Научная статья на тему 'Демографик жараёнлар ва аҳолининг самарали меҳнатда бандлигини таъминлаш'

Демографик жараёнлар ва аҳолининг самарали меҳнатда бандлигини таъминлаш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
683
114
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнатда бандлик / эгилувчан меҳнатда бандлик / анаънавий меҳнатда бандлик / ишсизлик / меҳнат биржалари. / employment / flexible employment / traditional employment / labor exchanges.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова Зилола Абдижапаровна

Мақолада демографик жараёнлар ва уларнинг аҳолининг меҳнатда бандлигига таъсири, шунингдек, аҳолининг меҳнатда бандлигининг ижтимоий­иқтисодий моҳияти ёритилгани ҳолда, дунё миқёсидаги ишсизлик ва меҳнат ресурсларининг барқарор бўлмаган иш жойларида бандлиги каби муаммолар, Ўзбекистон Республикасида меҳнат ресурслари бандлигини таъминлаш борасида давлат томонидан олиб борилаётган чора­тадбирлар баён этилган, шунингдек, аҳолини самарали меҳнатда бандлигини таъминлашнинг стратегик йўналишлари бўйича таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEMOGRAPHIC PROCESSES AND ENSURING EFFECTIVE POPULATION EMPLOYMENT

There is described in the article demographic processes and their impact on employment, as well as the essence of the socio­economic employment of the population, problems of unemployment, as well as employment opportunities on the labor market in the Republic of Uzbekistan, as well as strategic areas solvency of employment.

Текст научной работы на тему «Демографик жараёнлар ва аҳолининг самарали меҳнатда бандлигини таъминлаш»

Толаметова Зилола Абдижапаровна,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фандлари номзоди

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР ВА А^ОЛИНИНГ САМАРАЛИ МЕ^НАТДА БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ

ТОЛАМЕТОВА З.А. ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР ВА АЦОЛИНИНГ САМАРАЛИ МЕЦНАТДА БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ

Маколада демографик жараёнлар ва уларнинг ах,олининг мех,натда бандлигига таъсири, шунингдек, ах,олининг мех,натда бандлигининг ижтимоий-иктисодий мох,ияти ёритилгани х,олда, дунё микёсидаги ишсизлик ва мех,нат ресурсларининг баркарор булмаган иш жойларида бандлиги каби муаммолар, Узбекистон Республикасида мех,нат ресурслари бандлигини таъминлаш борасида давлат томонидан олиб борилаётган чора-тадбирлар баён этилган, шунингдек, ах,олини самарали мех,натда бандлигини таъминлашнинг стратегик йуналишлари буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: мех,натда бандлик, эгилувчан мех,натда бандлик, анаънавий мех,натда бандлик, ишсизлик, мех,нат биржалари.

ТОЛАМЕТОВА З.А. ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ И ОБЕСПЕЧЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОЙ ЗАНЯТОСТИ НАСЕЛЕНИЯ

В статье освещены демографические процессы и их влияние на занятость населения, а также сущность социально-экономической занятости населения, выявлены проблемы безработицы и занятости в мире, а также изложены меры, осуществляемые государством по поддержке занятости населения в Узбекистане, даны предложения по направлениям обеспечения занятости населения.

Ключевые слова: занятость, гибкая занятость, традиционная занятость, монетарная политика, биржи труда.

TOLAMETOVA Z.A. DEMOGRAPHIC PROCESSES AND ENSURING EFFECTIVE POPULATION EMPLOYMENT

There is described in the article demographic processes and their impact on employment, as well as the essence of the socio-economic employment of the population, problems of unemployment, as well as employment opportunities on the labor market in the Republic of Uzbekistan, as well as strategic areas solvency of employment.

Keywords: employment, flexible employment, traditional employment, labor exchanges.

Кириш. Мехнат билан бандлик - фук,ароларнинг к,онун хужжатларига зид келмайдиган уз шахсий ва ижтимоий эхтиёжларини кондириш билан боFлик булган, уларга иш хаки ёки мехнат даро-мади келтирадиган фаолиятдир.

Мехнат ресурсларининг бандлиги улар иш жойлари билан таъминланганда, уни истеъмол килиш бошланганда вужудга келади.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Мехнат билан бандлик барча мехнатга кобилиятли шахс-лар, ижтимоий гурухлар, ижтимоий фойдали мехнатда иштирок этаётганлар, уларнинг иштирок этиш даражаси кандай эканлигини курсатиб беради. Узбекистан Республикасида 16 ёшдан 60 ёшгача булган ва ундан катта ёшдаги жисмо-ний хамда рухан соFлом булиб, мехнат фаолия-тида катнашаётган ахоли гурухлари бандлик тар-кибига киради. Узбекистонда пенсияга чикиш ёши эркаклар учун 60 ёшни, аёллар учун 55 ёшни таш-кил этади. Дунёда уртача пенсия ёши эркаклар ва аёллар учун 62 ёшни ташкил этади, айни вактда бу курсаткич Узбекистонда 57,5 ёшдан иборатдир. Узбекистоннинг кушни давлатлари булган KозоFистон, KирFизистон ва Тожикистонда пенсияга чикиш ёши эркаклар учун 63 ёш, аёллар учун эса 58 ёш килиб белгиланган. Туркманис-тонда эса пенсия ёши эркаклар учун 62 ёшни, аёллар учун эса 57 ёшни ташкил этади.

Узбекистонда пенсия таъминоти тизими айни пайтда 3,3 миллиондан ортик, фукарони уз ичига олиб, мамлакат ахолисининг тахминан 10 фоизини камраб олади, улардан 103,1 минг киши (яъни 3,2%) ишлаётган пенсионерлардан иборат1.

Фукароларнинг ижтимоий суFурталаш тизими-даги узлуксиз иштирокини раFбатлантиришнинг замонавий механизмларини жорий этиш, пен-сионерларнинг моддий таъминланганлик дара-жасини ошириш, шунингдек, баркарор пенсия тизимига эришиш мак,садида, давлат пенсия таъминоти тизимини ислох килиш заурати юзага келди. Жумладан, Узбекистонда талаб этиладиган минимал иш стажини боск,ичма-боск,ич хар йили 2019 йилдан бошлаб 10 йилгача ошириши, пенсия ёшини эса 2022 йилдан бошлаб хар йили 6 ойга, аёллар учун 58 ёшгача ва эркаклар учун 63 ёшгача ошириб бориш тавсия этилди2.

Пенсия ёшини оширишнинг сабабларидан бири мамлакат ахолисининг уртача яшаш ёши узайганлиги билан боFлик булиб, Узбекистонда уртача яшаш ёши 2018 йилда 73,8 ёшдан иборат

1 https://www.spot.uz/ru/2018/06/12/pensia/

2 https://podrobno.uz/cat/obchestvo/peresmotr-pensionnogo-/?sphrase_id=322649---10.07.2019.

булиб, Марказий Осиё мамлакатлари ичида 1-уринга эга булган. Айни вактда умр узунлиги Тожикистонда 73,7 ёшни, K1озоFистонда 72,4 ёшни, KирFизистонда 70,9 ёшни, Туркманистонда эса 70,4 ёшни ташкил этади. 2017 йилда Марказий Осиё мамлакатлари ахолиси 70 млн кишини ташкил этди. Жахонда уртача яшаш ёши узунлиги буйича энг юк,ори курсаткич Норвегияга тегишли булиб, унда бу курсаткич 82 ёшдан иборат булган. Уртача умр узунлигининг ошиб бориши натижа-сида 60 ёшдан юкори булган ахолининг умумий ахолидаги улушининг хам ошиб боришига, бу эса мехнатда банд булганлар учун бок,имандаларнинг купайиб боришига олиб келади. Албатта, пенсия ёшининг ошиб бориши иш билан бандлик маса-лаларининг долзарблигини келтириб чикаради. Бунинг учун энг долзарб масалалардан бири тад-биркорлик фаолиятини ривожлантириб бориш-дир.

Мехнат ресурсларининг бандлиги хар бир мам-лакатнинг иктисодий ва ижтимоий ривожлани-шининг асосий мезонидир. Чунки мехнатда бандлик жамиятдаги ижтимоий муаммоларни хал килишда ик,тисодий мехнат унумдорлиги ва тур-муш даражасини оширишда асосий уринга эга.

Муаммонинг урганилганлик даражаси. Таъ-кидлаш зарурки, жахонда кузга куринган хориж-лик ик,тисодчи олимлардан А.Смит, Ж.Сей, А.Маршалл, Н.Кейнс, Фридман, Самуэльсон, Оукен, Филлипс, Ж.Перри, М.Федетайли, Р.Холл, У.Бевериж, Р.Солоу, Д.Стрейчи, А.Хансен, Д.Робинсон ва бош-калар, Узбекистонда А.Абдуганиев, К.Абдурахмо-нов, З.Худойбердиев, М.Мирзакаримова каби олимлар ахолининг бандлиги ва ишсизлик муам-молари, ишсизликнинг олдини олиш хамда уни бартараф этиш масалаларини катта эътибор билан урганганлар.

Тадк,ик,отнинг ма^сади. Ахолининг мехнатда бандлиги ижтимоий-ик,тисодий мохиятини ёритиб бериш, шунингдек, ахолининг самарали мехнатда бандлигини таъминлашнинг стратегик йуналиш-лари буйича таклифлар беришдан иборатдир.

Бандлик касбий махоратни оширишда мамлакат барк,арорлигини таъминлашда катта ахамиятга эга.

Жахон мик,ёсида баъзи мамлакатларда мехнат ресурсларининг купайиб, баъзиларида камайиб бораётганини кузатишимиз мумкин. Мехнат ресурсларининг микдорий узгариши бандлик масалалари долзарблигини келтириб чикар-мокда.

1820 йилда дунё ахолиси 1 миллиард кишидан, 1960 йилга келиб эса 3 миллиард кишидан иборат

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 7(127)

булган, 2019 йилда 7,7 миллиард кишига етди1. Шундан Хитой ах,олиси 2017 йилда 1,4 миллиард2, 2019 йилда Хиндистон ах,олиси 1,3 миллиард3 дан иборат булди. Шах,арларнинг тезда купайиб бораётгани х,ам бандлик таркибига уз таъсирини курсатади.

Демографик жараёнлар натижасида жах,онда ах,оли сонининг кескин ошиб борганлиги, бу эса уз навбатида ах,оли турмуш фаровонлигини оши-риш долзарб масалалардан эканлигини курсатади. Ах,олининг самарали бандлиги таъминланган холатда эса турмуш даражасини ошириш имко-ниятлари ошиб боради.

Ах,олининг мех,натда бандлик х,олатига демографик жараёнлар уз таъсирини курсатар экан, Узбекистонда ах,олининг усиши юкоридир, айни вак,тларда дунё микёсида баъзи мамлакатларда, жумладан, Европа мамлакатларида ах,олининг кексайиши кузатилмокда.

Мазкур мамлакатларда мех,нат ресурсларига нисбатан кекса ах,оли улуши ошиб бораётгани бандликка х,ам уз таъсирини утказмокда.

Кекса ах,оли улуши купайишининг сабаблари:

1. ТуFилишнинг камайиши, ёшларнинг киска-риши.

2. Умр куриш ёшининг ошиб бориши.

Кекса ах,оли улушининг мех,натга лаёкатли

ах,олига нисбатан ошиб боришининг окибат-лари:

1. Ах,олининг иктисодий фаоллиги, мех,нат унумдорлигининг пасайиши.

2. Ах,оли харакатчанлигининг пасайиши.

3. Пенсия жамFармаси маблаFларини тулай-диган мех,натга лаёкатли ах,оли улушининг кискариши.

4. Давлат ижтимоий хизматларига эх,тиёжлар-нинг ортиши.

Демографик вазият 2050 йилда дунё ах,олиси 9,3 миллиард булишини курсатмокда. Бу даврда х,ар бир аёлга 2 нафардан фарзанд туFри келади. Осиёда аёллар купайиши кутилмокда. 15 ёшдан кичик ёшдагиларнинг усиши баркарор булиб колади4.

БМТ прогнозларига кура, 2050 йилда дунё ах,олисининг ярмидан купи Осиёда, 25 фоизи

1 https://ru.wikipedia.org/wiki /Населения Земли

2 https://ru.wikipedia.org/wiki /Населения Китая

3 https://countrymeters.info/ru/India#population_2019

4 Политика в сфере занятости в целях устойчивого

восстановления и развития Международная конференция труда. 2014. www.ilo.org/publns.http:Zwww.ilo.

org/wemsp 5 groups/public/---ed_norm/---ге^^

documents meetingdocument wems_204976. Pdf 32-бет

Африкада, 8,2 фоизи Лотин Америкасида, 7,4 фоизи Европада, 4,7 фоизи Шимолий Америкада яшаши кутилмокда. XXI асрни бошидан буён ах,оли усишининг 97 фоизи ривожланаётган мамлакат-лар яъни Африка, Осиё ва Лотин Америкаси мам-лакатларига туFри келмокда5.

Ривожланган давлатларда эса мех,натга лаёкатли ёшдагилар сони кискариб боради. Мазкур мамлакатлардаги демографик жараёнлар кекса ах,оли улушининг купайишини иктисодий усишга салбий таъсир килишини, натижада бир канча ижтимоий-иктисодий муаммоларни келтириб чикаришини курсатмокда.

2017 йилда дунё микёсида банд булганларнинг уртача ёши 40 ёшдан иборат булган булса, 2030 йилга бориб 41 ёшга етади6.

Дунё микёсида ишсизлик даражаси бирмунча баркарорлашган булса-да, муносиб мех,нат тур-лари х,али х,ам етарлича эмаслиги намоён бул-мокда. Бу эса дунё микёсида янги иш жойларини яратиш жараёнини жадаллаштиришни, кушимча чора-тадбирларни куллашни талаб этади.

2017 йилда дунё микёсида ишсизлик 192,7 млн кишини ташкил этгани х,олда, 2016 йилга нисбатан 2,6 млн кишига купайган. 2017 йилда дунё микёсида ишсизлик даражаси 5,6%дан иборат булди7.

Дунё микёсида глобал муаммолардан бири шундаки, ривожланаётган ва ривожланмаган мамлакатларда яшаётган ишчиларнинг аксарияти норасмий бандлар тоифасига мансуб булиб, руйхатдан утмаган фирмаларда фаолият олиб бормокдалар. Мазкур иш жойларининг аксария-тида мех,нат шароити талабларга жавоб бермайди, ишчилар ижтимоий суFурта килинмаган.

Шунингдек, дунё микёсида ривожланаётган мамлакатларнинг аксариятида ишчилар майда дех,кон хужаликларида вактинчалик, баркарор иш х,аки мавжуд булмаган паст малакали мех,нат фао-лияти билан банддирлар. Бунинг натижасида уларнинг аксарияти бир нечта иш жойларида банд булишга мажбурдирлар, шундай булса-да, уларнинг аксарияти топган маблаFлари узи ва оиласи учун муносиб турмуш даражасини таъ-минлашга етмайди.

Дунё микёсида бандлик буйича долзарб муаммолардан бири норасмий мех,натда бандлик окимларининг кенгайиб бораётганлиги, шунингдек, банд булганларнинг аксарияти иш жойларини

5 https://ru.wikipedia.org/wiki/Население_Земли

6 https://www.ilo.org/moscow/news/WCMS_616001/ lang--ru/index.htm

7 https://russian.rt.com/world/news/473300-mirovaya-bezrabotica

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 7(127)

етишмаслиги сабабли к,иск,артирилган иш кунида, нобаркарор иш жойларида банд булаётганлигидир. 2017 йилда дунё мик,ёсида банд булганлардан 1,4 миллиард киши баркарор булмаган иш жойларида банд булган, 2019 йилда уларнинг сони яна 35 миллион кишига купайиши кутилмокда. Ривож-ланаётган мамлакатлардаги ишчиларнинг туртдан уч кисми баркарор булмаган иш жойларида банд булган. Ривожланаётган мамлакатларда «банд булган камбаFаллар» улушининг кискариши мехнат ресурсларининг усишига нисбатан секин-лик билан бормокда1. Ривожланаётган давлат-ларда аёллар эса паст иш хак,ига ишлашга мажбур булмокдалар. 2017 йилда дунё буйича 300 млн киши кунига 1,9 доллар иш хаки эвазига мехнат килишига туFри келган2.

Ахолининг мехнатда бандлик даражасига куйидаги омиллар таъсир этади:

- демографик жараёнлар;

- глобализация;

- урбанизация;

- техника тараккиёти;

- макроиктисодий инкирозлар ва иктисодий пасайишлар.

Бандликнинг узи 2 гурухга булинади:

1) анъанавий бандлик, яъни тула иш хафтасида доимий бандлар;

2) ноанъанавий (эгилувчан) бандлик.

Узбекистоннинг бозор иктисодиётини шакл-

лантириш шароитида амалга оширилаётган иктисодий ислохотлар натижасида мехнат ресурслари бандлигининг янги шакл ва усулларини келтириб чик,арди. Эгилувчан бандлик ёлланма ишчи кучи таркибининг узгариш тенденциясини ифодаловчи мухим курсаткич хисобланади. У мехнат бозори-нинг таркибий кисми булиб, шунингдек, яна бир катор элементларни уз ичига олади (1-расм):

• функционал эгилувчанлик (кенг микёсдаги мутахассисликка эга булган ишчиларнинг урин алмашиб ишлаши);

• мехнатга хак тулашнинг эгилувчан тизим-лари;

• масофавий эгилувчанлик(кичиктизимларда субконтракт тизими асосида ишлаш).

Иктисодиётда бандликни жамият аъзолари манфаатларига мос келиши даражасига караб куйидаги турларга ажратиш мумкин:

- ок,илона мехнатда бандлик - айрим шахс-лар, ижтимоий гурухлар, жамият манфаатларини хисобга олган холда бандлигини таъминлаган

1 https://www.ilo.org/moscow/news/WCMS_616001/ lang--ru/index.htm

2 https://tass.ru/ekonomika/4894041

холда, жамиятни иктисодий жихатдан юкори ривожланишини таъминлашга эришиш;

- самарали мехнатда бандлик - даромад келтира оладиган ижтимоий фойдали фаолият билан банд булиш ва иш жойларини иктисодий ва ижтимоий жихатдан максадга мувофик булишини таъминлайдиган бандлик;

- ма^сулдор мехнатда бандлик - ишлаб чик,аришга фан-техника тараккиёти, инновация-ларни татбик этган холда, ходимлар малакасини оширишни таъминлаб, мехнат унумдорлиги, ишлаб чикариш самарадорлигини оширишга эри-шилган холдаги мехнатда бандлик.

Мацбул танланган мехнатда бандлик -мехнат ресурсларини тармоклар ва худудлар буйича туFри жойлаштиришдир.

Мамлакатларнинг мехнат салохиятидан самарали фойдаланиши факат мехнат ресурсларининг бандлиги билан ифодаланмайди, балки унинг таркибий тизимига тармоклар ва сохаларда кандай бандлиги, шунингдек, самарали бандликнинг таъ-минланганлиги билан хам ифодаланади.

Узбекистан Республикасида ахоли бандлиги сохасининг тахлили шуни курсатадики:

- мустакилликкача булган даврда ишловчи-ларнинг асосан купчилик кисми ишлаб чикариш тармокларида банд булиб, хизмат курсатиш сохаларидаги мехнат билан бандлик етарли дара-жада булмаган;

- кишлок хужалигидаги иш билан бандлик даражаси хам юкори булиб келган.

Узбекистонда мустакилликкача булган давр-ларда кишлокларда мехнатга лаёкатли ахолининг аксарият кисми кишлок хужалиги ишлаб чика-ришида банд эди.

Иктисодиётни ислох килиш ва диверсифика-циялаш, фаол инвестиция сиёсати юритиш хисобига етакчи тармокларни модернизациялаш ва технологик жихатдан кайта жихозлаш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривож-лантиришни раFбатлантириш асосида хар йили минглаб янги иш уринлари яратилиши долзарб муаммо хисобланган ахоли, айникса ёшлар бандлигини таъминлаш имконини бермокда.

Узбекистоннинг доимий ахолиси сони 2017 йилда 32,1 млн кишини ташкил этиб, 1991 йилга нисбатан 11,5 млн кишига, яъни 55,9 фоизга усган4. 2017 йилда тугилганлар 715,5 мингни ташкил этгани холда, хар 1000 ахолига туFилиш коэффи-центи 22,1 промиллидан, табиий усиш коэффи-

3 https://stat.uz/uploads/docs/demografiya-yan-dek-2017-ru-.pdf

4 Уша манба.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 7(127)

1-жадвал. Узбекистан Республикасининг доимий ах,олиси тyfрисида маълумот (минг киши)1.

1991 й. 2017 й. 2017 йилнинг 1991 йилга нисбатан фарки

сони улуши, % Сони улуши, % %

Жами ахоли сони 20607,7 100,0 32120,5 100,0 11512,8 155,9

Шу жумладан:

Эркаклар 10188,0 49,4 16121,0 50,2 5933,0 158,2

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Аёллар 10419,7 50,6 15999,5 49,8 5579,8 153,6

центи 17,1 промиллидан иборат булган. 2017 йилда Узбекистан Республикасида шахар ахолиси 50,6 фоизни, кишлок ахолиси 49,4 фоизни ташкил этди1 ( 1-жадвал).

1991 йилда мехнатга лаёкатли ёшдан кичиклар (0-15 ёшдагилар) улуши 43,1 фоизни, мехнатга лаёкатли ёшдагилар (эркаклар 16-59 ёш, аёллар 16-54 ёш) 49,1 фоизни, мехнатга лаёкатли ёшдан катталар (эркаклар 60 ёш ва ундан катта, аёллар 55 ёш ва ундан катта) 7,8 фоизни ташкил этган. 2017 йилда мазкур курсаткичлар мос равишда 30,1 фоиз, 60,5 фоиз ва 9,4 фоизни ташкил этган2. 2017 йилда Узбекистон Республикасида мехнат ресурслари 18666,3 мингдан иборат булди3. Ишсизликнинг олдини олиш ва ушбу тоифадаги шахсларнинг ижтимоий химоясини мустахкамлаш максадида «Ахолини иш билан таъминлаш туFрисида»ги Конуннинг 18-моддасида барча иш берувчиларга буш иш уринлари ва бушатилиши мулжалланган ходимлар хакидаги маълумотларни икки ойдан кечиктирмасдан махаллий мехнат органларига такдим этиш мажбуриятини юклайди.

2017 йил 7 февралда Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг «Узбекистон Респуб-ликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони эълон килинди. Хусусан, мазкур Харакатлар стратегиясида мамлакатни ривожлан-тиришнинг 5 та устувор йуналиши белгиланган.

Харакатлар стратегиясинининг 4-устувор йуналиши ижтимоий сохани ривожлантиришга йуналтирилган ахоли бандлиги ва реал даромад-ларини изчил ошириб бориш, хотин-к,изларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, умумий урта таълим, урта махсус ва олий таълим сифатини яхшилаш хамда уларни ривожлантириш чора-тадбирларини амалга ошириш каби масалаларга

1 Узбекистон ракамларда. Статистик туплами. - Т., 2018.

2 https://stat.uz/uploads/docs/demografiya-yan-dek-2017-ru-.pdf

3 Узбекистон ракамларда 2018.

каратилган. Мехнат ресурсларининг банд булмаган катламини иш билан таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Президенти томонидан кабул килинган Харакатлар Стратегиясига асосан Вилоят ва туманлараро «Бандлик» дастурлари ишлаб чикилиб, бу борада амалий ишлар олиб борилмокда. Узбекистонда миллий иктисодиёт таркибий тузилишини узгартириш жараёнлари бозор ислохотлари билан биргаликда кушиб олиб борилгани холда янги иш уринларини яратишга катта эътибор каратилмокда. Айникса, кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш саноатини ва хизмат курсатиш сохаларини кишлок жойла-рига киритиш, кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик субъектларини куплаб ташкил этиш йули билан янги иш уринларини яратиш мухим ахамият касб этмокда. Шу боис кишилар учун макбул ва юкори даромад олишни таъминлайдиган хамда окилона, самарали иш билан бандлигини таъмин-лашга кодир булган иктисодиёт таркиби шакл-лантирилди. Мехнат ресурсларининг бандлиги ахолининг мухим ижтимоий-иктисодий тавсифи хисобланади.

Ахолининг бандлик даражаси ва даромадлари, унинг турмуш даражасини ошириш, шунингдек, мехнат бозорида ишчи кучига булган талабни янада туларок кондириш буйича республикамиз худудлари ва иктисодиёт тармокларидаги мавжуд мехнат салохиятидан самарали фойдаланиш максадида, Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2017 йил 24 майда «Бандлик сохасида дав-лат сиёсатини янада такомиллаштириш ва мехнат органлари фаолияти самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-5052-сон фармони кабул килинган булиб, бандлик сохасида давлат сиёсатини амалга оширишда янгича ёндашувларни жорий этиш, давлат ва хусусий бизнес уртасидаги хамкорликка асосланган холда мехнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш, ишсиз ахолини, айникса, ёшларни ишга жойлаштиришда самарали чора-тадбирларни амалга оширишга йуналтирилган. Фармонда 2018 йилнинг 1 январидан бошлаб касб-хунар коллеж-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 7(127)

2-жадвал. МДО давлатларида бандлик ва ишсизлик х,олати.

Мамлакатлар Иктисодий фаол ахоли, млн. киши Иктисодиётда бандлар Иктисодий фаол ахолига нисбатан бандлар (фоизда) Иктисодий фаол ахолига нисбатан ишсизлар (фоизда)

2014 2017 2014 2017 2014 2017 2014 2017

Узбекистон 13,5 14,4 12,8 13,5 94,9 94,2 5,1 5,8

Озарбайжон 4,8 5,1 4,6 4,8 95,1 95,0 4,9 5,0

Арманистон 1.4 1,2 1,1 1,0 82,4 82,2 17,6 17,8

Беларусия 4,6 4,4 4,6 4,4 99,5 99,2 0,5 0,8

KозоFистон 9,0 9,0 8,5 8,6 95,0 95,1 5,0 4,9

KирFИЗИCTOH 2,5 2,5 2,3 2,4 92,0 92,7 8,0 7,3

Молдова 1,2 1,3 1,2 1,2 96,0 95,9 3,9 4,1

Россия 75,4 76,3 71,5 72,3 94,8 94,8 5,2 5,2

Украина 19,9 17,9 18,1 16,2 90,7 90,5 9,3 9,5

лари, академик лицейлар ва олий таълим муас-сасаларининг биринчи маротаба ишга жойлашган битирувчилари, агар улар таълим муассасасини тамомлаган кундан бошлаб уч йилдан ортик, вак,т утмаган булса, ишга жойлашганидан кейин биринчи йил давомида иш хакидан олинадиган даромадлари буйича ягона ижтимоий туловнинг урнатилган ставкасини 50 фоизга, уларнинг иккинчи ва учинчи йил давридаги иш фаолияти буйича 25 фоизга камайтириш белгиланди.

Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги хузурида юридик шахс мак,омига эга булган Жамоат ишлари жамтармаси ташкил этилди, унинг асосий вазифаси вак,тинчалик банд булмаган ахолининг йирик инвестиция лойихаларини амалга оширишда, йул ва уй-жой коммунал инфратузилмаси объектларини куришда, таъмирлаш ва реконструкция килишда, шахар ва туманларни ободонлаштиришда, мав-сумий кишлок хужалиги ишларида иштирок эти-шини молиялаштириш хисобланади.

Тадбиркорликни, шахсий томорка хужалигини ривожлантириш асосида бандликни таъминлаш учун молия ресурсларини такдим этиш, ахолининг кенг катламларига, биринчи навбатда, кишлок жойларда микромолиялаштириш хизматларидан фойдаланишнинг кулай имкониятлари яратилиб, кичик бизнес, касаначилик, якка тартибдаги ва оилавий тадбиркорликни, шахсий томорка хужалигини ривожлантириш асосида бандликни таъминлаш учун молия ресурслари такдим этилмокда. Узбекистонда ахолини хусусий тад-биркорлик ва оилавий бизнесга жалб этиш, шахсий томорка ва дехкон хужаликларидан окилона

фойдаланиш кенг йулга куйилмокда. Олиб бори-лаётган ислохотлар натижасида иктисодиётдаги банд ахоли сони 2017 йилда иктисодиётда банд булганлар 13520,3 мингдан иборат булган.

Узбекистонда 2017 йилда иктисодиётда банд булганлардан 82,7%и нодавлат секторида, 17,3%и давлат секторида фаолият юритди1. 2017 йилда иктисодиёт тармокларида банд булганлардан 13,5 фоизи саноатда, 27,2 фоизи кишлок, урмон ва балик хужалигида, 9,5 фоизи курилишда, 4,8 фоизи ташиш ва саклашда, 11,0 фоизи савдода, 2,3 фоизи яшаш ва овкатланиш хизматларида, 0,5 фоизи ахборот ва алока хизматларида, 8,2 фоизи таълим, 4,5 фоизи соFликни саклаш ва ижтимоий хизмат-ларда, 4,5 фоизи санъат ва кунгил очишда, 17,5 фоизи бошка фаолият турларида уз фаолиятла-рини олиб боришди2.

Узбекистон Республикаси узининг миллий, демографик хусусиятларидан келиб чиккан холда касаначилик ва оилавий тадбиркорлик каби ахоли бандлигини таъминлашнинг янги шаклларини фаол ривожлантириб бормокда.

Бандликнинг сохалар буйича таркибида хам ижобий тенденциялар кузатилмокда: кишлок хужалигида банд булган ахоли сони сезиларли даражада камайди. Агар 1990-йилларнинг бошида мазкур сохада ишловчилар сони жами иш билан

1 Узбекистон ракамларда. Йиллик статистик туплам. Т., 2018.

2 Уша манба.

3 Узбекистон ракамларда. Йиллик статистик туплам. Т., 2018 ва www.stat.uz. маълумотлари асосида.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 7(127)

1-расм. Иктисодиётда банд булганларнинг уртача йиллик сони1.

2010

2012

2014

2016

2017

банд булганларнинг 40%ини ташкил этган булса, 2017 йилга келиб 27,2 фоизгача кискарди1.

Глобаллашув жараёни мехнат характерини хам узгартириб бормокда. Дунё мик,ёсида яратилаёт-ган иш жойларида хусусий сектор алохида уринга эга булиб, 10 та яратилаётган иш жойининг 9 таси хусусий сектор улушига туFри келмокда2.

Ахолининг самарали бандлигини оширишнинг мухим йуналиши иктисодиётда инвестицион фаолликни ошириш хисобланади.

2017 йилда Узбекистон Республикасида асосий капиталга инвестициялар 68423,9 миллиард сумни, 17146,5 миллиард сум (доллар эквивалентида 3348,2 млн АКШ доллари) асосий капиталга хори-жий инвестиция ва кредитлар узлаштирилган. Асосий капиталга хорижий инвестиция ва кре-дитларнинг ЯИМдаги улуши 2017 йилда 6,7 фоизни ташкил этган. Тутридан-тутри хорижий инвестиция ва кредитлар хажми 2017 йилда 12768,6 миллиард сумни (доллар эквивалентида 2493,3 млн АКШ доллари) ташкил этиб, 2016 йилга нисбатан 44,9%га купайди ва жами инвестициялардаги улуши 18,7 % ни ташкил этди.

Узбекистоннинг Туркия билан иктисодий хамкорлиги хам алохида ахамиятга эгадир. 2016 йилда Узбекистон-Туркия узаро савдо хажми 1,2 миллиард АКШ долларини ташкил этди. Мамла-катимизда Туркиянинг 500 га якин фирма ва ком-панияси фаолият юритмокда. 2017 йилда Узбе-

1 Узбекистон ракамларда. йиллик статистик туплам. Т., 2018.

2 www.undp.uz.

кистонда Туркия сармояси иштирокида 20 дан ортик корхона ташкил этилди, 53 компаниянинг ваколатхоналари аккредитация килинди3.

Узбекистонда Туркиянинг етакчи компания-лари иштирокида кушма инвестициявий лойи-халарни амалга ошириш, энг аввало, эркин ик,тисодий ва кичик саноат зоналарида минерал ва хом ашё ресурсларини чукур к,айта ишлаш асо-сида юкори кушимча кийматли махсулотлар ишлаб чикаришни ташкил килиш ишлари олиб борилмокда.

Узбекистонда ахолини иш билан таъминлашни янада яхшилаш ва унинг фаровонлигини оширишнинг энг мухим йуналиши сифатида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, хизмат курсатиш ва касаначилик сохаларини куллаб-кувватлаш ва ривожлантиришни раFбатлантириш, ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш буйича кенг куламли ишлар амалга оширилмокда.

Хозирги вак,тда Узбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун хам зарурий меъёрий-хукукий асос яратилган, институционал узгартиришлар амалга оширил-ган.

2017 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятининг ик,тисодий тармок,лардаги улуши экспортда 27% (2016 йилда 26%), саноатда 39,6% (45,3%), хизматларда 58,4% (61,4%), курилишда 65,1% (66,9%), бандликда 78,3% (78,2%)

3 http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-turkiya-amkorlikning-yangi-bos-ichi--26-10-2017

2-расм. Узбекистон Республикасининг 2017 йилда жалб килинган инвесторлар буйича асосий

капиталга хорижий инвестиция ва кредитлар (жамига нисбатан % да)1.

Ряд 1

бошца инвесторлар

ИТБ

Нидерландия

Япония

Хитой

Россия

Буюк Британия

Жахон банки

Корея

ХТА

АК,Ш

ОТБ

www.stat.uz

ташкил этди1. Узбекистан Республикасида олиб борилаётган иктисодий ислохотлар натижасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМ-даги улуши 2000 йилда 31 фоизни ташкил этган булса, 2017 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши 53,3 фоизни ташкил килди2. Мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш, фаол тадбиркорлик, инновацион Fоялар ва бунёдкорлик салохиятини куллаб-кувватлаш оркали ахолига муносиб хаёт шаро-итларини яратиш, ишбилармонлик мухитини яхшилаш, бандликни таъминлаш буйича кенг куламли ишлар амалга ошириб келинмокда.

Ахолини тадбиркорликка жалб килиш ва бу оркали янги иш уринларини яратиш, бандликни таъминлаш, уз мехнати билан даромад топиш истагида булган фукароларга амалий ёрдам курсатиш, мехнат ресурсларидан окилона фой-даланиш ишлари олиб борилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 июн-даги «Хар бир оила - тадбиркор» дастурини амалга ошириш туFрисида»ги ПК-3777-сон к,арорига кура мамлакатимизнинг хар бир туман ва шахрида, энг аввало, олис ва табиий-иклим шароити оFир худудларда ахолининг моддий шароитларини тубдан яхшилаш, турмуш тарзи сифати ва даражасида сезиларли ижобий узгариш-лар амалга оширилмокда.

Мазкур дастурга кура касаначилик ва кичик хажмда ишлаб чикарувчи субъектларни (микро-фирмаларни) ташкил этиш учун молиявий ёрдам бериш оркали ахолига кушимча даромад ишлаб топиш имконияти яратилмокда.

Республиканинг кишлок ва махаллаларининг ихтисослашувини (хунармандчилик, тикувчилик, кишлок хужалиги махсулотларининг айрим тур-ларини етиштириш, ихчам иссик,хоналар ташкил к,илиш ва бошкалар) хисобга олган холда мазкур сохада ижобий натижаларга эришган ишбилармонлик тажрибасига эга тадбиркорларни махал-лаларда янги бизнес фаолияти билан шугул-ланишни бошлаган оилаларга бириктириш мини-кластерлари ташкил этилмокда.

Узбекистон Республикасида тадбиркорлик фао-лиятини ривожлантириш оркали ахолининг мех-натда бандлигини таъминлаш масаласи хал этилар экан, унда куйидаги масалаларга алохида эътибор каратилмокда:

1 https://stat.uz/uploads/docs/ maliy-biznes-yan-dek-2017-uz.pdf

2 Узбекистон ракамларда. Йиллик статистик туплам. Т., 2018.

- оилаларнинг тадбиркорлик Fояси ва куник-маси, ушбу фаолиятни амалга ошириш учун етарли шароитлари мавжудлигини аниклаш;

- ховли ва куп каватли хонадонларда яшовчи хар бир оиланинг тадбиркорлик салохияти ва имкониятлари тахлил килинмокда, яшаш худу-дининг хусусиятидан келиб чиккан холда уларнинг тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишлари учун кенг камровли йуналишлар берилмокда;

- тадбиркорликни йулга куйиш ёки ривожлантириш истагида булган шахсларга тижорат банк-лари томонидан кредитлар ажратиш ишлари кенг куламда амалга оширилмокда.

Узбекистон Республикасида тижорат банклари томонидан имтиёзли кредитлар:

- энг кам иш хакининг 150 бараваригача микдорда булгани холда оилавий тадбиркорликни ривожлантириш учун худудларни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш буйича секторлар рахбарлари ва махалла фукаролар йиFини тав-сияномалари;

- энг кам иш хакининг 1000 бараваригача микдорда булгани холда белгиланган тартибда давлат руйхатидан утган кичик тадбиркорлик субъектларига учинчи шахс кафиллиги, суFурта полислари, кредит хисобига сотиб олинаётган мол-мулклар гарови, ЖамFарманинг кафиллиги ва конун хужжатлари доирасидаги бошка таъми-нот турлари;

- энг кам иш хакининг 1000 бараваридан ортик микдорда - тадбиркорлик субъектларининг инвестициявий лойихаларини кредитлашда конун хужжатлари доирасида белгиланган таъминот турларига асосан ажратилади. Узбекистон Республикасида микрокредитлар энг кам иш хакининг 500 бараваригача булган микдорда 3 йиллик муд-датга, 6 ойлик имтиёзли давр билан, Узбекистон Республикаси Марказий банки кайта молиялаш-тириш ставкасининг 50 фоизи микдоридаги фоиз ставкаси берилаётгани ахолининг мехнатда банд-лиги муаммолари хал этилишига узининг амалий ёрдамини бермокда.

Республикамизнинг кишлок туманларида сар-тарошхона, якка тартибдаги буюртмалар буйича кийим тикиш, пойабзал таъмирлаш хизматларини курсатиш буйича фаолиятни, шунингдек, жамоат хаммомларини ташкил этган якка тартибдаги тад-биркорлар 2023 йил 1 июлгача барча турдаги соликлар тулашдан озод этилган.

Хулоса ва таклифлар. Глобаллашув шарои-тида дунё микёсида ахолининг самарали бандлигини юзага келтириш масалаларини хал килиш, замонавий бандлик сиёсатини мехнат бозорининг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 7(127)

ривожланиши билан мувофик, холда булиши дол-зарб масалалардан экан ва унда куйидагиларни амалга ошириш зарурдир:

- мехнат хукукларини химоя килиш ва мехнат мухофазасини кучайтириш, худудларда ахоли бандлигини таъминлаш буйича стратегик йуна-лишларни ишлаб чикиш;

- мехнат ресурсларига булган талаб ва таклиф-нинг мувозанатини саклаб колиш;

- бандликнинг «уйдан чик,масдан» компьютер технологиялари ва тегишли алока воситаларига асосланган иш урнига эга булиш борасидаги улуши, яъни эгилувчан бандликнинг ортиши зарур;

- янги ишчи уринларни яратиш ва мавжуд иш жойларининг самарадорлигини ошириш;

- ёшларни мехнат бозорининг реал талабла-ридан келиб чиккан холда, касб-хунарга тайёр-лаш, к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизи-мини янада такомиллаштириш;

- гендер тенгликка риоя этилиши, банд булмаган ах,олини касб-хунарга тайёрлаш ва к,айта тайёрлаш, ишсизларни ижтимоий химоя килиш сохасида бозор муносабатлари шароитларига мос келадиган истикболли йуналишларини ишлаб чикиш;

- ишсиз ахоли, ёшлар, авваламбор касб-хунар коллежи битирувчиларини иш билан таъминлаш, ахоли ва иш берувчилар учун мехнат органлари томонидан курсатилаётган хизматлар сифатини ошириш;

- Мехнат бозорига биринчи кириб келаётган ёшларнинг, шахсий бизнесини ташкил этишни хохловчилар, тадбиркорлик ташаббуслари амалга оширилишини раFбатлантириш ва кумаклашиш;

- мехнат ресурслари усиши юк,ори булган дав-латларда банд булмаган ахолини касб-хунарга ук,итиш, к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш, мамлакатларнинг ижтимоий-иктисодий ривож-лантириш талабларидан келиб чиккан холда мехнат бозорида талаб юкори булган мутахас-сислик ва йуналишлар буйича укитишни янада кенг йулга куйиш;

- биринчи марта мехнат бозорига кириб келаётган ёшларнинг тадбиркорлик ташаббусларини куллаб-кувватлаш, шунингдек, кам таъминланган оилаларни манзилли ижтимоий химоялашни кучайтириш ва уларни оилавий тадбиркорликка ва хунармандчиликка жалб этиш хамда узини узи банд к,илишнинг турли шаклларини ривожланти-риш;

- юкори технология ва илмталаб ишлаб чикаришларни жадал ривожлантириш асосида

ички ва ташки бозорларда ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикарувчи тармокларнинг устуворлигини таъминлаш;

- хизмат курсатиш сохаларини ривожланти-риш, уларнинг ик,тисодиётдаги урнини кенгайти-риш ва кучайтириш. Чунки истикболда хизмат курсатиш сохаларининг ривожлантирилиши хар бир мамлакатда, шу жумладан, к,ишлок, жойларида куплаб янги иш уринларини яратиш, ахоли даро-мадлари ва турмуш даражасини оширишнинг мухим омилига айланиши лозим. Узбекистон Республикасида ик,тисодиётни модернизациялаш шароитида окилона бандликни таъминлаш ва янги иш уринларини ташкил этишга каратилган тизимли чора-тадбирлар амалга оширилиши керак:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Бандлик сохасида давлат сиёсатини янада такомиллаштириш, банд булмаган ахолини, айникса, ёшларни ишга жойлаштириш буйича чора-тадбирлар самарадорлигини ошириш. Мехнат бозоридаги хакикий холатни республи-камиз минтак,алари кесимида чукур тахлил к,илган холда ахоли бандлигини таъминлаш буйича худудий ва тармок дастурларини ишлаб чикиш.

2. Ахолини жамоат ишларига, биринчи навбатда, йирик инвестиция лойихаларини амалга ошириш, йул ва уй-жой коммунал инфратузил-масини куриш, таъмирлаш ва реконструкция килиш, шахарлар ва туманларни ободонлашти-риш, мавсумий к,ишлок, хужалиги ишларида ишти-рок этишга жалб этиш.

3. Академик лицейлар ва олий таълим муас-сасаларининг битирувчиларини ишга жойлаштириш механизмлари, янги интерактив хизматларни жорий этган холда, касб-хунар таълими муасса-саларининг битирувчиларини улар эгаллаган мутахассисликларга мувофик ишга жойлашти-ришни таъминлаш буйича чора-тадбирларни амалга ошириш.

4. Ишга жойлаштириш жараёнига илтор ахбо-рот технологияларини фаол жорий этиш, Миллий вакансиялар базасини яратиб ва доимий ривож-лантириб бориш. Бунинг учун ахоли ва иш берувчилар уртасида мехнат хукуклари ва мухофазаси масалалари буйича кенг ахборот-тушунтириш ишларини йулга куйиш.

5. Республика иктисодиётининг юкори сама-рали, экспортга йуналтирилган тузилмасини ривожлантириб, иктисодиётнинг узак тармок-ларини техника билан кайта жихозлаш, модер-низациялаш жараёнини янада ривожлантириш.

6. Замонавий технологиялар асосида пахта толаси ва мева-сабзавот махсулотларини чукур

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 7(127)

кайта ишлаш, ташки ва ички бозорларда талаб юкори булган тайёр экологик тоза тукимачилик ва енгил саноат махсулотларини ишлаб чик,ариш хажмини оширишга алохида эътибор каратиш. Саноатда бандликни ривожлантириш, бу орк,али ялпи ички махсулотда саноатнинг улушини оширишга эришиш, саноат ва кишлок хужалигида туб таркибий узгаришларни узлуксиз давом эттириш, хусусий мулк, тадбиркорлик ва кичик бизнесни

жадал ривожлантириш буйича комплекс чора-тадбирлар амалга ошириш.

7. Оилавий тадбиркорлик ва хунармандчи-ликни, ахолини узини узи банд килишининг турли шаклларини ривожлантиришни раFбатлантиш.

Тадбиркорлик билан шугулланаётган ва фао-лият турини кенгайтириш истагини билдирган оилаларга янги лойихаларни амалга ошириш, мавжуд муаммолар хал этилишига амалий ёрдам беришни кенг йулга куйиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Респуб-ликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони.

2. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тарак,к,иёти ва халк,имиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Т.: «Узбекистон», 2010. -80-б.

3. Каримов И.А. Озодлик хавосидан туйиб нафас олган халк уз йулидан хеч качон кайтмайди. - Т.: «Узбекистон», 2016.

4. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутк. - Т.: «Узбекистон», 2017.

5. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халк,имиз билан бирга курамиз. - Т.: «Узбекистон», 2017.

6. Узбекистон ракамларда. Йиллик статистик туплам. Т., 2018.

7. Толаметова З.А. Ик,тисодиётни модернизациялаш жараёнида мехнат бозорини ривож-лантиришнинг йуналишлари. - Т.: «Иктисодиёт», 2014.

8. Толаметова З.А. Мехнат иктисодиёти ва социологияси. - Т.: «Фан ва технология», 2017.

9. www.world.bank.оrg

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.