Научная статья на тему 'Шанхай ҳамкорлик ташкилоти фаолиятининг иқтисодий жиҳати'

Шанхай ҳамкорлик ташкилоти фаолиятининг иқтисодий жиҳати Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
1545
141
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Газиев Ф. Ш.

Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ)ни ташкил этишдан мақсад қўшни давлатлар чегараларини бирга муҳофаза қилишдан иборат бўлишига қарамасдан, унинг фаолияти иқтисодий йўналишга ҳам дарҳол эга бўлди. ШҲТга аъзо ва кузатувчи мамлакатлар қўшни ва табиий иқтисодий ҳамкорлар ҳисобланади. ШҲТ доирасида кенг миқёсли иқисодий ўзаро ҳаракатни аъзо-давлатлар иқтисодиётларининг нодавлат секторларини жалб қилмасдан туриб, амалга оширишнинг имкони мавжуд эмас.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Шанхай ҳамкорлик ташкилоти фаолиятининг иқтисодий жиҳати»

Газиев Ф.Ш.

Тошкент Давлат Шаркшунослик институти

ШАНХАЙ ^АМКОРЛИК ТАШКИЛОТИ ФАОЛИЯТИНИНГ ИКТИСОДИЙ ЖИХ.АТИ

Шанхай цамкорлик ташкилоти (ШЦТ)ни ташкил этишдан мацсад цушни давлатлар чегараларини бир-га муцофаза цилишдан иборат булишига царамасдан, унинг фаолияти ицтисодий йуналишга цам дарцол эга булди. ШЦТга аъзо ва кузатувчи мамлакатлар цушни ва табиий ицтисодий цамкорлар цисобланади. ШЦТ доирасида кенг мицёсли ицисодий узаро царакатни аъзо-давлатлар ицтисодиётларининг но-давлат секторларини жалб цилмасдан туриб, амалга оширишнинг имкони мавжуд эмас.

Узбекистон Республикаси Президен-ти И.А.Каримов ШХТга аъзо-давлатлар рахбарлари Кенгашининг 2010 йил 16 июн-да утказилган йиFилишида сузга чикиб, "Стратегик жихатдан мухим хисобланган Марказий Осиё регионида регионал ва глобал хавфсизлик масаласини хал килиш, халкаро терроризм, сепаратизм ва экстремизм, наркотрафик хамда хавфсиз-ликка бошка тахдид ва чакирикларга карши туриш борасида ШХТнинг роли ва ахамияти йилдан-йилга усиб бораётган-лигини" алохида таъкидлаб утдилар.1

Шубхасиз, 2001 йилда ШХТнинг ташкил этилиши, XXI аср бошидаги нафакат регионал, балки глобал микёсдаги асосий ходисаларидан бирига айланди. ШХТни ташкил этилганидан бошлаб, бугунги кун-га кадар фаолиятини тах,лил этган холда, кайд этиш мумкинки, ташкилот - бу нафакат замонавий халкаро сиёсатнинг, балки халкаро иктисодий муносабатлар-нинг хам амалий элементи хисобланади.

Географик жихатдан ШХТ Евросиё май-донининг бешдан уч кисмига тенг худудни камраб олган; Осиё минтакасида ШХТга аъзо мамлакатлар жами (2500 млрд. АКШ долларига тенг булган) ялпи ички махсулоти минтакадаги бошка давлатла-ри ишлаб чикараётган микдорнинг яр-

мидан ортиFини ташкил этади. Эксперт бахолашларга кура эса, иктисодий инте-грациялашув белгиланган режа асосида кечган такдирда, 2020 йилга келиб, ШХТ мамлакатлари жах,он ЯИМнинг 30 фоизи-гачани ишлаб чикаришади2.

ШХТга аъзо ва кузатувчи мамлакатлар кушни ва табиий иктисодий хамкорлар хисобланади. Шубхасиз, хавфсизлик бо-расида манфаатлар бир хиллиги, замо-навий дунёнинг чакирик ва тахдидларига карши туриш зарурати мамлакатларимиз-ни бирлаштиради. Бирок, факатгина хавф-сизлик сохасида манфаатларнинг жушкин тарзда ривожланаётган узаро манфаатли иктисодий алокалар билан уЙFунлашуви хамкорлик ва шерикчиликнинг узок муд-датли асосини ташкил этиши мумкин. Ай-нан шу боисдан, хавфсизлик ва иктисодиёт ШХТнинг пойдевори булиб колмокда. Уларга таянган холда, ташкилот фаолияти-нинг самарадорлиги хамда халкаро нуфу-зини, дунёдаги узгарувчан вазиятга мос-лашувни таъминлаш мумкин.

Бугунги кунда Марказий Осиё давлат-лари учун иктисодий интеграциялашув-ни чукурлаштириш иктисодиётни ривож-лантиришнинг шакли хисобланиб, у ре-гионни баркарор иктисодий усишининг кудратли омилига айланишга кодир. Ушбу

1 Электронные ресурсы ШОС

2 Электронные ресурсы ШОС

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 11, 2011

жихатдан мазкур мамлакатлар учун ШХТ доирасида якиндан узаро хамкорлик кат-та ахамият касб этади. ШХТ регионал ту-зилмалар орасида алохида уринга эга булиб, геосиёсий маконда тобора мухим салмокни эгаллаган холда, куп томонла-ма глобал хамкорликни амалга оширувчи ноёб ташкилот хисобланади.

ШХТни ташкил этишдан максад кушни давлатлар чегараларини бирга мухофаза килишдан иборат булишига карамасдан, унинг фаолияти иктисодий йуналишга хам дархол эга булди. ШХТ уз фаолияти-ни бошлаганидан бир неча ойдан сунг, Олма-Отада утказилган биринчи учра-шувда Шанхай хамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар бош вазирлари регионал савдо-иктисодий хамкорлик, ШХТни ри-вожлантириш масалалари х,амда бошка муаммоларни мухокама этишди, ШХТга аъзо-давлатлар хукуматлари уртасида иктисодий хамкорликнинг асосий максад ва вазифалари х,амда савдо ва инвести-циялар сохасида кулай мухитни яра-тиш буйича жараённи ишга тушириш туFрисида Меморандумни имзолашди.

Кейинги йил май ойида Шанхайда ШХТга аъзо-давлатлар иктисодиёт ва савдо ва-зирларининг биринчи йиFилиши булиб утди. Тарафлар иктисодиёт ва савдо вазир-ларининг учрашувларини утказиш хамда савдо ва инвестициялар сохасида кулай мухитни яратиш механизми расман ишга туширишди. ЙиFилиш якунига кура ШХТга аъзо-давлатлар хукуматлари уртасидаги регионал иктисодий хамкорликнинг асосий максад ва вазифалари хамда савдо ва инвестициялар сохасида кулай мухитни яратиш туFрисидаги Меморандумга ба-ённома хамда ташки иктисодий ва ташки савдо фаолияти учун масъул вазирлар-нинг биринчи учрашуви якунларига кура кушма мурожаатнома имзоланди.

2003 йил сентябрь ойида ШХТга аъзо-давлатларининг хукумат рахбарлари 20 йилга мулжалланган куп томонлама савдо-иктисодий хамкорлик Дастурини имзолашди. Узок муддатли максад сифа-тида ШХТда эркин савдо зонасини ташкил этиш, киска муддатли истикболда эса - регионда товарлар окимини оши-риш кузда тутилган. Хамкорлик энергетика, транспорт, кишлок хужалиги, телеком-муникациялар, атроф мухитни мухофаза

килиш сохаларини хам камраб олиши ке-рак. Хамкорликни ривожлантириш буйича харакатлар режаси бир йилдан сунг, 2004 йил сентябрида имзоланди.

Иктисодий хамкорликни турли йуналишлари буйича харакатлар дастурла-рини бажариш вактида хужалик тизимла-ри тузилмаси ва фаолият юритишида мав-жуд булган фарк билан шартланган катор кийинчиликлар уларни амалга ошириш-га тускинлик килаётганлиги аникланди. Натижада айни вактда маъкулланган иктисодий хаморлик дастурларидан би-ронтасини хам амалга оширишга эришил-мади. 2006 йил июнида Бизнес кенгашни ташкил этилиши Ташкилот дирасида куп томонлама иктисодий хамкорлик тизи-мини шакллантириш жараёнининг якуни булди. Бизнес кенгаш нохукумат тузилма хисоблангани холда, ШХТга аъзо мамла-катларнинг хукумат ва молиявий доира-ларини бирлаштиради. 2006 йил 15 сентябрида Душанбеда утказилган хукумат рахбарлари Кенгашида эса, иккита йирик лойиха (транспорт инфратузилмаси ва энергия ресурслари)ни ривожлантириш учун туртки берилди.

ШХТ мамлакатларининг иктисодий му-носабатларида Хитой алохида уринни эгаллайди. У региондаги иктисодий вази-ятга тобора жиддий таъсир курсатиб, мазкур сохада ШХТ мамлакатлари уртасидаги хамкорликни раFбатлантиради ва шу билан бирга, эркин савдо зонасини хамда савдо ва инвестициялар учун инфра-тузилмани ташкил этиш масаласини маъкуллайди. Марказий Осиё регио-ни мамлакатлари иктисодиётларини уз иктисодий манафаатлари доирасига жалб килган холда, ХХР уларни биринчи на-вбатда уз товарларини сотиш учун ишон-чли бозор сифатида куради. Хитой Шанхай хамкорлик ташкилоти мамлакатларининг айнан савдо хамкорлигини кен-гайтириш нуктаи назаридан, Жахон савдо ташкилотига аъзо булишларини фаол куллаб-кувватлайди. Баъзи бир эксперт-лар 2001-2006 йиллар давомида Хитой-нинг ташки савдо айланмасида ШХТнинг улуши 2 фоиздан ошмаганлигини таъкид-лашига карамасдан, бошка мутахассислар Хитой ва ШХТ мамлакатлари уртасида то-

Диаграмма 1.

2001-2010 йй.да Хитойнинг Ш^Т мамлакатлари билан товар айланмаси1

79,38

67,47

12,16

9

2007

2010

2001

вар айланаси даражаси тобора усиб бора-ётганлигини кайд этмокда (диаграмма 1).

Хитойнинг ШХТ мамлакатлари билан савдо-иктисодий алокалари фаоллашуви унинг мазкур мамлакатлар билан инвестиция лойих,аларида х,ам намоён булди.

ШХТ мамлакатларига Хитой инвестици-ялари бир неча марта усди (диаграмма 2).

2-диаграммадан куринишича, агар 2003 йилда Хитойнинг ШХТ мамлакатларига туFридан-туFри инвестициялари ати-ги 59 млн. АКШ долларини ташкил этган булса, 2010 йилда ушбу курсаткич 30,1 млрд. АКШ долларигача усди.

Шанхай х,амкорлик ташкилоти уму-мий стратегиясининг мух,им буFинини иктисодий х,амкорликни ривожлантириш, тажриба алмашиш х,амда турли сох,аларда алокаларни фаоллаштириш, терроризм ва трансчегаравий жиноятчиликка карши курашни кучайтириш, глобал бошкарув тизими, жумладан жах,он молия тизими-ни узгартиришга кумаклашиш, шунингдек барча ШХТга аъзо-мамлакатларни изчил ривожлантиришга кумаклашиш ташкил этади. Мазкур масалалар 2010 йил июнь ойида Тошкентда булиб утган ШХТга аъзо-давлатлар рах,барлари Саммитида куриб чикилди. Саммит ишига Узбекистон раис-лик килди. Саммитда сузга чиккан ХХР Ра-иси Ху Цзиньтао шуни алох,ида таъкидлаб

1 Исаджанов А.А. Внешнеэкономическая политика Китая в условиях глобализации // «Халкаро муносабатлар», 1/2009.

утди: "... жах,он молиявий инкирози шаро-итида ШХТга аъзо-мамлакатлар ишонч-ни мустах,камлаши, бир-бирини куллаб-кувватлаши, х,озирги кийинчиликларни биргаликда саъйи-х,аракат оркали бар-тараф этиши, сиёсий, иктисодий, гуманитар сох,алар х,амда хавфсизлик сох,асида прагматик х,амкорликка х,ар томонла-ма кумаклашиши, уз имкониятларини мустах,камлаши ва ташкилот доирасида уз ишини муваффакиятли юритиши лозим"2

ШХТни иктисодий жих,атининг мух,имлиги олдинданок барча аъзо-давлатлар томонидан эътироф этилган эди. Ташкилотни ташкил этиш туFрисидаги декларацияда, унинг асосий х,ужжати -Хартиясида аник ёзилишича, ШХТнинг асосий максадлари х,амда у х,ал килиши керак булган энг мух,им вазифаларидан бири булиб, регионда х,ар томонлама ва мувозанатлашган усиш, ижтимоий х,амда маданий ривожлантиришга кумаклашиш х,исобланади.

Хозирги вактда ШХТнинг иктисодий сох,асида фаол иш олиб борилмокда. Иктисодий х,амкорликнинг асосий йуналиш ва максадлари регионал иктисодий х,амкорликнинг асосий максад ва йуналишлари, савдо ва инвестициялар сох,асида кулай шароит яратиш жараёни бошлангани туFрисидаги Хукуматлараро

2 Мелибаева Г.А. «Экономическое сотрудничество Китая со странами Центральной Азии», Т. 2010г.

Диаграмма 2.

2003-2010 й.да Хитойдан Ш^Т мамлакатларига тугридан-тугри инвестициялари (млрд. АКШ доллариг)1

2003 2006 2010

меморандумда белгилаб берилган. Маз-кур жужжат 2001 йил сентябридаёк аъзо-давлатлар рах,барларининг биринчи учрашувида кабул килинган эди. 2003 йил сентябрида Хукуматлар рах,барлари (бош вазирлар) Кенгаши йиFилишида олти мам-лакатнинг куп томонлама савдо-иктисодий х,амкорлигининг Дастури тасдикланган эди.

Мазкур дастур 2020 йилгача муддатга мулжалланган. Урта муддатли истикболда

- 2010 йилга келиб эса - ШХТда савдо ва инвестицияларга тааллукли баркарор, олдиндан тахмин килинадиган, шаффоф коида ва иш тартибларини шакллантириш, биргаликдаги лойих,а ва дастурларни иш-лаб чикиш, шунингдек савдо-иктисодий х,амкорликни ривожлантириш максадида устувор йуналишларни куллаб-кувватлаш тизимини ташкил килиш вазифаси ол-динга куйилган. Ушбу дастурни бажариш буйича чора-тадбирлар режаси 2004 йил сентябрида Бишкекда булиб утган х,укумат рах,барлари Кенгаши йиFилишида, режани амалга ошириш механизми эса - 2005 йил октябрида Москвада кабул килинган.

Шундай килиб, умумий дастурдан уни амалга ошириш буйича режага, режадан

- уни амалга ошириш механизми сари из-чил х,аракат амалга оширилмокда.

1 Исаджанов А.А. Внешнеэкономическая политика Китая в условиях глобализации // «Халкаро муносабатлар», 1/2009.

ШХТ доирасида кенг микёсли иктисодий узаро х,аракатни аъзо-давлатлар иктисодиётларининг нодав-лат секторларини жалб килмасдан туриб, амалга оширишнинг имкони мавжуд эмас. Бирок, бунда шуни кузда тутиш керакки, иктисодий тузилмаларни давлат тасарру-фидан чикариш даражаси бир-биридан кескин фаркланади. Шу муносабат билан, савдо-иктисодий сох,ада х,амкорликнинг эгилувчан шакллари кузда тутилмокда. Ху-сусан, ШХТга аъзо-давлатларнинг куп томонлама иктисодий х,амкорлик дастури-да унинг коидалари имзоланган шартно-ма ва битимлар асосида давлат органлари томонидан х,ам, хужалик юритувчи субъ-ектлар томонидан х,ам амалга оширилиши аник белгилаб куйилган. Ташкилот доирасида иктисодий лойих,аларни молиялаш-тиришда х,ам эгилувчан ёндашув кузда ту-тилган.

Хозирги вактда нодавлат секторлари-га тааллукли булган махсус тизимни ташкил этиш якунланиш арафасида. Биринчи навбатда - ШХТнинг Бизнес кенгаши ташкил этилиши. У ташкилот доирасида иш-билармон х,амкорлик ва иктисодий узаро х,аракатнинг локомотивига айланишга чакирилган. Айнан аъзо-давлатларнинг энг йирик тижорат тузилмалари вакил-ларини бирлаштирувчи Бизнес кенгаши иктисодиётни реал секторлари билан узаро алокаларни амалга оширилади.

Июнь саммити арафасида Бизнес кенга-шининг таъсис этувчи сессияси утказилиб,

унда барча таъсис х,ужжатлари имзолан-ди, кенгашнинг урни ва роли аник бел-гилаб берилди. Бизнес кенгаши ШХТ до-ирасида амалга ошириладиган хужалик лойих,аларини белгилаш буйича вазифа-ларни катта кисмини уз зиммасига олиши кузда тутилмокда.

Бизнес кенгашининг ваколатига, шу-нингдек, ШХТ доирасида кулай инвестиция мух,итини ташкил этиш учун аник чора-тадбирлар борасида давлат инсти-тутлари учун тавсиялар ишлаб чикиш х,ам киради.

Шундай килиб, давлат институтлари факатгина бир сох,а, Бизнес кенгаши эса - бошка сох,а билан шуFулланиши урнига, давлат тузилмалари ва тижорат ташкилот-лари фаолиятида бир-бирини тулдириши ва якиндан узаро боFликлиги кузда тутил-ган. Иктисодий жих,атнинг иккинчи мух,им масаласи - кушма лойих,аларни молия-лаштириш. Мазкур мураккаб вазифалар-ни х,ал килиш учун Банклараро бирлаш-ма куринишида механизм ташкил этилган булиб, унга ШХТга аъзо-давлатларнинг етакчи банклари киради. Россия номидан унга Внешэкономбанк кирган. Бирлаш-

ма доирасида молиялаштиришни амалга ошириш учун х,ар бир кизикарли лойих,а асосида консорциумлар ташкил этилиши мумкин.

ШХТ доирасида иктисодий

х,амкорликнинг яна бир мух,им жих,атини кайд этиш жоиз. ШХТнинг механизми му-айян лойих,аларда олти аъзо-давлатнинг х,ар бири катнашиши мажбурийлигини кузда тутмайди. Хар хил лойих,алар умумий иштирокда амалга оширилмаган такдирда х,ам, ШХТ форматига эга булиши мум-кин. Айни вактда бундай амалиёт мавжуд. Аксарият ШХТга аъзо-давлатлар айнан ШХТга аъзо булганлиги боис, иктисодий муаммоларни узаро макбул ечимини то-пишга муваффак булишди.

Мамлакатимиз Президенти

И.А.Каримовнинг жорий йил апрель ойида Хитойга килган ташрифи да-вомида Узбекистон ва Хитой Шанхай х,амкорлик ташкилотининг мух,им ах,амиятни тасдиклаб, савдо-иктисодий, инвестиция, энергетика х,амда транспорт-коммуникация сох,аларида узаро манфа-атли регионал х,амкорликни давом этти-ришга тайёрликларини билдиришди1

Адабиётлар руйхати:

1. Мировой финансово-экономический кризис, пути и меры по его преодолению в условиях Узбекистана/И.А. Каримов. - Т.: Узбекистан, 2009

2. Жуджунь Дин, Ковалев М. М., Путь к рыночной экономике (Китайская модель реформ). Мн. 2008г

3. Шанхайская организация сотрудничества: экономическая интеграция и национальные интересы. Под общей редакцией Академика РАН А.И. Татарки-на, Академика В.А. Черешнева, д.э.н проф. Расулева А.Ф. Российская академия наук, Уральское отделение, Институт экономики. Екатеринбург 2010.

4. Институт Дальнего Востока при РАН, Проблемы экономического роста и развития производительных сил в КНР, М. 2007

5. Мелибаева Г.А. «Экономическое сотрудничество Китая со странами Центральной Азии», Т. 2010г.

6. Исаджанов А.А. Внешнеэкономическая политика Китая в условиях глобализации // «Халкаро муносабатлар», 1/2009.

7. Курбанов Д. Социальная модернизация Китая // «Экономическое обозрение», 8/2008.

8. ru.showchina.Org/02/51/7/201008/t742631.htm

9. www.UzA.Uz - Официальный сайт Национальный агентство по информации Республики Узбекистан

10.www.gov.uz - Портал Государственный власти Республики Узбекистан

11.Электронные ресурсы ШОС.

1 Электронные ресурсы ШОС

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.