Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ЁШЛАРИНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГСАМАРАЛИ ТАШКИЛИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ ТАЪСИРИНИ АНИҚ СОЦИОЛОГИК БАҲОЛАШ'

ҚИШЛОҚ ЁШЛАРИНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГСАМАРАЛИ ТАШКИЛИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ ТАЪСИРИНИ АНИҚ СОЦИОЛОГИК БАҲОЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
244
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ ёшлари / иш билан таъминлаш / самарали ташкилий механизмлар / ишсизлик / бандлик / аниқ социологик баҳолаш / меҳнат ресурслари / меҳнат бозори / рақобатбардошлик / тадбиркорлик. / сельская молодежь / обеспечение работой / эффективные экономические механизмы / безработица / занятость / конкретная социологическая оценка / трудовые ресурсы / рынок труда / конкурентоспособность / предпринимательство.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Холмўминов Шайзоқ Рахматович, Хомитов Комилжон Зоитович

Ушбу мақолада қишлоқ ёшларини иш билан таъминлашнинг муаллифлар томонидан ишлаб чиқилган самарали ташкилий механизмларини таъсири аниқ социологик баҳоланган. Унинг асосида қишлоқ ёшларини иш билан таъминлашнинг замонавий турлари ва воситаларини ривожлантириш, янги иш ўринларини яратиш, ишсиз ёшларни касбга йўналтириш, тайёрлаш ва қайта тайёрлашнинг муҳим ижтимоий-иқтисодий аҳамияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КОНКРЕТНАЯ СОЦИОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ ЭФФЕКТИВНЫХ ОРГАНИЗАЦИОННЫХ МЕХАНИЗМОВ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЗАНЯТОСТИ СЕЛЬСКОЙ МОЛОДЕЖИ

В данной статье оценено конкретное социологическое влияние эффективных организационных механизмов, разработанных авторами по обеспечению занятости сельской молодежи. Также на основе этой оценки раскрыто социально-экономическое значение важности развития современных видов и средств обеспечения работой сельской молодежи, создания новых рабочих мест, профориентации, подготовки и переподготовки безработной молодежи.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ЁШЛАРИНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГСАМАРАЛИ ТАШКИЛИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ ТАЪСИРИНИ АНИҚ СОЦИОЛОГИК БАҲОЛАШ»

Холмуминов Шайзо^ Рахматович,

иктисод фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат иктисодиёт университети Хомитов Комилжон Зоитович,

иктисод фанлари доктори, профессор, Тошкент молия институти

КИШЛОК ЁШЛАРИНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГ САМАРАЛИ ТАШКИЛИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ ТАЪСИРИНИ АНИК СОЦИОЛОГИК БАЩАШ

УДК: 331.5

ХОЛМУМИНОВ Ш.Р., ХОМИТОВ К.З. КИШЛОК ЁШЛАРИНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГСАМАРАЛИ ТАШКИЛИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ ТАЪСИРИНИ АНИК СОЦИОЛОГИК БАЦОЛАШ

Ушбу маколада кишлок ёшларини иш билан таъминлашнинг муаллифлар томонидан ишлаб чикилган самарали ташкилий механизмларини таъсири аник социологик бах,оланган. Унинг асо-сида кишлок ёшларини иш билан таъминлашнинг замонавий турлари ва воситаларини ривожлан-тириш, янги иш уринларини яратиш, ишсиз ёшларни касбга йуналтириш, тайёрлаш ва кайта тайёр-лашнинг мух,им ижтимоий-иктисодий ах,амияти очиб берилган.

Таянч иборалар: к,ишлок, ёшлари, иш билан таъминлаш, самарали ташкилий механизмлар, ишсиз-лик, бандлик, аник социологик бах,олаш, мех,нат ресурслари, мех,нат бозори, ракобатбардошлик, тадбиркорлик.

ХОЛМУМИНОВ Ш.Р., ХОМИТОВ К.З. КОНКРЕТНАЯ СОЦИОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ ЭФФЕКТИВНЫХ ОРГАНИЗАЦИОННЫХ МЕХАНИЗМОВ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЗАНЯТОСТИ СЕЛЬСКОЙ МОЛОДЕЖИ

В данной статье оценено конкретное социологическое влияние эффективных организационных механизмов, разработанных авторами по обеспечению занятости сельской молодежи. Также на основе этой оценки раскрыто социально-экономическое значение важности развития современных видов и средств обеспечения работой сельской молодежи, создания новых рабочех мест, профориентации, подготовки и переподготовки безработной молодежи.

Ключевые слова: сельская молодежь, обеспечение работой, эффективные экономические механизмы, безработица, занятость, конкретная социологическая оценка, трудовые ресурсы, рынок труда, конкурентоспособность, предпринимательство.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

KHOLMUMINOV SH.R., KHOMITOV K.Z. SPECIFIC SOCIOLOGICAL EVALUATION OF THE INFLUENCE OF AN EFFECTIVE ORGANIZATIONAL MECHANISM FOR SUSTAINABILITY OF RURAL YOUTH EMPLOYMENT

There is provided in the article assessment of organizational mechanisms' impact effectiveness, which was developed by the author, to rural youth employment. As well, is revealed socio-economic importance, of developing modern types and means of providing rural youth with jobs, creating new jobs, career counseling, training and retraining of unemployed youth.

Key words: rural youth, job security, effective economic mechanisms, unemployment, employment, specific sociological assessment, labor resources, labor market, competitiveness, entrepreneurship.

Кириш.

Мавзунинг долзарблиги. Ик,тисодиётни либе-раллаштириш шароитида давлатнинг энг мухим вазифаларидан бири булиб, ижтимоий-иктисодий зиддиятларнинг кескинлигини камайтириш, мав-жуд муаммоларни эхтиёт чоралари хисобига юмшатиш ва ахоли турмуш даражасини яхши-лаш хисобланади. Мазкур устувор вазифаларни амалга оширишда ахолининг турмуш фаровон-лигини юксалтиришга каратилган ижтимоий сиё-сатни такомиллаштириш мухим ахамият касб этиб, бунда кишлок ахолисининг иш билан таъминла-ниш даражасини ошириш долзарб вазифалардан бири сифатида каралади.

2017-2021 йилларда Узбекистан Республи-касини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини «Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланиш йили»да амалга оширишга оид давлат дастурида "ахоли уртасида ишсизликни камайтириш, одам-ларнинг даромадларини ошириш, фан ва узлук-сиз таълимни ривожлантириш, тиббий хизматлар сифатини яхшилаш ва улар билан ахолини камраб олишни кенгайтириш, хотин-кизлар ва ёшларни ижтимоий куллаб-кувватлашни кучайтириш" устувор вазифалар сифатида белгиланган [1].

Мехнат бозорида тенг рак,обатлашишга крдир булмаган ижтимоий химояга мухтож шахсларнинг бир катор тоифалари, жумладан таълим муасса-салари битирувчилари (ёшлар) мавжуд. Улар тан-лаган касби ёки ихтисослиги буйича таълим муас-сасаларида муайян назарий билимларни эгалла-ганлигига карамасдан, зарур малака ва мехнат куникмаларига эга булмаганликларидан мехнат бозорида ракобатбардош эмас. Узбекистонда ахолини иш билан бандлиги ва мехнатни мухофаза к,илиш Республика илмий маркази томо-нидан олиб борилган социологик тадкикотлар натижасига кура, 2018 йилда ишсизлик даражаси 16-30 ёшдагилар уртасида 15,1 фоизни, 16-25 ёшдагилар уртасида 17,0 фоизни ташкил этган [2].

Кишлок ёшлари мехнат бозорида муносабатга киришар эканлар, узлари учун мак,бул иш топиш, иш урни, шарт-шароитлари, касб-кори нуфузи, мехнат жараёнининг интенсивлиги, давомийлиги билан боFлик ижтимоий, иктисодий ва хукукий муаммоларга тук,наш келадилар. Бугунги ёшлар-нинг бозор иктисодиёти шароитларида жамиятда уз урниларини топишлари, ме,нат бозори тала-бларига жавоб беришга тайёрликлари узига хос хусусиятларга эгадир.

Ахборот мухитининг глобаллашуви, юкори турмуш даражаси андозаларининг тез ва кенг таркалиши ёшлар хаётий э,тиёжлари муттасил ортиб бораётгани холда уларни к,ондириш имко-ниятларининг чекланганлиги ва улар уртасидаги ишсизлик даражасининг юкорилиги сабабли ёшларни муносиб иш билан таъминлаш билан боFликl ижтимоий-ик,тисодий ва ташкилий муам-молар янада уткирлашмокда.

Олимлардан Ю.Г.Волков ва В.И.Добреньков ёшларнинг уз карьераси туFрисидаги тасаввур-ларини та,лил этар эканлар, уларнинг аксари-яти узлари учун иктисодиётнинг хусусий секто-рида, чет эл фирмалари ёки кушма фаолият билан шуFулланишга мойил булганлар купчилик экан-лигини курсатадилар [3].

Айни пайтда ёшларда ме,нат мотивацияси жуда кучли булиб, улар иш хаки микдори юкори булган хизмат вазифаларини бажариш учун к,айта малака оширишга, компьютерда ишлашни мукам-мал эгаллаш, чет тилларни, автомобил хайдашни урганишга тайёрликлари билан ажралиб туради-лар.

Тадк,ик,отнинг мацсади туб иктисодий ислохотларни амалга ошириш негизида кишлок ёшларини иш билан бандлигини таъминлашнинг самарали ташкилий механизмлари таъсирини социологик бахолаш асосида кишлок ёшлари ишсизлигини камайтириш буйича илмий асос-ланган хулоса ва амалий тавсияномалар ишлаб чикишдан иборат.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Илмий-тадкикотнинг методологик асослари ва усуллари.

Илмий-амалий тадкикотнинг методологик асослари сифатида Узбекистон Республикаси-нинг конунлари, Узбекистон Республикаси Прези-дентининг фармонлари ва карорлари, Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлигининг маълумот-номалари, социологик тадкикотлар натижалари ва бошк,а тегишли норматив-хукукий хужжатлар хизмат килди.

Тадкикотда тизимли тахлил, киёсий тахлил, макроиктисодий тахлил, гурухлаш, эксперимент, декомпозиция, социологик тахлил, инновацион ва интеграцион ёндашувлар, ёшлар ишсизлигини камайтириш буйича халк,аро тажрибалар тахлили ва апробациясидан фойдаланилди.

Тацлил ва натижалар.

Узбекистон кишлок ахолисини иш билан таъ-минлаш муаммоларини тадкик этиш жараёнида республикамизнинг мехнат ресурслари билан куп таъминланган ва мехнат ресурслари билан кам таъминланган танланган туманларида кишлок ёшларини иш билан таъминлаш самарали меха-низмининг асосий курсаткичларини суровнома оркали урганиш асосида кишлок жойларидаги ёшларнинг иш билан бандлигини таъминлаш самарали механизмини такомиллашти-риш буйича ицтисодий-ижтимоий ва ташки-лий асосланган тавсиялар х,амда таклифларни ишлаб чициш аник, социологик тадцицотлар (та^лиллар) утказишнинг асосий мацсади хисобланади.

Муаллифлар томонидан таклиф этилган услуб асосида 2019 йилнинг 26-31 август сана-ларида аник, социологик тадк,ик,отлар утказилди. Суровнома буйича мазкур тадк,ик,отларнинг объ-ектлари килиб мехнат ресурслари билан куп таъминланган К,ашк,адарё (Китоб ва Шахрисабз туманлари) ва Самарканд (ПастдарFом ва Ургут туманлари) вилоятларининг, хамда мехнат ресурслари билан кам таъминланган КоракалпоFистон Республикаси (Беруний ва Элликк,алъа туманлари) ва Жиззах (Зарбдор ва Пахтакор туманлари) вилоятининг кишлок туман-ларидаги 1600 дан ортик 16 ёшдан 30 ёшгача булган ишсиз эркак ва аёллар (йигит ва кизлар) танлаб олинди. Улар 1600 та суровноманинг (100,0%) саволларига тула жавоб бердилар. Респондентларнинг 57,9% эркак ва 42,1% аёл-лардир, шунингдек суровда иштирок этганлар-

нинг 21,6% 16-17 ёшгача булганлар, 78,4% 18-30 ёшдагилар ташкил этган.

Респондентларнинг маълумоти буйича урганилганда уларнинг 19,1% умумий урта; 44,6% урта махсус, касб-хунар; 23,8% олий-бакалавр; 8,4% олий-магистр ва 4,1% дипломли олий маъ-лумотга эга эканлиги аник,ланди.

Суровномалар узбек тилида тузилди. Хосил килинган дастлабки суровнома маълумотлари «Microsoft Excel» дастури ёрдамида компью-терда кайта ишланди. Натижада, кишлок жойларидаги ёшларнинг иш билан бандлигини таъминлаш самарали механизмини такомиллаш-тириш буйича иктисодий-ижтимоий ва ташки-лий асосланган тавсиялар хамда таклифларини урганишнинг ишончли социологик ахборотлари хосил килинди [4].

Социологик тахлил натижалари шуни курсатадики, тадк,ик,от утказилаётган туманлар кишлок, жойлари буйича респондентларнинг катта кисми ёш ходим сифатида мехнат фаолиятини иктисодиётнинг кайта ишлаш саноатида (13,2%), кишлок хужалигида (13,0%), алока (9,2%), савдо (8,4%), транспорт (6,7%), урмон хужалиги (5,5%), кишлок курилиши (5,5%), умумий овкатланиш тармотида (4,7%), кликни саклаш (4,3%), уй-жой коммунал хужалиги (4,2%), таълим (4,1%), таъ-минот, сотиш, тайёрлаш (3,8%), маиший хизмат курсатишда (3,8%) хамда жисмоний тарбия ва спорт (3,5%) сохаларида купрок банд булишни хохлашади. Улар молия, кредит ва суFурта (2,3%), солик тизими (2,3%), бошкарув аппарати (2,2%), фан ва илмий хизмат курсатиш (1,9%), маданият, санъат (1,2%) ва бошка сохаларда (0,2%) банд булишни камрок исташади (1-жадвал).

Республиканинг барча танланган туманларида худди ана шундай вазият кузатилади. Шахрисабз, ПастдарFом, Китоб, Зарбдор ва Пахтакор туман-ларининг мехнат фаолияти билан шуFулланишни истовчи ёшлари купрок кайта ишлаш саноати тармокларида (35,0%; 17,0%; 14,0%; 13,5%; 12,0%) ва кишлок хужалиги (9,5%; 10,0%; 13,0%; 12,0%; 10,0%) иш билан банд булишни хохлайдилар.

Танланган Зарбдор, Шахрисабз, Пахтакор, Китоб ва Ургут туманларининг мехнат билан банд булишни хохловчи ёшлари эса транспорт ва алока (25,5%; 22,5%; 22,0%; 21,0%; 16,0%), савдо, умумий овкатланиш, таъминот, сотиш ва тайёрлаш тармокларининг (10,5%; 11,0%; 12,5%; 8,5%; 17,5%) тегишли хужаликларида ишлашни хохлайдилар. Шунингдек, Беруний ва Элликкалъа туманла-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-жадвал. Узбекистан Республикаси танланган к,ишлок, х,удудлари ёшларининг ёш ходим сифатида мех,нат фаолиятининг к,айси бир тармо^да (сохасида) иш билан банд булиш истаклари

(барча респондентларга нисбатан, % да)1

Тармоклар номи Барча туман-лар буйича Шу жумладан:

Китоб тума-ни 1 го | в 1 Ша с Паст-дар- FOM тумани Ургут тума-ни Беру-ний тума-ни Эл-лик-калъа тума-ни Зарб-дор тума-ни Пах-та-кор тума-ни

Кайта ишлаш саноати 13,2 14,0 35,0 17,0 4,5 5,0 6,0 13,5 12,0

Кишлок хужалиги 13,0 13,0 9,5 10,0 11,5 8,5 7,5 12,0 10,0

Урмон хужалиги 5,5 6,0 5,0 9,0 4,5 0,0 0,0 7,0 12,5

Транспорт 6,7 6,5 11,0 9,0 11,5 3,0 4,0 8,0 5,0

Алока 9,2 14,5 11,5 6,0 4,5 3,0 3,0 11,0 8,0

Кишлок курилиши 5,5 2,5 10,0 5,0 4,5 4,5 0,0 3,5 4,0

Савдо 8,4 4,0 7,0 11,0 6,0 14,0 14,0 4,0 5,0

Умумий овкатланиш 4,7 2,0 3,5 6,0 4,0 7,0 7,0 4,5 3,5

Таъминот, сотиш, тайёрлаш 3,8 2,5 0,5 5,0 7,5 8,5 8,5 2,0 4,0

Уй-жой, коммунал хужалиги 4,2 1,5 1,5 8,0 4,0 7,0 7,0 1,5 3,0

Маиший хизмат курсатиш 3,8 5,5 0,0 4,0 7,0 1,5 1,5 6,0 5,5

СоFликни саклаш 4,3 11,5 1,0 2,0 8,0 5,5 5,5 6,5 2,5

Жисмоний тарбия ва спорт 3,5 5,5 1,0 6,0 3,0 5,0 5,0 5,0 5,5

Таълим 4,1 8,0 1,5 0,0 3,5 5,0 5,0 7,0 7,0

Маданият, санъат 1,2 0,5 0,0 0,0 3,5 1,5 1,5 0,5 2,0

Фан ва илмий хизмат курсатиш 1,9 0,0 0,0 0,0 3,5 4,0 4,0 0,0 4,0

Молия, кредит ва суFурта 2,3 1,0 1,5 2,0 2,5 6,0 6,0 2,5 1,5

Солик тизими 2,3 1,5 0,0 0,0 2,5 5,0 5,0 2,5 2,5

Бошкарув аппарати 2,2 0,0 0,5 0,0 4,0 6,0 5,0 1,5 2,5

Бошка сохада 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,5 0,0

Жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

рининг мехнат билан банд булишни хохловчи ёшлари хам савдо, умумий овкатланиш, таъми-нот, сотиш ва тайёрлаш хамда уй-жой коммунал хужалиги тармокларида (36,5%; 36,5%) купрок ишлашни маъкул курадилар (каранг 1-жадвал).

Кишлок жойларида ёшларни иш билан таъминлашга таъсир курсатувчи самарали ташкилий-иктисодий чора-тадбирлардан бири кишлок худудларида иктисодиётнинг турли сохаларига ишчи кучига булган талабни оши-риш хисобланади. Ишчи кучига, айникса ёш ишчи кучига талабнинг оширилиши иш жойларини модернизациялашуви, кичик бизнес, хусусий тад-биркорликнинг турли шаклларини ривожланиши, хак, туланадиган ижтимоий ишларнинг ташкил эти-лиши, касаначилик ва оилавий тадбиркорлик фао-

лиятини кенгайтириш хамда кишлок жойларида инвестицион мухитни яхшилаш эвазига янги иш уринларини ташкил этиш оркали амалга ошири-лади. Шу билан бирга, бундай янги иш жойлари иш хаки, мехнат шароити, иш вактининг давомий-лиги, касбий куникмаларини ошира олиш ва иш жойида карьера килиш имконияти хамда бошка шарт-шароитлари билан ёшларни узига жалб кила олиши лозим.

Социологик суров жараёнида танланган кишлок худудлари ёшларининг яшаёт-ган худудида иктисодиётнинг кайси тармоFида (сохасида) янги иш жойлари ташкил этили-шини макбул куриши суралганда, респондент-ларнинг 19,1% кайта ишлаш саноатида, 11,6% кишлок ва урмон хужалигида, 15,0% транспорт, алока, кишлок курилишида, 19,3% савдо, умумий овкатланиш, таъминот, сотиш, тайёрлаш сохасида, 8,8% молия, кредит ва суFурта, солик тизими, 8,6%

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

2-жадвал. Узбекистан Республикаси танланган к,ишлок, х,удудлари ёшларининг яшаётган х,удудида ик,тисодиётнинг к,айси тармо^да (сох,асида) янги иш жойлари ташкил этилишини

мак,бул куриши (барча респондентларга нисбатан, фоизда)1

I го Шу жумладан:

Тармоклар номи Барча тума лар буйич Китоб тума-ни Шах,-ри-сабз тумани Паст-дар-Fом тума- ни Ургут тума-ни Беру-ний тума- ни Эл-лик-калъа тума-ни Зарб-дор тума-ни Пах-та-кор тума-ни

Кайта ишлаш саноати 19,1 27,5 34,5 23,5 6,5 6,0 7,0 27,5 22,0

Кишлок, хужалиги 9,5 14,0 7,5 9,0 7,0 7,5 7,5 14,0 11,0

Урмон хужалиги 2,1 3,5 3,5 1,5 2,5 0,0 0,0 3,5 5,0

Транспорт 5,2 8,0 7,0 7,0 5,5 3,0 3,0 8,0 5,5

Алок,а 4,9 7,5 7,5 3,5 1,5 3,0 3,0 7,5 7,5

Кишлок, курилиши 4,9 3,5 10,5 7,0 6,0 6,5 0,0 3,5 3,5

Савдо 8,8 7,0 8,5 11,0 6,0 11,5 11,5 7,0 6,0

Умумий овк,атланиш 4,9 3,0 6,0 3,5 3,0 6,0 6,0 3,0 7,0

Таъминот, сотиш, тайёрлаш 5,6 4,5 4,5 4,5 4,0 7,5 6,5 4,5 4,5

Уй-жой, коммунал хужалиги 3,2 2,0 1,5 3,0 3,0 7,0 8,0 2,0 4,0

Маиший хизмат курсатиш 4,3 3,0 0,5 3,5 18,0 1,5 1,5 3,0 3,5

СоFлик,ни сак,лаш 5,0 5,0 1,5 4,0 6,0 7,0 7 5,0 4,5

Жисмоний тарбия ва спорт 3,3 3,0 0,5 3,5 4,5 4,5 4,5 3,0 3,0

Таълим 4,8 3,5 1,5 6,0 6,0 8,5 7,5 3,5 2,5

Маданият, санъат 1,5 1,5 0,5 2,0 4,0 1,5 1,5 1,5 1,5

Фан ва илмий хизмат курсатиш 2,3 2,0 1,0 0,0 4,0 4,0 4,0 2,0 2,0

Молия, кредит ва суFурта 6,3 0,5 30 5,0 5,5 5,5 5,5 0,5 2,5

Солик, тизими 2,5 0,5 0,0 1,5 5,5 5,0 6,0 0,5 1,5

Бошк,арув аппарати 1,5 0,5 0,5 1,0 1,5 4,5 3,5 0,5 0,5

Бошк,а сох,ада 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,5

Жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

таълим, маданият, санъат, фан ва илмий хизмат курсатишда, 8,3% соFликlни саклаш, жисмоний тарбия ва спорт сохасида, 7,5% уй-жой, комму-нал хужалиги ва маиший хизмат курсатишда, 1,5% бошкарув аппаратида ва 0,3% бошка сохалар ва тармокларида янги иш жойларини ташкил килинишининг макбул куришларини изхор этган-лар.

Мазкур курсаткичлар барча туманлар буйича умумий суровлар натижасини узида намоён этади, ва у алохида олинган туманлар курсаткичларида маълум даражада фарк булишини истисно этмайди.

Шунга кура, ушбу курсаткичлар аник социо-логик тадкикотлар утказилган барча танланган туманларда вазият бироз узгача кузатилади. Хусу-сан, Шахрисабз, Китоб, Зарбдор, ПастдарFом ва

Пахтакор туманларининг ёшлари купрок кайта ишлаш саноати тармокларида (34,5%; 27,5%; 27,5%; 23,5%) ва кишлок хужалиги (7,5%; 14,0%; 14,0%; 9,0%; 11,0%) янги иш жойларини ташкил килинишини истасалар, Беруний, Элликкалъа, Шахрисабз ва Пастдартом туманларининг ёшлари эса савдо, умумий овкатланиш, таъминот, сотиш, тайёрлаш сохасида (25,0%; 24,0%; 19,0%; 19,0%), Ургут тумани ёшлари купрок маиший хизмат курсатиш ва кишлок хужалиги (18,0%; 7,0%) сохаларида купрок янги иш уринларини ташкил этилишини макбул куришадилар (каранг: 2-жад-вал).

Бозор иктисодиёти ривожланган деярли барча мамлакатлар давлат иш билан бандлик хизматини ишсиз ёшларнинг рак,обатбардошлигининг оши-шини доимо ратбатлантириб келади. Бунинг учун ёшларининг малакасини ошириш буйича бандлик хизматлари томонидан турли тадбирлар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

3-жадвал. Узбекистан Республикаси танланган кишлок жойларида ёшларнинг уз малакаларини ошириш ёки янги касб урганишни кайси маблаf хисобидан амалга оширмокчи эканлиги (барча

респондентларга нисбатан, %да)1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Кайси маблаF хисобидан амалга оширмокчи эканлиги Кишлок ёшлари, жами Шу жумладан:

эркаклар аёллар

Давлат маблаFи 25,0 26,5 22,5

Янги иш жойим маблаFи 17,9 18,1 15,3

Бандликка кумаклашиш жамFармаси маблаFи 15,0 17,6 13,8

Хомийлар маблаFи 11,6 9,5 14,2

Ота-онам жамFармаси 10,3 8,1 12,8

Шахсий жамFарма маблаFи 11,8 9,6 13,7

Ижтимоий-хайрия жамFармалар маблаFлари 4,3 5,5 3,9

Бошка маблаF манбалари 4,1 5,1 3,8

нинг амалга оширилиши, ёшларнинг малакасини ошириш ёки янги касбга урганиши учун шарт-шароитлар яратиш, уларни уз малакаларини ошириш ёки янги касб урганишни тизимли йулга куйиш ва шу асосда уларнинг иш билан бандлигини хам, ушбу хизматнинг функцияла-рини амалга оширишга, шу жумладан, фаол иш билан бандлик сиёсатининг юкорида курсатилган иктисодиёт тармокларига йуналтириладиган катта микдордаги маблаFларнинг узини оклай оли-шини таъминловчи юкори самарали тузилмага айлантиришга интилади. Бизнинг фикримизча, бу мехнат бозоридаги харакатларнинг шаффоф-лигини таъминловчи ва нафакат микдор, балки иктисодий курсаткичлар ёрдамида реал кушилган хисса хакида фикр юритиш имконини берувчи энг туFри ёндашувдир.

Социологик тадкикот натижаларидан куриш мумкинки, давлат молиявий ресурслар-нинг етишмаслиги туфайли барча ишловчи ва ишлашни хохловчи ишсиз к,ишлок, ёшларларини янги мутахассисликка ёки малакасини ошириш буйича к,айта ук,итиш учун пул маблаFлари билан таъминлай олмайди.

Шу туфайли респондентларнинг 81,6% дан ор^и уз малакаларини ошириш ёки янги касб урганишни, давлат (25,0%), янги иш жойи ташкил этувчилар (17,9%), Бандликка кумаклашиш жамFармаси (15,0%), хомийлар (11,6%) ва ижтимоий хайрия жамFармаларининг (4,3%) маблаFлари хисобидан узлаштиришни исташади-лар. Атиги 17,2% респондентлар уз малакаларини ошириш ва янги касбни эгаллашни ота-оналари жамFармаси (10,3%) ва шахсий жамFарма (11,8%)

хисобидан амалга оширишни хохлайдилар. Респондентларнинг 4,1% эса турли маблаFлар эва-зига уз малакаларини ошириш ёки янги касбни урганишни кузда тутишади (каранг: 3-жадвал).

Социологик тахлил натижаларига кура, "Ёшларнинг ташки мехнат миграциясини самарали ташкил этиш учун нималарга эътибор каратиш лозим?" - деган саволга респондентлар куйидагича жавоб бердилар:

- мамлакатлар уртасида фук,ароларни ишга ёллаш буйича махсус битимларни имзолаш керак (30,0%);

- Бандликка кумаклашиш марказ(БКМ)лар тузилмасида вактинчалик мехнат фаолиятини амалга ошириш учун республика ташкарисига чикаётган фукаролар билан ишлаш секторла-рини ташкил этиш (16,4%);

- хорижда ишлашни хохловчилар учун аник ахборотлар билан таъминлаш буйича бепул хизмат курсатиш (18,2%);

- хорижда ишлашни хохловчилар учун хорижий тилларга ва ишлаб чикариш касбла-рига укитиш буйича бепул курслар ташкил этиш (18,2%);

- темир йул чипталари хамда авиачипталар нархларига чегирмалар такдим этиш (6,5%);

- транспорт ва бошка харажатлар учун тижорат банкларидан имтиёзли кредит олишла-рига рухсат бериш (8,7%);

- бошка йуналишда (2,0%) (каранг: 4-жад-вал).

Ёшларнинг ички мехнат миграциясини

самарали ташкил этиш буйича респондентларнинг 37,8% - ички мехнат миграцияси масала-лари билан шугулланувчи махсус булим ташкил килиш; 27,8% - худуднинг ижтимоий ва ишлаб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

4-жадвал. Узбекистан Республикаси танланган к,ишлок, х,удудлари ёшларининг ташк,и мех,нат миграциясини самарали ташкил этиш буйича таклифлари (барча респондентларга нисбатан,

фоизда)1

I го Шу жумладан:

Тармоклар номи Барча тумг лар буйич Китоб тума-ни Шах-ри-сабз тумани Паст-дар-Fом тума- ни Ургут тума-ни Беру-ний тума- ни Эл-лик-калъа тума-ни Зарб-дор тума-ни Пах-та-кор тума-ни

Мамлакатлар уртасида фукароларни ишга ёллаш буйича махсус битимларни имзолаш керак 30,0 31,0 33,0 42,0 23,0 29,5 29,5 21,0 31,0

БКМлар тузилмасида вактинчалик мехнат фаолиятини амалга ошириш учун республика ташкарисига чикаётган фукаролар билан ишлаш секторларини ташкил этиш 16,4 17,0 28,5 9,0 9,0 17,5 16,5 16,5 17,0

Хорижда ишлашни хохловчилар учун аник, ахборотлар билан таъминлаш буйича бепул хизмат курсатиш 18,2 18,0 22,5 20,5 21,0 14,5 15,5 16,0 18,0

Хорижда ишлашни хохловчилар учун хорижий тиллар ва ишлаб чикариш касбларига укитиш буйича бепул курслар ташкил этиш 18,2 21,0 8,5 5,0 23,5 25,0 25,0 16,5 21,0

Темир йул ва авиачипталар нархларига чегирмалар такдим этиш 6,5 4,0 2,5 10,0 11,0 4,5 4,5 11,5 4,0

Транспорт ва бошка харажатлар учун тижорат банкларидан имтиёзли кредит олишларига рухсат бериш 8,7 8,5 5,0 7,0 12,5 9,0 9,0 10,0 8,5

Бошка йуналиш 2,0 0,5 0,0 6,5 0,0 0,0 0,0 8,5 0,5

Жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

1 Манба: муаллифлар томонидан социологик суров натижалари асосида хисобланган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

5-жадвал. Узбекистан Республикаси танланган кишлок х,удудларида ёш тадбиркорларни банклардан кредит олишида мавжуд кийинчиликлар тавсифи (барча респондентларга нисбатан,

фоизда)1

Кредит олиш кийинчиликлари турлари Барча туман-лар буйича Шу жумладан:

Китоб тума-ни Шах-ри-сабз тума-ни Паст-дар-Fом тума-ни Ургут тума-ни Беру-ний тума-ни Эл-лик-калъа тума-ни Зарб-дор тума-ни Пах-та-кор тума-ни

Ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томо-нидан кредит бериш учун меъёридан ортик хужжатлар талаб этилади 32,5 38,5 41,5 24,5 37,0 27,0 26,0 26,5 39,0

Ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томо-нидан кредит беришда шаффофлик таъминланмаган 34,5 36,5 39,0 26,0 39,0 36,5 37,5 24,5 37,0

Ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томо-нидан юкори кредит фоизи урнатилган 17,8 12,0 11,0 28,8 17,5 23,0 23,0 15,5 12,0

Ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томо-нидан имтиёзли кредит фоизини тулаш муддати киска белгиланган 11,7 11,5 6,5 20,7 6,5 13,5 13,5 10,5 10,5

Бошка кийинчиликлар 3,5 1,5 2,0 0,0 0,0 0,0 0,0 23,0 1,5

Жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

чикариш инфратузилмаларини яратиш; 15,3% -бепул ёки имтиёзли кредитлар асосида уй-жой билан таъминлаш; 10,0% - мутахассислиги буйича кафолатланган иш жойи билан таъминланиш; 9,1% - мехнатга мос равишда иш хаки билан белгилан-ган муддатда таъминлаш учун зарур булган шаро-итларга эътибор каратиш лозимлиги туFрисида таклифлар билдиришган.

Хозирги вактда кишлок жойларида хатто урта ва кам иш хаки туланадиган иш жойлари хам етишмайди. Бу эса ёшлар уртасида ишсиз-лик ва иш кидириш муддатларининг ортишига олиб келади.

"Ёш кадр сифатида иш кидиришда кимларга мурожаат этасиз?" деган саволга республика-мизнинг танланган кишлок туманлари ишга жой-лашмаган ёшларнинг 13,8 фоизи ота-онасисига, 29,3 фоизи давлат бандлик хизматига, 10,4 фоизи нодавлат бандлик хизматига, 9,7 фоизи газета эълонларига, 15,7 фоизи интернет веб-сайтларига, 9,7 фоизи бевосита корхоналарнинг узига, 8,9

фоизи танишларига мурожаат этишларини бил-дирганлар.

Айни вактда ёшларнинг тадбиркорлик сохаларига хам кизикишлари ортиб бормокда. Аммо мазкур фаолиятни бошлаш учун улар куп холларда молиявий маблаF етишмаслигидан кийналишмокда.

Социологик тахлил натижаларига кура, "Ёш тадбиркорларни банклардан кредит олишида мавжуд кийинчиликлар х,ак,ида нима дейсиз?" деган саволга респондентлар куйидагича жавоб бердилар:

- ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томонидан кредит бериш учун меъёридан ортик хужжатлар талаб этилади (32,5%);

- ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томонидан кредит беришда шаффофлик таъмин-ланмаган (34,5%);

- ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томонидан юкори кредит фоизи урнатилган (30,0%);

- ёш тадбиркорлар учун банк муассасаси томонидан имтиёзли кредит фоизини тулаш муд-дати киска белгиланган (17,8%);

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

- бошка кийинчиликлар (3,5%) (каранг: 5-жадвал).

Суровномада иштирок этган респондент-ларнинг 61,8 фоизи ёш кадр сифатида ишга жойлашиш масаласида махаллий Бандликка кумаклашувчи марказга мурожаат этганлар. Улар БКМ томонидан куйидаги асосий хизматлар курсатилганлигини билдирадилар: янги иш жойи таклиф этилди (33,2%), ишсизлар руйхатига кири-тилди (21,9%), ишсизлик нафакасини белгилади (12,4%), ижтимоий иш билан таъминлади (12,5%), малакани оширишга ёрдам берди (10,2%), янги касб урганишга ёрдам берди (8,3%) ва бошка хизматлар курсатилди (1,4%).

Хозирги вактда 2018 йил 16 октябрда кабул килинган УзРК.-501-сонли Узбекистан Респу-бликасининг "Хусусий бандлик агентликлари туFрисида"ги Конунига кура республикамизда 88 та юридик шахс Бандлик ва мехнат муносабат-лари вазирлиги руйхатидан утказилган. Улардан 65 тасига фукароларни хорижга ишга жойлашти-риш фаолияти билан шуFулланиш учун лицензия берилган булиб, бугунги кунда уларнинг 59 таси уз фаолиятини юритмокда.

Узбекистан Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлигининг 2019 йил 25 октяб-рдаги маълумотларига кура мазкур агентликлар томонидан 1 655 нафар фукаро чет элга, 77 нафар фук,аро республиканинг турли худудларида ишга жойлаштирилди, 33 838 нафар фукарога маслахат хизмати курсатилди. Шу билан бирга, мазкур агентликлар фаолиятида хам баъзи камчили-клар кузга ташланиб колди. Хусусан, 65 тасига фукароларни хорижга ишга жойлаштириш фаолияти билан шуFулланиш учун лицензия берилган агентликларнинг 30 таси шу кунга кддар бирорта хам фукарони чет элга ишга юбормаган ва жой-лаштирмаган.

Шундай булсада, кишлок ёшларининг республикамизда фаолият юритаётган Хусусий бандлик агентликлари туFрисида муайян фикри шакллан-ган ва у биз томондан утказилган суровномада уз аксини топган. Мазкур социологик суровда иштирок этувчи кишлок ёшлари "Сиз ёш кадр сифатида ишга жойлашиш мацсадида цандай ^олатда Кадрлар агентлиги хизма-тидан (нодавлат иш билан бандлик хизма-тидан) фойдаланишни хо^лардингиз?" деган саволга: ушбу турдаги бандлик хизмати кафолат-ланган иш жойи таклиф этса (22,1%), макбул иш

хакига эга иш жойни таклиф этса (21,4%), мала-кали мутахассислар учун буш иш жойлари банкига эга булса (18,5%), киска муддатли иш топиб берса (15,6%), иш жойи кафолатланган булса (14,1%), юк,ори сифатли хизматлар курсатса (4,8%), касбга тайёрлашнинг замонавий тизими мавжуд булса (2,0%) ва иш жойи хакида тулик, ахборотларга эга булиш имконияти булса (1,5 %) яхши булишини билдиришган.

Ёшларни иш билан таъминлаш, иш топиш ва ишга ёлланиш муносабатларини амалга оши-ришда БКМлар воситачи сифатида мехнат бозо-рида мухим ахамият касб этади.

Респондентлар ёшларни иш билан таъминлаш учун кишлок жойларидаги БКМ инспекциялари куйидаги асосий йуналишларда актив фаолият юритишларини маък,уллайдилар: ишсизларни ва буш иш жойларини тулик ва уз вактида хисобга олиш (20,4%), хар ойда буш иш жойлари ярмарка-сини утказиш (17,0%), ишсизларни, аввало ижтимоий эхтиёжманд тоифаларини ишга жойлашти-ришга кумаклашиш (11,5%), худудда ягона мавжуд буш иш жойлари банкини яратиш (10,3%), ишсизларни касбга ургатиш ва кайта укитишни таш-кил килиш хамда янги касбга урганишга як,индан ёрдам бериш (9,9%), оилавий тадбиркорликни ик,тисодий-к,уллаб кувватлаш (8,2%), касаначилик мехнати ва бошка турдаги иш билан бандликни раFбатлантириш (7,1%), иш билан бандлик хизмати нодавлат секторини ривожлантириш (6,2%), иш берувчилар томонидан мехнатга оид конун, норматив хукукий хужжатларга риоя этишни назорат килиш (3,8%), ишсизлар учун ижтимоий ишларни ташкил этиш (2,9%), ишчи кучини рас-мий равишда четга чикаришни раFбатлантириш (2,2%) ва реклама фаолиятини яхшилаш (0,8%).

Хулоса ва таклифлар.

Шундай килиб, аник социологик тадкикотлар натижалари асосида республикамизнинг танлан-ган туманлари кишлок ёшларини иш билан таъ-минлаш самарали ташкилий механизмининг асосий курсаткичларини урганувчи янги ахборот-лар фонди хосил килинди.

Улар мехнат ресурслари билан куп ва кам таъ-минланган кишлок худудларидаги ахоли, асосан ёшларнинг иш билан таъминлаш самарали ташкилий механизмини шакллантиришга йуналтирилган тавсиялар ва таклифлар ишлаб чикишда мухим ахборот манбалари булиб хизмат килади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 январдаги "2017-2021 йил-ларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини «Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланиш йили»да амалга оширишга оид Давлат дастури туFрисида"ги ПФ-5635-сонли фармони.

2. Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари.

3. Социология молодежи: учебное пособие. / Под ред. проф. Волкова Ю.Г./ - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2001. - С. 323.

4. Холмуминов Ш.Р., Хомитов К.З., Арабов Н.У., Бобаназарова Ж.Х., Абдураманов Х.Х. Кишлок ахолисини иш билан таъминлашнинг самарали ижтимоий-иктисодий механизмлари (монография). -Тошкент: «Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи», 2019. 252-бет.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.