Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ ҚИСҚА МУДДАТЛИ ПРОГНОЗЛАШТИРИШ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ ҚИСҚА МУДДАТЛИ ПРОГНОЗЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
90
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сельское хозяйство / прогноз / краткосрочное прогнозирование / точность прогноза / эконометрическая модель / метод экстраполяции / оптимальность / agriculture / forecast / short-term forecasting / forecast accuracy / econometric model / extrapolation method / optimality

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Жўраев Ф. Д.

В статье исследуется важность краткосрочного прогнозирования сельскохозяйственного производства. Проанализированы критерии оптимальности выбора методов оценки точности прогнозов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article examines the importance of short-term forecasting of agricultural production. Optimality criteria for the choice of methods for assessing the accuracy of forecasts are analyzed.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ ҚИСҚА МУДДАТЛИ ПРОГНОЗЛАШТИРИШ»

УДК 338.27 Жураев Ф. Д.

;ишло; ХУЖАЛИК МА^СУЛОТЛАРИ ишлаб чи;аришни ;ис;а МУДДАТЛИ ПРОГНОЗЛАШТИРИШ

Жураев Ф. Д. - катта укитувчи (КдрМИИ)

В статье исследуется важность краткосрочного прогнозирования сельскохозяйственного производства. Проанализированы критерии оптимальности выбора методов оценки точности прогнозов.

Ключевые слова: сельское хозяйство, прогноз, краткосрочное прогнозирование, точность прогноза, эконометрическая модель, метод экстраполяции, оптимальность.

The article examines the importance of short-term forecasting of agricultural production. Optimality criteria for the choice of methods for assessing the accuracy offorecasts are analyzed.

Keywords: agriculture, forecast, short-term forecasting, forecast accuracy, econometric model, extrapolation method, optimality.

Кириш. Юртимизда иктисодий усишни таъминлаш энг долзарб масалалардан биридир. Бунда мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган хужалик юритувчи субъектларнинг барчаси ана шу масалага дах,лдор. Шунингдек, нафакат иктисодий усишни жонлантириш, балки асосий фондларни янгилаш, мах,сулот сифатини яхшилаш, ракобатбардошлигини кучайтириш, умуман, ишлаб чикаришнинг интенсив омилларидан тугри фойдаланиш жуда ахдмиятлидир.

^ишлок хужалик мах,сулотларини ишлаб чикариш жараёни истеъмолчилар эх,тиёжи омилига боглик булиб, аввало бу омил уларнинг таркибий хилма-хиллигини оширади. Чунки кишлок хужалик мах,сулотларига булган эх,тиёжнинг кондирилиши бевосита ва билвосита ишлаб чикариш жараёнларини уз ичига олади. Ишлаб чикарилган айрим кишлок хужалик мах,сулотлари тугридан-тугри истеъмолга йуналтирилади, айримлари эса кайта ишлаш оркали тайёр мах,сулотга айлантирилади.

Мамлакатда кишлок ислох,отининг максади ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланган х,олда янги иктисодий вазиятни шакллантиришдир. Мех,нат таксимотининг афзалликларидан фойдаланилган х,олда кишлок хужалик ишлаб чикаришида мех,натни кооперациялашни кенгайтириш унумли мех,натни таъминлайди. Бундай х,олатдан чорвачилик ва мева-сабзавотчиликда фойдаланиш зарур.

^ишлок хужалик ишлаб чикаришининг даврий характерга эга эканлиги туфайли банклар доимо кредит беришга кийналишади. Агар х,олат табиий иклим шароитларига богланса янада огирлашади, маблаг киритиш таваккалчилиги ошади. Шу сабабли кишлок хужалигида ишлаб чикаришни ривожлантириш маълум кийинчиликлар билан богликдир. Бундай тажриба ривожланган мамлакатларда х,ам кузатилган. Шунинг учун давлат махдллий шароит ва маданиятга асосланган хдмда интеграциялашган механизмни яратишда кенг рагбатлантирувчи сиёсатни амалга ошириши керак.

Мамлакатимизда олиб борилаётган иктисодий ислох,отларнинг максади ва вазифалари нуктаи назаридан келиб чикиб шуни айтиш мумкинки, кишлок жойларда бозор иктисодиётини ривожлантириш ва шароит яратиш устивор йуналишдир.

Манбада келтирилишича, 2016-2019 йиллар давомида ялпи кишлок хужалиги мах,сулоти хджми 171,2 фоизга, жумладан, мева-сабзавотчилик 172,6 фоизга, чорвачилик мах,сулотлари эса 170 фоизга ошган [1].

^искача айтганда, кишлок хужалиги мамлакатимиз иктисодиётида географик, иклимий, куп йиллик (тарихий) ишлаб чикариш, мех,нат тажрибаси, ихтисослашганлик, кенг билимлар базаси каби бой ресурсларга эга асосий тармок х,исобланади. Шундан келиб чикиб, кишлок хужалик мах,сулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш билан боглик масалалар х,ар доим

даврнинг долзарб масалалари хисобланган. Юкорида келтирилганидек, соханинг мураккаблик характери прогнозлаш турларининг тугри танланиши, аник натижавийликни таъминловчи эконометрик моделлардан фойдаланишни такоза этади.

Асосий кием. ^ишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришни прогнозлаш мураккаблиги жараёнга таъсир этувчи омилларнинг куплиги билан характерланади. Шу маънода эришилган прогноз натижалари амалда мос келмаслик даражасини ошириб юбориши мумкин. Шундай булсада, хар бир ишлаб чикариш жараёни учун киска муддатли, ёки бошка турдаги прогноз натижалари олиниши табиий шартли ёки мажбурий талабдир.

Иктисодиётимизда кишлок хужалиги мухим соха хисобланиб, ишлаб чикарилган махсулот хажми амалдаги бахода ^ашкадарё вилояти буйича 2020 йил 1-январ холатида 19933,9 млрд. сумгача етди [2]. ^иска муддатлар ичида ишлаб чикарилган кишлок хужалик махсулотларининг хажми ошиши кутилмокда. Буни киска муддатли прогноз асосида куришимиз мумкин. ^иска муддатли прогнозни амалга ошириш учун куйидаги формуладан фойдаланамиз:

Уt+l = + ^, ^ = У{+У{-31+У{-2 (1)

Бу ерда ус+1 - прогноз килинаётган курсаткич; t - прогноздан олдинги давр; t + 1 - прогноз даври; - уртача сирганувчи коэффициенти; п - интервал текислашга кирувчи

кузатувлар сони.

^илинган прогноз аниклигини бахолаш учун экстрополяция усулидан фойдаланиш мумкин. Бунинг учун куйидаги формула уринли (уртача нисбий хатолик (%):

1 "

Е =1У

п ,=1

| Уф Уу | Уф

•100

(2)

бу ерда Уф - динамик каторларнинг хакикий киймати; Уу - динамик каторларнинг хисобли (текисланган) киймати; п - вакт каторлар даражасининг сони.

Е нинг кабул килиш кийматларига кура прогноз аниклигини бахолаш ушбу мезонларга таянилади [3]. Агар уртача нисбий хатолик 10% дан кичик булганда прогноз аниклиги юкори, 10% ва 20% оралигида яхши, 20% дан катта ва 50% гача ораликда коникарли хамда 50% дан катта холатларда коникарсиз булади.

Статистик маълумотлар асосида келтирилган (1) формуладан фойдаланиб, ^ашкадарё вилоятида ишлаб чикарилган кишлок хужалик махсулотларининг хджми 2021 йилда канча микдорда узгаришини аниклаш мумкин [2]. Бундан ушбу у201б = 10863,6; У2017 = 14360,6; У2018 = 17206,5; У2019 = 19933,9 бошлангич катталиклар (млрд.сум) асосида куйидаги хисоблашларни бажарамиз.

_ у2019 — у2018

у2020 = т2018 + 3 т2018 = (У2019 + У2018 + У2017)/3 =17167,00; у202о =18076,13

_ у2020 — у2019

у2021 = т2019 + 3

т2019 = (У2020 + У2019 + Уго18)/3 =18405,51; у2021 =17786,26

У холда (2) формула таркибий ифодасининг киймати куйидагига тенг булади (%):

Ьф-Уу|

2

100

= 1,37 + 5,28 + 1,51 + 0,23 = 8,39

Уф

Олинган киймат асосида уртача нисбий хатони хисоблаймиз. Бизнинг холимизда п = 4. У холда Е = 8,39/4 = 2,10 %.

^илинган прогноз аниклигини бахолаймиз. Бунинг учун зарурий барча маълумотларга

эга булдик. Демак, уртача нисбий хато киймати учун 2,10 < 10 муносабат уринли ва юкоридаги мезонга кура килинган прогноз курсаткичлари аниклиги юкори эканлигини куриш мумкин.

Ушбу курсатгич 2019 йилда 2016 йилга нисбатан 1,8 баробар ошган. 2020 ва 2021 йилларда бу нисбат мос равишда 1,66 хамда 1,64 баробарни ташкил этиши кутилмокда. Ушбу курсаткични кишлок хужалик махсулотлари хажми буйича куриб чикканимизда номутаносибликлар борлигини куришимиз мумкин. Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитасининг худудлар кесимида кишлок хужалиги махсулоти буйича расмий хабарига кура, ^ашкадарё вилояти учун 2020 йил январ-сентябр оралилигидаги бу курсаткич (амалдаги нархларда. млрд.сум) 17088,1 ни ташкил этган [2]. Биздаги прогноз натижалари 2021 йил 1 январ холатига 18076,13 кийматга тенг. Агар ойлар кесимида узгариш чизиги ортикча огишларсиз кузатилса (фараз килинса), у холда куйидаги пропорция билан натижаларни осон таккослаш мумкин.

18076,13 • (9/12) = 13557,1 < 17088,1

Натижа шуни курсатадики, прогноз тулик йил учун амалга оширилиши максадга мувофик, чунки махсулот етиштириш даври бир бутунликни (яхлит бир мавсум) такоза этади. Бу прогноз жараёнга таъсир этиш омилларининг мураккаблашувини олдини олади.

Махсулот хажми узгаришининг статистикаси амалдаги бахога ва микдорий улчов бирликларига нисбатан келтирилади. Агар махсулот етиштириш хажмини микдорий улчов бирликларида каралганда вилоят буйича сунги 5 йилда дехкончилик махсулотлари (дон ва пахта махсулотларини хисобга олмаганда) курсаткичи катта фарк билан ошмаган. Буни куйида келтирилган маълумотлар асосида осон текшириш мумкин (1-расм) [4]. Х,акикатан хам йиллик усиш нисбати кетма-кет йиллар буйича мос равишда 1,03; 0,97 ва 0,99 ларни ташкил этади.

1-расм. Вилоятда етиштирилган дехкончилик махсулотлари (пахта ва дон хисобга олинмаганда)нинг йиллар кесимидаги микдори (тонна)

^ашкадарё вилоятида ишлаб чикарилган кишлок хужалиги махсулотларини микдор жихатдан 2022 йилгача киска муддатли прогнозини оламиз. Бунда юкоридагидек (аналогия буйича) хисоблашларни бажарамиз. У холда куйидагиларга эга буламиз (тонна): т2018 = (1094428 + 1095521 + 1123417)/3 =1104455; у2020 =1103362 т2019 = (1103362,333 + 1094428 + 1095521)/3 =1097770,44; у2021 =1100748,56

Уртача нисбий хатони таркибий ифодасининг куйидаги кийматига кура аниклаймиз:

21

|УФ-Уу| Уф

100

= 1,74 + 0,87 = 2,61

Демак, п = 4 учун Е = 2,61/4 = 0,65 %.

Уртача нисбий хато киймати учун 0,65<10 муносабат уринли ва юкоридаги мезонга кура килинган прогноз курсаткичлари аниклиги юкори эканлигини куриш мумкин. Шуни

хам таъкидлаш керакки, кулланилган мезон натижалари билан идеал аникликга даъво килинмайди. Шундай булсада, моделлар танланиши натижавийлик тамоойили буйича оптимал танланма булиши мумкин.

Хулоеа. Эконометрик моделлар ёрдамида тадкик этилаётган, прогнозлаштирилаётган объект сифатида кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш жараёнининг танланиши ишнинг долзарблик даражасини ошириб юборади. Бунинг сабаблари юкорида таъкидлаб утилди. Демак, соханинг маълум бир кисми учун олиб борилган тадкикот натижалари хам катта ахамиятга эга булади.

^ишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш чора-тадбирлари режаси буйича натижаларга киска муддатларда эришиш назарда тутилиши, ишлаб чикариш махсулотлари таркибий кисмида алмашиниш холати киска муддатларга режалаштирилиш эхтимоли, кишлок хужалик махсулотларини экспорт килиш даражаси ва мавсумий динамикасидаги узгариш, сохада кулланилаётган техника ва технологияларининг ривожланиш тенденциясидаги тезкорлик, махсулотларга талаб субъектларининг микдоридаги усиш нотекислиги каби омилларнинг узи хам киска муддатли прогнозлаштиришнинг ахамиятли эканлигини курсата олади.

Юкоридаги куриб утилган хисоблаш натижаларининг фаркидан айтиш мумкинки, агар кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш микдори буйича прогнозни амалга ошириш учун тулик давр (яхлит бир мавсум) маълумотларидан фойдаланилмаса, у холда номутоносиблик даражасининг ошиб кетиши (мукаррар) кузатилади. Бу эса олинган киска даврнинг хар бири тулик булишини талаб этар экан.

Прогноз аниклигини бахолаш учун экстраполяция методидан фойдаланилди ва унинг киска муддатли прогноз натижаларини бахолаш учун мос келувчи усул эканлиги яна бир бор уз исботини топди. Чунки, прогноз жараёнида тадбик этиладиган усуллар тугри танланганлиги одатда муваффакиятли тажрибалар сонининг куплиги билан характерланади. Шундай экан, мазкур тадкикот жараёнидаги олинган натижалар хам шу тажрибалар сонининг ортишига хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 18-майдаги "^ишлок хужалиги махсулотларининг сифат ва хавфсизлик курсаткичлари халкаро стандартларга мувофиклигини таъминлашга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПФ-5995-сон Фармони. ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.05.2020-й., 06/20/5995/0605-сон, 13.11.2020-й., 06/20/6110/1512-сон

2.Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитаси расмий веб-сайти: /Очик маълумотлар /^ишлок хужалиги/Худудлар кесимида кишлок хужалиги махсулоти: https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/agriculture-2

3. Красс М.С. Математика в экономике. Математические методы и модели. Учебник.-М.:Ф.-и Стат., 2007.М.: 2007.-544 с.

4. ^ашкадарё вилояти статистикаси бошкармаси расмий веб-сайти: /^ишлок хужалиги курсаткичлари /https://www.qashstat.uz/index.php/uz/432-analiticheskie-materialy-uz/4170-qishloq-xo-jaligi-ko-rsatkicЫari

5. Ширнаева С.Ю. Краткосрочное прогнозирование факторов макроэкономической стабилизации экономики России. Вестник ОГУ №1 (120)/январь, 2011 http://vestnik.osu.ru/2011 1/20^

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.