ до-ирасида асосий минтакавий келишувлар-ни глобал мажбуриятга бирлаштириш

хакида келишиб олиш, ёки жахон савдо-сини либераллаштиришнинг минтакавий йуналишларини кучайтириш ва бунда ЖСТ ролининг заифлашувига хизмат килиш1.

Бу ёндашувларни амалга ошириш жахон савдосининг ривожланишида та-момила карама-карши натижаларга олиб келиши мумкин.

Дастлабки холатда 20-25 йилдан сунг савдо олами хар бири катнашчилар уртасида эркин савдо ва уз коидаларига эга, лекин бошка блокларга нисбатан ташки тусиклари булган икки ёки учта китъалараро имтиёзли худудларга булинади. Бундай вариант, гарчи АКШ ва бошка айрим мамлакатлар учун маълум бир фойда келтирсада, келгусида дунёда савдо-иктисодий зиддиятларнинг усишига олиб келади, бу эса жахон баркарорлиги ва хавфсизлигига хизмат килмайди.

Бундай ривожланиш тенденцияси хозирданок ЖСТ рахбариятида ташвиш уЙFотмокда. Ушбу ташкилотнинг собик бош директори Р. Руджеро 1998 йилнинг март ойида Вашингтон шахрига ташрифи-да айтиб утганидек, «минтакавий савдо битимлари тузиш куп томонлама тизим-га мукобил вариант булмаслиги керак». У куплаб давлатлар иштирокида минтакавий гурухлар шакллантирилиши ва уларнинг жахон савдосидаги улушининг каттали-ги борасида хавотирда эканлигини бил-дирди: «Бундай холатларда имтиёзлар хакидаги келишувлар халкаро савдо ама-лиётида истисно булмаган коидага айла-нади». Р .Руджеро шунингдек, жахон савдо тизимида карама-каршиликларга олиб келиши мумкин булган минтакавий ва куп томонлама савдо юритиш меъёрлар ти-зимларининг бир вактда мавжудлиги ту-файли савдо муносабатларида керагидан ортикча мураккабликлар юзага келиши мумкинлигидан огохлантирди2.

Бошка бир холатда умумий максадлар ва тамойиллар асосида куп томонлама-лик ва минткавийликнинг потенциал бир-лашуви учун йул очилади. Бунда барча мамлакатларга нисбатан кулланадиган,

1 Либерализация внешней торговли: опасные перемены. http://www.luxurynet.ru/russian-market/9017.html

2 «БИКИ».№58, 19.05.2008

у ёки бу даражада мувофиклаштирилган коидаларга ва мамлакатлар уз зиммаси-га оладиган барча х,укук ва мажбурият-ларга риоя килишга чакириш имконияти-га эга булган умумий глобал бозор яра-тилиши хакида гапириш мумкин булади. Хозирги пайтда, «импорт килинаётган мах,сулот нархи ва х,ажми нисбатидаги узок муддатли, фундаментал узгаришлар» билан тахдид солиши мумкин булган жах,он молиявий инкирозидан ташкари, атроф-мух,ит омилининг экспорт-импорт мах,сулотларни х,исобга олиш ва ишлаб чикариш кучларининг ривожланиш дара-жаси х,ар хил булган мамлакатларда ишчи кучидан фойдаланишни тартибга солади-ган умумий нормативлар белгилаш умумий глобал бозор яратиш йулидаги асо-сий тусикларга тобора купрок айланиб бормокда.

АКШ х,укуматида х,ам, академик дои-раларида х,ам иккала ёндашувнинг куп сонли тарафдорлари ва ракиблари мав-жуд. Уйлаймизки, жах,он савдосини ли-

бераллаштиришда мос келувчи ёнда-шувни танлаш куп жих,атдан ЖСТ фаоли-яти самарадорлигига, АКШ маъмурияти-нинг - ЕИ ва бошка минтакавий бирлаш-малар рах,барияти билан музокаралари натижаларига, мамлакатдаги иктисодий х,олатга боFлик булади. Хозирги пайтда АКШ якуний танловни амалга оширмаган х,олда, уз инвестициялари, товарлари ва хизматлари экспортини ташки бозорлар-га х,аракатлантириш йулидаги тусикларни бартараф этиш максадида халкаро савдо-ни либераллаштиришга минтакавий ёнда-шувни х,ам, куп томонлама ёндашувни х,ам куллаб-кувватламокда.

Шундай килиб, XXI асрнинг бошида жах,он савдосининг ривожланишидаги жиддий узгаришлар миллий иктисодиёт доирасида эмас, балки минтакавий блок ичида амалга ошириладиган либерал-лаштириш ва протекционизм нисбати-ни шакллантириш механизми намоён булишининг янги шакллари ривожлани-шига хизмат килди.

Адабиётлар руйхати:

1. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения: Уч. пособие.- М.: ИВЦ «Маркетинг», 2002. 196 с.

2. Акопова Е. С., О. Н. Воронкова, Н. Н. Гаврилко. Мировая экономика и международные отношения, Ростов-на-Дону: Феникс, 2000.

3. Бертил Улин. Межрегиональная и международная торговля.М.2004. С.415.

4. Дадалко В. А. Мировая экономика. Минск: Ураджай интерпресссервис, 2001.

5. Исаченко Т.М. «Формирование торговой политики в многополярном мире» // «Российская экономика: пути повышения конкурентоспособности» под ред. Холопова А.В. - М., Журналист, 2009 - 0,5//30 п.л.

6. Киреев А.П. Международная экономика: Учеб. пособие. М.: Международные отношения, 1997 - 416 с.

7. Комкова Е.Г. Секреты дипломатического успеха в Вашингтоне: канадские рецепты. //США и Канада: экономика, политика, культура. № 9. 2005. Б. 115120.

8. Мировая экономика /Под ред. А. С. Булатова, М: Юристъ, 1999.

9. Мировая экономика /Под ред. И. П. Николаевой, М: Юнити, 2005.

10.Меньшиков С. «Новая экономика». М. 2010.

11.Фомичев В.И. Международная торговля: Учебник.- М.: ИНФРА-М, 1998 С. 496.

12.Щебарова Н.Н. Развитие глобализации через либерализацию региональных экономических связей. Вестник МГТУ, Т.8. №2, 2005. С.354

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.