Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ МЕҲНАТ БОЗОРИДА ИШ БИЛАН БАНДЛИКНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ҚИШЛОҚ МЕҲНАТ БОЗОРИДА ИШ БИЛАН БАНДЛИКНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
295
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ меҳнат бозори / меҳнат ресурслари / ишчи кучига талаб / ишчи кучи таклифи / тартибга солиш / рақобат / ишсизлик / фаол сиёсат / пассив сиёсат / концепция / иш билан бандлик / ижтимоий кафолатлар. / сельский рынок труда / трудовые ресурсы / спрос на рабочую силу / предложение труда / регулирование / конкуренция / безработица / активная политика / пассивная политика / концепция / занятость / социальное обеспечение.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшбуриев Умарбек Рашидович

Ушбу мақолада қишлоқ меҳнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклиф мувозанатига эришишга йўналтирилган фаол ва пассив сиёсат, тартибга солишнинг иқтисодий чоралари, меҳнат бозорида фаол дастурларни амалга ошириш билан боғлиқ чора-тадбирлар ҳамда қишлоқ аҳолиси иш билан бандлигини таъминлаш концепциясини шакллантириш ва ишчи кучи рақобатбардошлигини ошириш йўналишлари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ ЗАНЯТОСТИ НА СЕЛЬСКОМ РЫНКЕ ТРУДА

В данной статье рассматриваются активная и пассивная политика, направленная на достижение баланса спроса и предложения труда на сельском рынке труда, экономические меры регулирования, меры, связанные с реализацией активных программ на рынке труда, а также формирование концепции занятости и конкурентоспособности в сельских районах.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ МЕҲНАТ БОЗОРИДА ИШ БИЛАН БАНДЛИКНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ»

Эшбуриев Умарбек Рашидович,

Самарканд давлат университети «Иктисодий назария» кафедраси ассистенти

КИШЛОК МЕХНАТ БОЗОРИДА ИШ БИЛАН БАНДЛИКНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 331.5: 332.021.8

ЭШБУРИЕВ У.Р. КИШЛОК МЕЦНАТ БОЗОРИДА ИШ БИЛАН БАНДЛИКНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

Ушбу маколада кишлок мех,нат бозорида ишчи кучига талаб ва таклиф мувозанатига эришишга йуналтирилган фаол ва пассив сиёсат, тартибга солишнинг иктисодий чоралари, мех,нат бозорида фаол дастурларни амалга ошириш билан боFлик чора-тадбирлар х,амда кишлок ах,олиси иш билан бандлигини таъминлаш концепциясини шакллантириш ва ишчи кучи ракобатбардошлигини ошириш йуналишлари тадкик этилган.

Таянч иборалар: кишлок мех,нат бозори, мех,нат ресурслари, ишчи кучига талаб, ишчи кучи таклифи, тартибга солиш, ракобат, ишсизлик, фаол сиёсат, пассив сиёсат, концепция, иш билан бандлик, ижти-моий кафолатлар.

ЭШБУРИЕВ У. Р. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ ЗАНЯТОСТИ НА СЕЛЬСКОМ РЫНКЕ ТРУДА

В данной статье рассматриваются активная и пассивная политика, направленная на достижение баланса спроса и предложения труда на сельском рынке труда, экономические меры регулирования, меры, связанные с реализацией активных программ на рынке труда, а также формирование концепции занятости и конкурентоспособности в сельских районах.

Ключевые слова: сельский рынок труда, трудовые ресурсы, спрос на рабочую силу, предложение труда, регулирование, конкуренция, безработица, активная политика, пассивная политика, концепция, занятость, социальное обеспечение.

ESHBURIEV U.R.THE MAIN DIRECTIONS OF INCREASING EMPLOYMENT IN THE RURAL LABOR MARKET

There is considered in the article active and passive policies aimed at achieving the equilibrium of labor supply and demand in the rural labor market, economic measures of regulation, measures related to the implementation of active labor market programs, and the formation of the concept of employment and the rural competitiveness increasing.

Key words: rural labor market, labor resources, labor force demand, labor supply, regulation, competition, unemployment, active policy, passive policy, concept, employment, social security.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Кириш (Introduction).

Республикамиз ик,тисодиётини модернизаци-ялаш шароитида ахолининг самарали иш билан бандлигини таъминлаш жамиятнинг энг марка-зий муаммоларидан бири хисобланади. Мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклиф нисба-тини бевосита тартибга солиш механизмларини такомиллаштириш ахолининг иш билан банд-лигига кумаклашиш сохасидаги давлат сиёсати-нинг асосий тамойилларини амалга ошириш ва мехнат бозори субъектларининг муносабатларини мувофиклаштириш мухим ахамиятга эга. Хозирги вактда республикамизда кишлок мехнат бозорига кириб келаётган мехнатга лаёкатли ахолини иш билан бандлигини таъминлаш, ишсизларни касбий харакатчанлиги ва ракобатбардошлигини ошириш, иш билан бандлик дастурларини тузишда худудлар ривожланишининг хусусиятларини эътиборга олиш, кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талабни оширишнинг ик,тисодий механиз-мини такомиллаштириш каби уз ечимини кутаёт-ган муаммолар мавжуд.

Шу нуктаи назардан Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида "...иктисодиётимиз ривожини, ахоли бандлиги ва даромадлари усишини таъ-минлайдиган энг мухим сохалардан бири булган кишлок хужалигини стратегик ёндашувлар асо-сида тараккий эттириш зарур" [2] деб таъкид-ланди. Шунга кура 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта усту-вор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясида «янги иш уринларини яратиш хамда ахолининг, энг аввало, урта махсус ва олий укув муассасалари битирувчилари бандлигини таъминлаш, мехнат бозори мутаносиблигини ва инфратузилмаси ривожланишини таъминлаш, ишсизлик даража-сини камайтириш» [1] вазифалари куйилган. Бу вазифаларни самарали хал этиш кишлок мехнат бозорида ишчи кучига талаб ва таклиф уртасида бозор мувозанатига эришиш хамда уни тартибга солишнинг иктисодий механизмини такомиллаш-тиришни, бу борада илмий асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишни зарурат этади.

Илмий муаммонинг куйилиши.

Илмий адабиётларда мехнат бозорининг мохияти ва мазмуни, функциялари, унинг тур-лари ва шакллари, ишлаш механизми, ривож-ланиш тамойиллари, мехнат бозори моделлари хамда ишсизликни камайтириш йуллари ва иш

билан бандликни тартибга солиш механизмлари, иш билан бандлик хизмати фаолияти самарадор-лигини бахолаш, ишга жойлаштириш технология-ларининг айрим жихатлари илмий-назарий хамда услубий жихатдан тадкик этилган.

Машхур иктисодчи олим Ж.М.Кейнс [4, 110-125 б.] уз асарида давлат томонидан иктисодиётни тартибга солиш, хусусан иш билан бандлик тизимининг бир кисми сифатида мехнат бозо-рини тартибга солиш, тулик бандликка эришиш давлат томонидан тартибга солишнинг асосий вазифаларидан бири эканлиги хамда иш билан бандлик, миллий даромад хамда жамFариш уртасидаги боFликлик масалаларининг фунда-ментал жихатларига алохида эътибор каратган.

Россиялик олим А.А.Ткаченко [6, 110-118 б.] уз асарида хизмат курсатиш секторидаги иш уринларини кенгайтириш ва бошка тармоклардан ишчи кучини бу ерга ок,иб келишини тезлатишни давлат томонидан куллаб-кувватлаш хамда туликсиз ва эгилувчан иш билан бандликни таъминлаш асосида иш уринларини яратаётган иш берувчиларга солик, имтиёзларини бериш билан боFлик иш билан бандликни ва жорий мехнат бозорини тартибга солиш сиёсатини аник, иккига ажратиб тадкик этади.

Академик КД.Абдурахмонов "Мехнат ик,тисодиёти: назария ва амалиёт номли дарсли-гида" [3, 72-131 б.] мехнат бозорининг мохияти ва турлари, унинг шаклланиш шарт-шароитлари, тартибга солиш усуллари, мехнат бозори моделлари ва унда касаба уюшмаларининг роли, ахоли иш билан бандлигининг ижтимоий-иктисодий мохияти ва назарий ёндашувлар, рак,обатбардош булмаган ахолининг иш билан бандлиги, мехнат ресурслари мобиллиги ва миграцияси муаммо-лари ёритиб берилган.

Шунингдек К.Х.Абдурахманова, Ю.Г.Одеговлар [5, 186-211 б.] томонидан чоп эттирилган укув кулланмада мехнат бозори шаклланиши ва ривожланиши, унинг турлари ва шакллари, ишлаш механизми, мехнат бозори моделлари хамда ишсизликни камайтириш йуллари ва иш билан бандликни тартибга солиш механизмлари тадкик этилган. Шунингдек мавзуга доир жихати буйича ахолини иш билан таъминлаш дастури ва иш билан бандлик хизмати фаолияти самара-дорлигини бахолаш курсаткичлари таснифининг илмий асослари тадкик этилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Ш.Р.Холмуминов, К.З.Хомитов, Н.У.Арабов, Ж.Х.Бобоназарова, Х.Х.Абдурахмановлар томо-нидан чоп этилган монографияда [8, 45-65 б.] кишлок а,олисини иш билан таъминлашнинг назарий-методологик асослари ва методик меха-низмлари ишлаб чикилган ,амда улар танланган ме,нат ресурслари билан ортикча ва кам таъ-минланган кишлок худудлари комплекс тах,лилини амалга оширишда татбик, этиш натижалари баён килинган.

Бугунги кунда мех,нат бозорини тартибга солиш билан боFликl тадк,ик,отларда кишлок мех,нат бозо-рида иш билан бандликни таъминлаш буйича куйидаги илмий муаммолар, яъни кишлок жой-ларида иш билан бандлик сиёсатини амалга оши-ришнинг устувор йуналишларини аниклаш, туман-лар а,оли бандлигига кумаклашиш марказлари фаолияти самарадорлигини ошириш, кишлок ёшларининг иш билан бандлигини таъминлаш, иш билан бандликнинг эгилувчан шаклларини жорий этиш каби уз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. Шунга кура, ушбу маколада кишлок ме,нат бозорида иш билан бандликни таъминлаш йуналишлари тадкик этилади.

Тадк,ик,от методологияси (Research Methodology).

Тадкикот жараёнда кишлок ме,нат бозорида иш билан бандликни оширишнинг асо-сий йуналишларини аниклаш буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бах,олаш, киёсий ва солиштирма тах,лил, статистик ва динамик ёндашув ,амда гурухлаш усулларидан фойдаланилди ,амда иш билан бандлик хизмати фаолиятининг самарадорлигини ба,олашнинг оптимал усулларидан фойдаланиш зарурати асосланди.

Шунингдек кишлок ме,нат бозори холатини та,лил этиш жараёнида Узбекистан Республикаси Вазирлар Ма,камасининг 2017 йил 23 декабрдаги "Ишга жойлаштиришга мухтож а,оли сонини аниклаш, шу жумладан, уй хужаликларини ме,нат билан бандлик масалалари буйича урганишлар утказиш, шунингдек, ме,нат ресурслари, бандлик ва а,олини ишга жойлаштириш балансини шакллантириш методикасини такомиллашти-риш туFрисида"ги 1011-сонли карорига мувофик ме,нат ресурслари балансини тузиш ва ишга жойлаштиришга мухтож шахсларни аниклаш методи-касига асосанланган ,олда та,лил жараёни амалга оширилди.

Асосий натижалар (Analysis and results).

Иктисодий тизимга боFлик х,олда мех,нат бозори моделлари ва тартибга солиш турларига мос х,олда давлат тартибга солишни фаол ва пассив сиёсатини олиб боради.

Мех,нат бозорини ижтимоий йуналтирилган тартибга солиш шароитида асосий молиявий маблаFлар ажратиладиган тартибга солишни фаол сиёсатига энг куп эътибор берилади. Шу билан биргаликда давлат ишсиз фукароларни тулик даражада куллаб-кувватлайди. Фаол сиёсат ишчи кучига талаб ва таклифни микдорий ва сифатий тузилишининг узгаришини назарда тутади. Амалда у ёки бу даражада х,ар бир мамлакат амалга оши-радиган бу сиёсат мех,нат бозори дастурларини давлат томонидан молиялаштириш маблаFлари жамининг 30-40 фоизини унга ажратган х,олда, ишсизликни самарали пасайтиради ва иш билан бандликни юкори даражасини ушлаб туради [9, 134-135 б.].

Кишлок мех,нат бозори (КМБ)ни тартибга солишнинг иктисодий чоралари мазкур бозор-даги фаол дастурлар асосида амалга ошири-лади. КМБдаги фаол дастурлар ишчи кучига талаб ва таклифни микдор ва сифат жих,атдан раFбатлантиришнинг фаол ва пассив турларига жамоат ишлари, янги иш уринларини ташкил этишга маблаFлар, ишлаб чикаришга субсидия-лар ажратилиши, ижтимоий мослашувга сарфлар кабилар киради.

Мазкур дастурнинг фаол турларига касбга тай-ёрлаш ва кайта тайёрлаш, ишсизларни уларнинг оилалари билан бошка минтакага кучиб боришига субсидия бериш, касбга йуналтириш, тадбиркор-лик ва уз-узини иш билан бандлигини таъмин-лашни куллаб-кувватлаш (инвестицион дастур), ёшларни иш билан бандлигини таъминлаш, иш билан бандликни субсидиялаш каби чораларни уз ичига олади. Мех,нат бозоридаги фаол дастурнинг асосий андозаси доирасида х,ам буш иш уринла-рини саклаб туриш учун зарур булган маблаFлар х,ажмини пасайтирадиган, иш уринларини ташкил этишга маблаF ажратишни ёки иш уринларини бевосита ташкил этишни маблаF билан таъмин-лашни камайтирадиган тадбирлардан иборатдир. Киска килиб айтадиган булсак, бу дастурга бевосита ишга жойлаштиришга таъсир курсатадиган чора-тадбирлар сифатида каралиши мумкин.

КМБда фаол дастурлар ишчи кучини таклиф килишга х,ам таъсир курсатиш омили булиши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

мумкин. У ишга жойлашишда кам имкони-ятга эга булган гурухларга хам ме,нат такли-фини пасайтириш ёки бир гурухдан бошкасига утказиб иш билан банд булиш имкониятини кайта таксимлашга имкон тугдиради. Бунда маз-кур гурухларнинг (масалан, ёшлар ёки кам мала-кали ходимларнинг) мехнатини таклиф килиш тутрисида карор кабул килишга таъсир курсатади. Бу борада реал сиёсат турларидан бири эртарок, нафакага чикаришдир. Бу х,ол касб-хунар кол-лежлари ва олий укув юрти битирувчиларига ёки ме,нат бозорига маълум бир муддат танаффус-дан сунг кириб келганларга ишга жойлашишга имконият яратади.

Ме,нат бозорини тартибга солишни либерал тури учун фаол сиёсатга нисбатан пассив сиёсатни устунлиги хосдир. У тартибга солишни пассив сиёсати, яъни энг мухтож ишсизларни минимал куллаб-кувватлаш билан белгиланади. Пассив сиёсат ишсизлик буйича нафакалар тулаш ва ишсизларни бошка молиявий куллаб-к,увватлашни назарда тутади.

Ме,нат бозорида у ёки бу сиёсатнинг улуши миллий ме,нат бозорини тартибга солиш турига мос холда, умуман, худудга боFлик1 холда узгариб туриши мумкин. Купчилик ик,тисодчилар дав-латни фаол ва пассив тартибга солиш усулларини назарда тутадилар [11, 30 б.]. Аммо бизнингча, бу тушунча шакллар, усуллар, чоралар ва восита-ларни тулик, мажмуасини акс эттирмайди. Шунинг учун фаол ва пассив йуналишида биз айнан ме,нат бозорини тартибга солиш сиёсатини шакллар, усуллар, воситалар ва чоралар комплекси сифатида тушунамиз. Улар ёрдамида ме,нат бозорига таъсир утказилади ва уни тартибга солиш механизми шаклланади. Ме,нат бозори сиёсатини молиялаштиришнинг умумий холатида фаол сиёсатга харажатлар канчалик куп булса, шунчалик ме,нат бозорида яхши мухит ташкил топади хамда ишчи кучига талаб ва таклиф уртасидаги ному-таносиблик фарк,и камаяди ва а,олини ме,нат фаоллигининг умумий даражаси ошади.

Купгина Европа мамлакатларида, Дания, Германия, Норвегия, ва Франциядан ташк,ари, охирги ун йилликда ме,нат бозорини тартибга солишни фаол сиёсатига харажатлар к,иск,ариши руй берди. Бу мамлакатларда фаол сиёсатни молиялаштириш 2008 йилдан 2017 йилгача уртача 9,5 фоизга ошди. Фак,ат Бельгияда узгаришсиз к,олди (ме,нат бозорини тартибга солишга умумий харажатларининг

32,0 фоизи). Дунёнинг купгина ик,тисодий ривож-ланган мамлакатларида фаол сиёсатни молиялаштириш сезиларли даражада ошди. Фаол сиёсатга харажатларни сезиларли усиши асосан Австри-яда (мех,нат бозорини тартибга солишни умумий харажатларининг 1996 йилдаги 19,0 фоиздан 2017 йилдаги 31,0 фоизгача), Германияда (29,0 фоиздан 38,0 фоизгача) ва Норвегияда (46,0 фоиздан 55,0 фоизгача) кузатилди. Швеция ва Норвегияда 2007 йилда ме,нат бозорини тартибга солишни фаол сиёсатига ме,нат бозорини тартибга солишни умумий харажатларининг мос холда 55,0% ва 54,0% сарфланди, бу эса тахминан ЯММнинг 3,0 фоизини ташкил к,илди. Ме,нат бозорини тартибга солиш пассив сиёсатига энг куп маблаFлар Австрия ва Испанияда мос холда 79,0% ва 78,0% сарфланди [11, 67-72 б.].

Ме,нат бозорида фаол ва пассив сиёсат тартибга солишни ,ар хил шаклларини куллашни назарда тутади: ик,тисодий ва маъмурий, улар дои-расида тартибга солишни усуллари ва тадбирлари амалга оширилади. Адабиётларда ме,нат бозорини тартибга солишни маъмурий ва ик,тисодий усуллари куп учрайди [10, 45-65 б.], аммо бу тушунча асосида усуллар ва воситалар мажму-аси, яъни ме,нат бозорини тартибга солиш шак-ллари назарда тутилади. Ме,нат бозорида фаол сиёсат асосан тартибга солишни ик,тисодий шаклларини куллашни мулжаллайди. Пассив сиёсат купрок, маъмурий шаклларга асосланади.

КМБни тартибга солишни ик,тисодий шаклла-рига ундовчи, раFбатлантирувчи, айрим молиявий ва билвосита усулларни тегишли дейиш мумкин. Бундай усуллар куйидаги тадбирларни уз ичига олади: кайта ишлаш саноати ва хизмат секторларида янги иш жойларини яратиш, ишлаб чикаришни кенгайтиришга давлат томонидан имтиёзли кредитлар бериш, жа,он молиявий-иктисодий инкирози даврида кишлок хужалиги ишлаб чикариши ва кайта ишлаш саноати сектор-ларининг асосий махсулотларига давлат буюр-тмасини белгилаш, кичик ва урта бизнес хамда хусусий тадбиркорликни ривожлантириш ва бошкалар.

Давлат К,МБга антициклик сиёсатни утказиш ва бозор конъюнктурасини тартибга солиш ёрдамида кучли билвосита таъсир курсатади. Давлат яна тартибга солишни ташкилий-институционал усулларини амалга оширади: давлат иш билан бандлик хизмати фаолиятини ташкил этиш ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

тартибга солиш, худудлар буйича бандлик сиёса-тини диверсификациялаш, бутун мамлакат буйича ахолини мехнат миграциясига кумаклашиш. Бу даражада давлат куйидаги усулларни уз ичига олувчи тартибга солишни иктисодий шаклла-рини олиб боради:

- бюджетли: кичик корхоналарга, асосан ишини энди бошлаган тадбиркорларга имтиёз-лар бериш;

- молиявий: инвестицион фаолиятни раFбатлантириш (имтиёзли кредитлар бериш), янги иш уринларини яратиш максадида мамлакат микёсида эътиборга молик булган корхона-ларни молиявий куллаб-кувватлаш;

- ижтимоий усуллар: ишсизлик нафакаси ва бошка ижтимоий туловларни тулаш, ишсизлик-дан химоя килиш.

Шуни эътиборга олиш керакки, куриб чикилган мехнат бозорини тартибга солишни хар хил тур-лари узгармас ва статик хисобланмайди. Уларга хам ички, хам ташки тартибдаги куплаб омил-лар таъсир курсатади. Мехнат бозорини тартибга солиш турлари худуддаги шароитга боFлик холда мехнат бозори холатига караб узгариши мумкин.

КМБни тартибга солиш сиёсати ва тартибга солишнинг иктисодий механизмини харакати натижаси ишчи кучига талаб ва таклифни энг оптимал нисбатига иктисодий чоралар асосида эришиш хисобланади.

Хозирги вактда кишлок ахолисининг иш билан бандлигини таъминлаш концепцияси "2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривож-лантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси" талабларига мос мак,сад ва вазифаларни белгилаб олишдан иборат. Бун-дай ёндашув марказига уни ривожлантириш-нинг ижтимоий бозор типидаги давлат учун хос булган объектив жараёнларни хисобга олувчи иш билан таъминлашнинг шаклланиши куйилади. Бу уз навбатида муайян давр мобайнидаги куйилган максадларга эришишнинг реал имкониятлари билан чекланмайди. Иш билан бандлик ижтимоий ривожланишнинг хар бир боскичига хос турли куриниш ва шаклларда намоён буладиган узига хос ходисадир [8, 85 б.].

Мехнат бозорининг самарали ривожланиши стратегик концепциясининг бош максади -бекарор иктисодий мухит таъсирида ишчи кучига талаб ва унинг таклифи уртасидаги бозор муво-занатининг бузилиши, ишсизликнинг ошиши,

кишлок хужалигининг ишлаб чикариш хажми ва мехнат унумдорлигининг пасайиши, инфляция-нинг мавжудлиги, мулкчиликнинг турли шаклла-рини суст шаклланиши, иктисодий ислохотларнинг секинлик билан амалга оширилиши, хакикий мехнат даромадларининг камайиши каби шаро-итларда ахолини окилона иш билан бандлигини таъминлаш буйича иктисодий асосланган тадбир-лар ишлаб чикишдан иборат [7, 121 б.].

Утказилган тадкикотлар кишлок ахолисини иш билан бандликка кумаклашиш концепцияси асо-сий холатларини шакллантиришга имкон берди.

Бизнингча, кишлок ахолисига иш билан бандликка кумаклашиш концепцияси уз ичига куйидаги холатларни олади:

- кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикариш (ялпи ва товар) ва кайта ишлашни оши-риш хамда шу асосда янги иш уринларини тиклаш, яратиш ва саклаш;

- агросаноат мажмуасини давлат томони-дан куллаб-кувватлаган холда кишлок хужалигида мехнат шароитлари ва унга хак тулаш нуктаи назаридан самарадорлигини ошириш;

- иктисодий холатни баркарорлаштириш ва кишлок жойларда янги корхоналарнинг тар-кибий тузилишини такомиллаштириш, мехнатни реал таксимлашда ихтисослигини хисобга олган холда мукаммаллаштириш;

- кишлок ахолиси иш билан бандлиги дара-жасини ошириш, бунда худудни ривожлантириш-нинг ижтимоий-иктисодий, демографик хусуси-ятларини хисобга олиб, иш билан бандликни мукобил шаклларини ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш;

- фермер хужаликлари ва шахсий уй хужаликларини, махаллий ресурслар ва кадриятлар билан боFлик халк хунармандчилиги, кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, уй хужалигида иш билан бандликни таъминлаш, кишлокда ижтимоий инфратузилма объект-ларида янги иш жойларни яратиш, мавжудларини кайта тиклаш;

- кишлок мехнат бозорининг узига хос хусу-сиятларини хисобга олиб, ишсиз фукароларни ижтимоий химоялаш ва иш билан бандлигини тартибга солишнинг меъёрий-хукукий база-сини такомиллаштириш, хусусан шахсий уй хужаликларида иш билан бандликни иш стажига киритиш ва шахсий уй хужаликларида иш билан бандларга ижтимоий кафолатлар бериш, кишлок

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

хужалиги тармоFида модернизациялаш даража-сини ошириш хамда нокишлок хужалиги иш жой-ларини ташкил этиш;

- к,ишлок, ме,нат бозорида фаол иш билан бандлик сиёсатини утказиш, иш берувчилар ва ёлланма ишчиларни мехнат бозори конъюнктурам хакида маълумотлар билан таъминлаш тизи-мини такомиллаштириш;

- туман бандликка кумаклашиш марказ-ларига мурожаат килган фукароларни ишга жойлаштиришга кумаклашиш буйича бирдан-бир самарали ахборот шакли булиб, ахолига экспресс-хизматлар марказларини яратилиши-дир. Туман бандликка кумаклашиш марказлари-нинг юк,оридаги масалалар буйича хизматларидан экспресс-хизмати марказларининг фарки шун-даки, иш сураб мурожаат килувчи фукароларга тез хизматлар курсатилади, шунингдек фукароларнинг уз-узига хизмат курсатишлари амалга оширилади. Ишга жойлашиш масалалари буйича барча асо-сий ахборотлар очик,, хаммабоп кургазмали тахта-лар ёки махсус автоматлашган курилмалар оркали хар бир киши буш иш уринлари хакида барча ахборотларни кетма-кет махсус автоматлар тугма-чаларини босиш натижасида маълумотларга эга булишлари мумкин. Тажриба шуни курсатадики, экспресс-хизмат марказларининг ташкил этилиши фукароларни ишга жойлашиши ва касбий таълим олиши буйича мустак,ил иш излашнинг ривожла-нишига эришилади;

- к,ишлок, жойларда иш жойларига талаб ва таклифни мувозанатга келтирувчи уз-узини иш билан банд килиш ва иш билан бандликни эгилув-чан шаклларини (вак,тинчалик, жамоат ишлари, уй хужалигида бандлик, ностандарт иш билан бандликни таъминлаш) кенгайтириш;

- иш жойлари сифатини ошириш, мехнат хавфсизлиги ва шароитларини яхшилаш, к,ишлок, жойларда иш хаки даражасини шахар жойларга як,инлаштириш;

- мехнат бозорига ёшларнинг кириб келиши ва уларнинг касбий харакатчанлигини оширишга психологик тайёргарлигини шакллантириш, иш билан банд ахоли таркибига ёшларни янада фаол жалб этиш, ёшлар учун иш билан бандликнинг максадли дастурларини худудий хусусиятларни хисобга олиб ишлаб чик,иш;

- оддий холатда ишга жойлашиш имкония-тига эга булмаган ишсиз фук,ароларни ишга жой-лашишига кафолат берувчи чораларни амалга

ошириш, махаллий бюджет хисобидан солик, имтиёзларини берган холда, улар учун иш жой-ларини квоталаш ва ишсизликни к,иск,артиришга йуналтирилган вак,тинча иш билан банд булиш учун уларга имкониятлар бериш;

- зарур булган мутахассис кадрларни к,ишлок, жойларига келиши учун мак,садга йуналтирилган чоралар комплексини амалга оши-риш.

Кишлок, мехнат бозорида ишчи кучи ракобатбардошлигини ошириш хамда иш билан бандлик хизматини ташкилий жихатдан такомиллаштиришнинг асосий йуналишлари куйидагилардан иборат:

• ишчи кучи сифат таркибини такомиллаштириш омили сифатида янги ахборот технология-лари базасида узлуксиз к,ишлок, хужалик таълим тармоFини ислох к,илиш ва узлуксиз касб-хунар таълими тизимини ривожлантириш;

• мехнат бозорида к,ишлок, ахолисининг ракобатбардошлигини ошириш мак,садида кад-рлар салохиятини ошириш, ик,тисодиёт сохалари ва тармок,ларига хос кадрларни илдамловчи касбга тайёрлаш тизимини шакллантириш;

• худудий даражада буш иш уринлари ягона маълумотлар банкини яратиш;

• вактинчалик ишсиз к,ишлок, ахолисини куллаб-кувватловчи ижтимоий химояни кучай-тириш чора-тадбирлар тизимини такомиллашти-риш;

• мустак,ил иш излаш куникмаларини шакллантириш;

• худудий даражада к,ишлок, ахолиси иш билан бандлигини ривожлантириш холатини истик,боллаштириш. Иш излаб юрган фук,аролар ва ишчиларга булган эхтиёж, касбий таълим олиш имкониятлари хакида иш берувчиларга ва ахолига тезкор маълумотлар етказиб бериш.

Мехнат бозорини давлат томонидан тартибга солиш макро-, мезо- ва микродаражаларда амалга оширилади (1-жадвал).

Бунда макродаражада иш билан бандликнинг у ёки бу даражаларини ифодаловчи к,арорларни кабул килишда жамиятнинг энг мухим ижтимоий-иктисодий масалалари хал этилади.

Мехнат бозорини худудий (мезо) даражада тартибга солиш махаллий хокимият ваколати ва мутаносиб махаллий бюджет имкониятлари дои-расида иш билан бандликни таъминлаш хамда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-жадвал. Мех,нат бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг иерархияси1

Макродаражада тартибга солиш Мезодаражада тартибга солиш Микродаражада тартибга солиш

1 2 3

1. Тартибга солиш объекти

Миллий мех,нат бозори Худудий мех,нат бозори Ички мех,нат бозори

2. Тартибга солиш мак,садлари

Тулик, иш билан бандликни куллаб-кувватлаш, ишсизликни ижтимоий мумкин булган даражада ушлаб туриш, оммавий ишсизликка к,арши курашиш, мех,нат салох,иятини ривожлантириш, иш билан бандлик ва даромадларни куллаб-кувватлаш Мех,нат ресурслари талаб ва таклифини мувофик,лаштириш, мех,нат бозори конъюктурасига мое равишда ишчи кучи касбий х,аракатчанлигини ривожлантириш, ишсизликни тартибга солиш, ишеизларни ижтимоий Х.ИМОЯ К.ИЛИШ Персоналии танлаш, жойлаштириш ва улардан самарали фойдаланиш, уни такрор х,осил булиши учун моддий шарт-шароитлар билан таъминлаш

3. Тартибга солишнинг шакллари ва усуллари

Иш уринларини сак,лаб к,олиш, куллаб-кувватлаш ва яратиш, ходимларни ишдан бушатишни тартибга солиш ва регламентлаш, ишсизлар даромадларини куллаб-кувватлаш ва иш билан бандликни давлат томонидан кафолатлаш, ижтимоий х,имояга мух,тож булган ишчиларга моддий ёрдам бериш, касбга ук,итиш ва к,айта тайёрлашни ташкиллаштириш Мех,нат бозори конъюнктурасини х,исобга олган х,олда иш билан бандликни турли шаклларини ривожлантириш ва иш уринларини куллаб-кувватлаш, рак,обатбардошлик ва касбий х,аракатчанликни оширишга йуналтирилган мех,нат ресурсларини инвестициялаш Корхоналарда иш уринларини яратиш ва сак,лаш, бевосита ишлаб чик,аришда ва ундан ажралган х,олда кадрлар квалификациясини ошириш ва к,айта тайёрлаш жараёнини ташкиллаштириш, уларни корхона ичида ишдан бушатиш ва к,айта так,симлашни амалга ошириш

4. Тартибга солишни ташкиллаштириш

Иш билан бандлик сох,асида хулк,-атвор норма ва к,оидаларини к,онуний белгилаш, иш уринларини яратиш ва иш билан бандликка кумаклашиш худудий дастурлари Худудий мех,нат бозорида зарурий чора-тадбирларни ташкилий-х,укук,ий ва молиявий таъминлаш, иш уринларини яратиш ва иш билан бандликка кумаклашиш худудий дастурлари, самарали иш билан бандлик, мех,нат ресусрлари касбий малакасини ошириш буйича дастурлар Корхоналарда иш вак,ти ва мех,нат интенсивлиги ва бошк,а меъёрларни к,онуний белгилаш, мех,натни меъёрлаш, мех,натга х,ак, тулаш ва мех,нат шароитлари кабиларни х,исобга олган х,олда мех,нат жараёнини ташкил этиш

5. Тартибга солиш субъекти

Узбекистан Республикаси Мех,нат ва ах,олини ижтимоий мух,офаза к,илиш вазирлиги ва унинг жойлардаги худудий органлари Иш билан бандлик органлари, ишга мух,тож булганларни касбга ук,итиш ва к,айта ук,итиш буйича ташкилотлар Корхоналар рах,барияти, мех,натни ташкил этиш буйича булимлар (мутахассислар)

х

X

>

—I

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

СП

о

ио О

□о >

О

"О X

О

—I

>

п

О ]=

^ >

ь

сг

X

>

ио >

О 3=.

§ за

О

о

Муаллиф томонидан ишлб чик,илган.

1-расм Мехнат бозорини тартибга солиш механизмини амалга ошириш жараёни модели1

Мехнат бозори ропати та^лили

ишсизликни камайтириш тадбирлари амалга оширилади.

Микродаражада тартибга солиш мехнат бозори субъектларининг узаро муносабатга кири-шиши асосида амалга ошади.

КМБда ишчи кучига талаб ва таклиф мутаноси-блигига эришишнинг иктисодий чоралари сифа-тида куйидаги тадбирларни амалга ошириш зарур:

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

• иш уринларини яратиш ва саклаш буйича таркибий инвестицион сиёсатни ишлаб чикиш ва амалга ошириш;

• иш билан бандлик махсус дастурларини бажарувчи корхоналарни имтиёзли кредитлаш ва соликка тортиш;

• ахборот тизимини, касбга укитиш ва касбга йуналтириш тизимини молиялаштириш оркали худудий, тармок касбий харакатчанлигини ривож-лантириш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

• жамоат ишлари ва вактинчалик иш билан бандликни шакллантириш;

• кишлокда кичик бизнес ва тадбиркор-ликни ривожлантириш;

• фукароларнинг алох,ида категориялари учун иш билан бандлик ва ижтимоий имтиёзлар буйича кушимча кафолатларни урнатиш.

Мех,нат бозорини тартибга солишнинг асосий йуналишлари сифатида у ёки бу омилларнинг таъ-сир курсатишига боFлик равишда ишчи кучини таклиф этишни тартибга солишнинг икки вари-анти, яъни ижтимоий йуналтирилганлик ва тартибга солишнинг либерал турлари 1-расмда кел-тирилган.

Хозирги вактда мех,нат бозорини тартибга солишнинг устувор йуналиши сифатида мех,нат бозорини эгилувчан тизимини жорий этиш, кичик бизнесни х,ар томонлама куллаб-кувватлаш оркали ишчи кучига талабни ошириш, инсон капитали ривожланишини раFбатлантириш х,исобланади. Биринчи навбатдаги тадбирлар-дан булиб, умумтаълим ва малака тайёргарлиги-нинг яхшиланиши х,исобланади.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/ Recommendations).

Республикамизда мех,нат бозорини тартибга солишнинг турлича шаклларидан фойда-ланиш максадга мувофик амалга оширилмокда. Мех,нат бозорини тартибга солишнинг ижтимоий йуналтирилган усулида давлат пассив сиё-сатдан фаол сиёсатга утишга урFу бермокда. Бу шуни билдирадики, таккослаш асосида тартибга солишнинг иктисодий усулларини маъмурий усул-лардан, яъни иш билан бандликни таъминлашга йуналтирилган усулни ишсизликка йуналтирилган усулдан афзал куришни назарда тутади. Давлат мех,нат бозорини тартибга солишнинг нафакат бевосита усулларидан, балки билвосита усулла-ридан х,ам фойдаланади. Мазкур жараёнда мех,ант бозорини тартибга солиш куйидаги тадбирларни уз ичига олиши мумкин:

- жамоат ишларини ташкил этиш, асосан ёшлар учун (Швеция тажрибасига кура, бундай ишлар уй-жой, йул курилишида х,амда хизмат курсатиш сох,асидаги йуналишлардаги касблар буйича иш х,акининг 50-100% чегарасида кафо-латланган иш х,ак,и билан таъминлаш олти ойгача муддатда максадга мувофик урнатилган);

- янги иш уринларини яратиш буйича хусу-сий фирмаларга субсидиялар бериш;

- корхоналарда кадрлар булимларида мав-жуд буш иш уринлари буйича барча турдаги хиз-матларга ахборот туловлари;

- ногиронлар учун корхоналарда иш жой-лари яратишга махсус жихозлар билан таъминлаш ва корхона эгаларига ногиронларни ишга кабул килиш учун субсидиялар бериш;

- асосий ишдан ташк,ари ишларда тад-биркорлик фаолиятини кенгайтиришни раFбатлантириш.

Мехнат бозорини тартибга солишнинг ижтимоий-йуналтирилганлик турида ишсиз-ларни умумтаълим даражаси ва мехнат бозо-рида барк,арор талабга эга касбий таълимни ошиши буйича тадбирлар амал к,илади. Бу жараён куйидагилар билан шартланади:

• мехнат бозорида талаб булган касбларни аниклаш, касбий тайёргарлик даврини хисобга олган холда келгусида талаб булган касбларга ва мехнат бозорига киришни хохловчиларга шундай ахборотларни етказиш;

• олий таълим муассасаларига, коллеж-ларга ёки к,айта тайёрлаш курсларига кирувчи-ларнинг к,изикишларини атрофлича аник,лаш; бун-дан кузланган максад дастлабки сухбат утказиш, олдиндаги иш ва таълим предметлари билан таништириш, киска муддат ичида (масалан, бир ой) келгусидаги иш жойини аниклаш имконияти юзага келади;

• индивидуал таълим усулларини жорий этиш (шахсий модуль), бунинг асосида пред-метни танлаш ётади, хусусан таълим олаётганлар кизикишларини тулик кондириш ва унинг янгила-ниш кетма-кетлиги ва оптимал суръатини таклиф килиш;

• кайта тайёрлаш курслари укув дастур-ларини олий таълим муассасалари олимлари, мутахассислар ва ишлаб чикариш корхоналари, саноат корхоналари амалиётчилари ёрдамида самарали ташкил этиш, мазкур холатда иложи борича укитувчилар гурухига иш хакини тежа-маслик керак, акс холда бу укув курсларини ташкил этиш ижобий натижалар бермайди;

• таълим самарадорлигини ошириш максадида хар кайси укувчининг индивидуал таълим олишини амалга ошириш хамда кузатиш асосида педагоглар ва укувчилар нисбатини (7-8 укувчига 1 та укитувчи) таъминлаш укитишнинг турли даражаларида халкаро тажрибалардан фой-даланиш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Адабиётлар руйхати (References):

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистан Респу-бликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси т^рисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. - Узбекистан Республикаси конун хужжатлари туплами. 2017, 13 февраль, 6-сон, 70-модда.

2. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожа-атномаси. 2020 йил 24 январь. - http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01 -2020 (Электрон манба. 2020 йил 10 мартда мурожаат этилган).

3. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. Кайта ишлан-ган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: УзФА «FAN» нашриёт давлат корхонаси, 2019. - 592 б.

4. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег / Дж. М. Кейнс/.- М.: Гелиос, 1999. - С.112.

5. Рынок труда. Учебное пособие. Под общей редакцей д.э.н., проф. Абдурахманова К.Х., д.э.н., проф. Одегова Ю.Г. - Т.: ТФ РЭА, 2009. - 384.

6. Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в переходный период. - М. ООО. «Информграф», 2000. - С. 215.

7. Холмуминов Ш.Р., Хомитов К.З., Арабов Н.У., Бобаназарова Ж.Х., Ирматова А.Б. Мехнат бозорининг самарали ривожланиш истикболлари. Монография. - Т.: «Fan va texnologiya», 2017, 121 -б.

8. Холмуминов Ш.Р., Хомитов К.З., Арабов Н.У., Бобоназарова Ж.Х., Абдурахманов Х.Х. Кишлок ахолисини иш билан таъминлашнинг назарий ва амалий асослари Монография. -Тошкент, «Инновацион ривожланиш нашриёт - матбаа уйи», 2018. - 160 б.

9. Храмова Ю.Н. Об основных направлениях активной политики занятости в России // Социально-экономические проблемы народонаселения, занятости и перехода к устойчивому развитию России, 1999. - С.134-135 б.

10. Чижова Л., Сергеева Г., Кулагина Н. Политика занятости в контексте макроэкономического регулирования // Человек в труд.- 2000. -№8.- С. З0.

11. OECD Employment Outlook (2009-2018 йил нашрлари) http://www.oecd-ilibrary.org/ deliver/fulltext?itemId=/content/publication/empl_outlook-2018-en&mimeType=freepreview &redirecturl=http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/employment/oecd-employment-outlook-2018_empl_outlook-2018-en&isPreview=true

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.