Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИ: РИВОЖЛАНИШИ, ИХТИСОСЛАШУВИ, ГЕОГРАФИЯСИ'

ЎЗБЕКИСТОН ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИ: РИВОЖЛАНИШИ, ИХТИСОСЛАШУВИ, ГЕОГРАФИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

436
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фермер хўжаликлари / қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари / ихтисослашув / ривожланиш / география / табиий шароит. / Farms / Agricultural products / Specialization / Development / eography / Natural conditions.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Фуркат Ражабов, Лобар Джўраева, Асрор Махмадалиев

Мақолада Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда фермер хўжаликларининг ўрни, уларнинг ихтисослашуви ва ривожланиш хусусиятлари, мамлакатнинг табиий шароитига боғлиқ ҳолда фермерчилик соҳаси ривожланишининг ҳудудий жиҳатлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FARMS OF UZBEKISTAN: DEVELOPMENT, SPECIALIZATION, GEOGRAPHY

The article describes the role of farms in the cultivation of agricultural products in the Republic of Uzbekistan, the characteristics of specialization and development of farms. Morover, depending on the natural conditions of the country, the territorial aspects of the activities of farms, areas for improving regional specialization are revealed.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИ: РИВОЖЛАНИШИ, ИХТИСОСЛАШУВИ, ГЕОГРАФИЯСИ»

УЗБЕКИСТОН ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИ: РИВОЖЛАНИШИ, ИХТИСОСЛАШУВИ, ГЕОГРАФИЯСИ

Фуркат Ражабов

Чирчик давлат педагогика институти География кафедраси мудири, география фанлари буйича фалсафа доктори, E-mail: f.rajabov@cspi.uz

Лобар Джураева

Чирчик давлат педагогика институти География кафедраси укитувчиси E-mail: l.djurayeva@cspi.uz

Асрор Махмадалиев

Чирчик давлат педагогика институти География кафедраси магистранти

АННОТАЦИЯ

Маколада Узбекистан Республикасида кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришда фермер хужаликларининг урни, уларнинг ихтисослашуви ва ривожланиш хусусиятлари, мамлакатнинг табиий шароитига боFлик холда фермерчилик сохаси ривожланишининг худудий жихатлари ёритилган.

Калит сузлар: фермер хужаликлари, кишлок хужалиги махсулотлари, ихтисослашув, ривожланиш, география, табиий шароит.

FARMS OF UZBEKISTAN: DEVELOPMENT, SPECIALIZATION,

GEOGRAPHY

Furkat Rajabov

Doctor of Philosophy in Geography, Head of Department of Geography, Chirchiq State Pedagogical

Institute E-mail: f.rajabov@cspi.uz

Lobar Djuraeva

Teacher of the Department of Geography of Chirchik State

Pedagogical Institute E-mail: l.djurayeva@cspi.uz

Asror Makhmadaliev

Master of the Department of Geography, Chirchik State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The article describes the role of farms in the cultivation of agricultural products in the Republic of Uzbekistan, the characteristics of specialization and development of farms. Morover, depending on the natural conditions of the country, the territorial aspects of the activities of farms, areas for improving regional specialization are revealed.

Keywords: Farms, Agricultural products, Specialization, Development, eography, Natural conditions.

КИРИШ

Бугунги кунда Узбекистан Республикаси кишлок хужалигида бозор муносабатларини шакллантириш, минтакалар агроиклимий ресурсларидан самарали фойдаланиш, фермер хужаликлари ерларини оптималлаштиришда худудларнинг табиий ва ижтимоий-иктисодий имкониятларини хисобга олиш, куп тармокли фермерчиликни ривожлантириш ва уларнинг ихтисослашуви хамда худудий таркибини такомиллаштириш буйича катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Фермер хужаликлари самарали фаолият юритиши учун ижара асосидаги етарлича экин майдонларига эга булган, замонавий техника билан таъминланган, илFор технологияларни эгаллаган йирик хужаликлардир. Куп тармокли фермер хужаликлари кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш билан бирга, уларни чукур кайта ишлаш, курилиш ишларини амалга ошириш ва кишлок ахолисига хизмат курсатиш каби йуналишларда самарали фаолият курсатмокда.

Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида куп тармокли фермер хужаликларини раFбатлантириш ва ривожлантириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш юзасидан мухим вазифалар белгилаб берилган. Бу борада, табиий шароити ва демографик вазияти турлича булган худудларда фермер хужаликларининг ихтисослашуви ва ривожланиш истикболларига йуналтирилган географик тадкикотлар мухим ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Таъкидлаш жоизки, фермер хужаликларининг тармоклар ва худудий таркиби, ихтисослашувини такомиллаштириш, фермер хужаликлари ерларини оптималлаштиришда худуд имкониятларини хисобга олиш, минтакалар ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, фермер хужаликларида дехкончилик ва чорвачилик тармокларини узаро уЙFунликда ривожлантириш борасида уз ечимини кутаётган бир катор муаммоларнинг мавжудлиги, бу борада иктисодий -географик тадкикотлар олиб боришни такозо килади.

К,ишлок хужалигини иктисодий географик урганишнинг назарий-услубий асослари хорижлик олимлар И.Г.Тюнен, К.И.Иванов, В.Г.Крючков, К.И.Лапкин, А.М.Носонов, А.Н.Ракитниковларнинг ишларида келтирилган. Узбекистон Республикасида кишлок хужалиги географиясига оид тадкикотлар утган асрнинг урталарида профессорлар З.М.Акрамов ва А.Н.Ракитниковлар хамкорлигида олиб борилган. Улар Зарафшон хавзасида ташкил этилган комплекс иктисодий -географик экспедицияга рахбарлик килган ва 1961 йилда икки жилдли

«Самарканд ва Бухоро вилоятларининг кишлок хужалиги географияси» номли монографиясини нашр эттирган. К,ишлок хужалиги тармоклари ривожланишининг иктисодий географик жихатлари турли худудлар мисолида Р.Ходиев, Е.Умаров, А.Рузиев, С.Саидкаримов, Т.Эгамбердиев, Ю.Ахмадалиев, А.Холмирзаев, М.Файзуллаев каби олимлар томонидан урганилган. Малакатимиз кишлок хужалигида мулкчилик шакллари узгарган шароитда, агроиктисодиёт махсулотларини етиштиришда узига хос уринга эга булган фермер хужаликлари ихтисослашуви ва худудий ривожланишига баFишланган махсус илмий изланишлар олиб борилмаган. Мазкур тадкикотда Узбекистон Республикаси фермер хужаликларининг ихтисослашуви ва худудий таркибини такомиллаштириш масалалари тадкик килинди.

НАТИЖАЛАР

Республика кишлок хужалигида махсулот етиштириш борасида фермер хужаликлари алохида ахамият касб этмокда. Мамлакатимизда 2017 йилда жами 100 мингдан ортик фермер хужаликлари фаолият олиб борган, уларга 5809,6 минг гектар ер майдон бириктирилган. Мазкур хужаликларда 1245,0 мингдан зиёд ахоли мехнат килган ва улар томонидан жами кишлок хужалик махсулотининг 35 фоизига якини етиштирилган.

Фермер хужаликлари ихтиёрида булган умумий ер майдонлари истиклолнинг дастлабки йилларидан бошлаб 2008 йилга кадар тобора ортиб борган ва шунинг хисобига фермер хужаликлари махсулот етиштириш хажми юксалишда давом этган (1.1-расм). Шу нуктаи назардан, босиб утилган бу даврни тадкикот ишида фермер хужаликларини экстенсив ривожланиш боскичи деб изохланди. Ундан кейинги йилларда эса фермер хужаликларининг тараккий этиши бевосита интенсив йуналишда, яъни кушимча ер майдонлари ажратилмасдан факат ички имкониятлар (экинлар хосилдорлиги, чорвалар махсулдорлиги) хисобидан олиб борилмокда.

Фермер хужаликлари Дехдон хужаликлари

1-расм. Республикада фермер ва дехкон хужаликларига бириктирилган жами экин

майдонларининг узгариши (минг га).

Расм Узбекистан Республикаси давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

Фермер хужаликларида банд булганлар сони, асосан, 2000 йиллардан бошлаб жадал купайиб борган. Сунгги йилларда мазкур тармокда банд булганларнинг камайиши кузатилмокда. Масалан, 2008 йилда улар 1754,0 минг киши, 2010 йилда - 1521,6 минг киши, 2017 йилда - 1245,0 минг кишини ташкил этган. Буни фермер хужаликлари сонининг кискарганлиги ва, айни вактда, улар майдонининг купайганлиги (бошкача килиб айтганда, бир неча фермер хужаликларини битта фермер хужалигига бирлашиши), натижада, тугатилган хужаликлар ишчиларининг ишсиз колиши билан изохлаш мумкин. Айни пайтда, бу жараён уртача бир фермер хужалиги аъзосига туFри келадиган ер майдонининг кейинги вактда жадал усишига хам сабаб булди.

Мустакилликнинг дастлабки йилларидан хозиргача булган даврда мулкчилик шаклларининг жами кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришдаги улуши турлича узгариб келган. Айнан шу курсаткич аграр сохада мулкчилик шаклларининг узгариб боришини яккол намоён этади. Жумладан, фермер хужаликларининг бу борадаги хиссаси йилдан-йилга ортиб борган. У 2000 йилда 5,5 %, 2003 йилда 14,8 %, 2006 йилда 31,4 %, 2014 йилда 32,9 % ва 2016 йилда 34,0 фоизга тенг булган (2-расм).

1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

■ Дехкон хужаликлари

■ Фермер хужаликлари

■ Кишлок хужалиги корхоналари

2-расм. Республика ялпи кишлок хужалик мах,сулотида турли мулкчилик шакллари

улушининг узгариши (фоизда).

Расм Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.

К,ишлок хужалик корхоналари улушининг 1990-2007 йиллар оралиFида 5560 фоиздан 2-3 фоизга пасайиши кузатилган ва бу ракам кейинги йилларда узгармасдан колмокда. Табиийки, ялпи кишлок хужалик махсулотлари етиштиришда фермер хужаликларининг улуши, асосан, кишлок хужалиги корхоналарининг хиссаси камайиши эвазига купайган.

Тахлилларга кура, фермер хужаликларида ишлаб чикарилган махсулот хажмининг купайиб бориши жами кишлок хужалиги ва дехкон хужаликларига нисбатан жадалрок кечмокда. Хусусан, 2005 йилда жами кишлок хужалиги махсулотлари мамлакатда 105,4 фоизга усган булса, фермер хужаликларида у 130,7 фоизга ортган. Худди шундай, бу курсаткичлар, мос равишда, 2006 йилда 106,7 ва 146,6 фоиз; 2007 й. - 106,1 ва 117,8 фоизга тенг булган. Бирок, сунгги йилларда нисбат бирмунча тенглашган: 2017 йил якунлари буйича фермер хужаликларида яратилган кишлок хужалиги махсулотлари хажми 2016 йилга караганда 106,2 фоизга усган холда, жами кишлок хужалиги махсулотлари бу даврда 106,7 фоизга ортган.

Фермер хужаликларининг шаклланиши ва ривожланиши мамлакатнинг турли минтакаларида табиий, ижтимоий-иктисодий омилларга боFлик холда турлича кечмокда. Бинобарин, ушбу соханинг деярли барча курсаткичлари худудий хусусиятлар касб этади. Мамлакат фермер хужаликларига бириктирилган ер кулами жихатдан Бухоро, К,ашкадарё, Сурхондарё вилоятлари хамда K,оракалпоFистон Республикаси етакчилик килади. Мазкур минтакаларда фермер хужаликлари учун ажратилган ер майдони мамлакатнинг бу тоифадаги жами ерларининг деярли ярмига тенг. Айни вактда, худуди нисбатан кичик Андижон, Хоразм, Сирдарё ва майдон жихатдан йирик булсада, суFориладиган ер майдонлари кам булган (чул худуд) Навоий вилоятларида фермер хужаликларига ер майдонлари камрок ажратилган. Республика минтакаларида фермер хужаликларининг уртача ер майдони худудларнинг географик хусусиятлари ва ихтисослашувига боFлик холда турилича шаклланган. Бинобарин, бу курсаткич ахолиси зич ФарFOна водийси вилоятларида 30 гектаргача, Самарканд, Тошкент ва Хоразмда 30-35 га, Бухоро ва Навоийда 3540 га, Жиззах, Сурхондарё ва К,ашкадарё вилоятларида 40 -45 га хамда Сирдарё вилояти ва K,оракалпоFистон Республикасида 45 гектардан ортикни ташкил этади.

Фермер хужаликларида мехнат килаётган ишчи ходимлар сони хусусида сув ресурслари билан нисбатан яхши таъминланган ва шу асосда кишлок

хужалиги интенсив йуналишда ривожланиб бораётган Андижон, ФарFOна, Сурхондарё ва Тошкент вилоятлари олдинда, уларда бир фермер хужалигида уртача 20 кишига якин ишчи ходим фаолият курсатади. Ушбу курсаткич Хоразм, Бухоро ва K,оракалпоFистон Республикасида хам анча катта - 16-18 кишидан купрок. Аксинча, Навоий ва Жиззах вилоятлари фермер хужаликларида уртача 6-9 кишидан хизмат килади.

Мамлакатимизда фермер хужаликлари купрок стратегик ахамиятга эга булган дехкончилик махсулотлари етиштиришда етакчилик килади. Масалан, 2017 йилда пахтанинг 99,1 фоизи, Fалланинг 79,2 фоизи, узум ва полизнинг ярмидан ортиги улар томонидан ишлаб чикарилган. Дехкон хужаликларининг улуши дехкончилик тармокларидан факат картошка, сабзавот ва мевалар тайёрлашда юкорирок. Чорвачилик махсулотларини етиштиришда эса дехкон хужаликларининг устунлиги яккол кузга ташланади. Ушбу хужалик тоифаси хиссасига сутнинг 96,1, гуштнинг 95,1, жуннинг 82,8, коракул терисининг 67,6, тухумнинг 58,0 фоизи туFри келади (2017 йил). Шунингдек, дехкон хужаликларида йирик шохли корамоллар сонининг 93,4, куй ва эчкиларнинг 79,2, чучкаларнинг 76,6 ва паррандаларнинг 59,8 фоизи бокилади.

МУ^ОКАМА

Республика фермер хужаликларининг худудий хусусиятлари уларнинг ихтисослашуви билан узаро боFликликда шаклланган. Мамлакат фермер хужаликларининг 60,0 фоизи (60,7 мингга якини) давлат буюртмаси асосида стратегик кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришга, яъни пахтачилик ва Fаллачиликка ихтисослашган. Дехкончиликнинг энг етакчи тармоFи хисобланган пахтанинг 99,4 фоизи фермер хужаликларида яратилмокда. Бу хусусда вилоятлар бир-биридан кескин ажралиб турмайди, бирок, географик фарклар бироз сезиларли даражада. Масалан, агроиктисодиёти пахтачиликкка ихтисослашган Жиззах вилоятида пахта етиштиришда фермер хужаликларининг улуши - 100,0 %, колган вилоятларда у 99,0 % ва ундан юкори. Факатгина Хоразм вилоятида мазкур курсаткич нисбатан паст. Дехкончиликнинг иккинчи йирик тармоFи Fаллачиликда фермер хужаликларининг улуши мамлакатда уртача - 83,6 % (шолининг 82,4, маккажухорининг 38,1 фоизи фермер хужаликларига туFри келади). Жиззах, Тошкент ва Сирдарё вилоятларида бу борада республика уртача даражасидан юкори курсаткич шаклланган. Бир пайтнинг узида, Бухоро ва Хоразмда ушбу ракам 60 фоиз атрофида, колган кисми дехкон хужаликлари томонидан етиштирилади. Айтиш мумкинки, айнан пахтачилик ва Fаллачилик махсулотлари етиштиришда хеч бир мулкчилик

шакллари фермер хужаликларига тенглаша олмайди ва уларнинг ривожланишини бугунги кунда фермерчиликсиз тасаввур килиб булмайди.

Пахтачилик^аллачиликка ихтисослашган хужаликлар сони ва майдони буйича К,ашкадарё, Самарканд ва Жиззах вилоятлари етакчи хисобланади. Ушбу вилоятларда жами пахта ва Fалла махсулотлари етиштираётган фермер хужаликларининг 40,3 фоизи, уларга бириктирилган ер майдонларининг эса 39,0 фоизи мужассамлашган. Пахтачилик^аллачиликка ихтисослашган фермер хужаликларининг энг кам микдори Навоий вилоятига туFри келади, унинг бу борадаги улуши атиги 2,3 фоиз (1393 та). Крлган барча вилоятларда бу йуналишдаги хужаликлар 3500-5000 тадан шаклланган. Пахтачилик ва Fаллачиликка ихтисослашган хужаликларнинг ер майдони бошка йуналишга ихтисослашган хужаликларга нисбатан катта булиб, бундай стратегик кишлок хужалиги махсулотларини етиштираётган бир фермер хужалигининг уртача ер майдони республикамизда 52,7 гектар. Ушбу курсаткич минтакалар даражасида 41,3 гектардан (Самарканд) 69,3 гектаргача (K,оракалпоFистон Республикаси) фаркланади.

Мамлакатимизда ихтисослашган фермер хужаликлари сони буйича иккинчи уринда боFдорчилик ва узумчилик йуналиши туради. Уларнинг сони 24,7 мингдан ортик. Республикада етиштирилаётган узум ва меванинг ярми, хусусан, узумнинг 56,4, меванинг 46,9 фоизи фермер хужаликлари томонидан тайёрланмокда. Мулкчиликнинг мазкур шаклида узум етиштириш борасида Сурхондарё, Самарканд, Андижон, К,ашкадарё ва Тошкент вилоятлари алохида ажралиб туради. Уларда бундай вазиятнинг юзага келишига узумчилик ривожи учун кулай табиий иклим ва рельеф шароити, яъни tof олди минтакаларининг мавжудлиги ва дехкон хужаликларининг купрок сабзавот етиштиришга устувор ахамият каратганликлари сабаб булган. Мевачиликда фермер хужаликларининг улуши вилоятлар даражасида 67,3 фоиздан (ФарFOна) 25,2 фоизгача (Андижон) фаркланади.

БоFдорчилик ва узумчиликка ихтисослашган фермер хужаликлари сони хам республикамиз ички таркибига кура турлича куриниш касб этади. Бу йуналишдаги хужаликлар ФарFOна, Тошкент, Наманган ва Самарканд вилоятларида нисбатан купрок шаклланган. Улар хисобига жами мева ва узум етиштиришга йуналтирилган фермер хужаликларининг ярмидан купроFи - 52,3 фоизи туFри келади. Аксинча, бу курсаткич tof ва tof олди худудлари мавжуд булмаган ва, асосан, текислик (чул) рельеф шаклларидан таркиб топган Бухоро, Навоий, Сирдарё ва, айникса, K,оракалпоFистон Республикасида жуда паст даражада. БоFдорчилик ва узумчиликка ихтисослашган фермер

хужаликларининг ер майдони бир фермер хужалиги хисобига уртача 6,8 гектар. Бу ракам вилоятларда 5,5 гектардан (Тошкент ва Хоразм) 9,3 гектаргача (Самарканд) фаркланади. Таъкидлаш жоизки, мазкур йуналишга ихтисослашган хужаликларга ажратилган жами ер майдони буйича Самарканд вилояти алохида ажралиб туради. Республика буйича бу турдаги ерлар 168,2 минг гектар булиб, унинг 23,4 минг гектари яъни, 13,9 фоизи ушбу вилоят хиссасига мос келади. Шу сабабдан, Самаркандда боFдорчилик ва узумчиликка ихтисослашган фермер хужаликлари сони куп ва уларнинг уртача ер майдони анча катта.

Агроиктисодиётнинг полизчилик ва сабзавотчилик йуналишига жами 3655 та фермер хужалиги ихтисослашган булиб, уларнинг уртача ер майдони республикамизда 8,1 гектар. Статистик маълумотларга кура, полиз махсулотларининг 50,5 фоизи, сабзавотларнинг 38,8 фоизи фермер хужаликларида етиштирилади (2017 йил).

Полиз махсулотларини тайёрлашда фермер хужаликларининг хиссаси Тошкент, ФарFOна ва Андижон вилоятларида 60 фоиздан ортик булса, аксинча, Бухоро, Наманган ва Навоий вилоятлари бу жихатдан сунгги уринларини банд этмокда, мос равишда: 24,5; 29,3 ва 34,6 %. Кддимдан полизчилик, хусусан, ковун ("Мирзачул ковунлари") ва тарвуз етиштириш яхши ривожланган Сирдарё ва Жиззахда бу курсаткич мамлакатнинг уртача даражасига тенг. Сабзавот ва картошкачилик махсулотлари, айникса, сабзавотчиликнинг худудий ташкил этилишида шахарлар, урбанизация жараёнининг ривожланиши мухим ахамият касб этади. Шунга боFлик холда, йирик шахарлари мавжуд (Тошкент, Самарканд ва х к.) хамда ахоли нисбатан сийрак жойлашган, яъни дехкон хужаликлари нисбатан камчиликни ташкил этган минтакаларда (Жиззах вилояти ва K,оракалпоFистон Республикаси) сабзавот махсулотларини етиштиришда фермер хужаликларининг улуши каттарок.

К,олаверса, сабзавотчиликнинг ривожланиши ва худудий ташкил этилишида иклимий омилларнинг хам кучли таъсир этиши кузга ташланади. Чунончи, Термиз шахри ва унинг атрофида тайёрланаётган сабзавот махсулотлари факатгина мазкур шахар ёки республикамизнинг бир катор шахарларини таъминлаш билан чегараланиб колмай, балки, якин хориж мамлакатларига экспорт хам килинади. Айнан, бу ерда мазкур холат шаклланишига бахорнинг эрта келиши ва, натижада, сабзавот махсулотларининг бошка худудларга нисбатан маълум вакт олдинрок пишиб етилиши сабаб булган. Мамлактимиз фермер хужаликларида ялпи картошка хосилининг 1/4 кисмига якини етиштирилади. Унинг худудий жихатлари сабзавотчиликни деярли такрорлайди. Бирок, Сурхондарё ва Бухоро вилоятларида картошка

махсулотларини ишлаб чикаришда ушбу мулкчилик шакли жуда суст иштирок этмокда. Тахлиллардан куриниб турибдики, дехкончилик махсулотларини ишлаб чикаришда фермер хужаликларининг урни катта булиб, бугунги кунда уларни янада ошириш имкониятлари боFдорчилик-узумчилик ва полизчилик-сабзавотчиликка ихтисослашган хужаликларни ривожлантириш хисобидан олиб борилади.

Таъкидлаш жоизки, мамлакат фермер хужаликларининг атиги 6,5 фоизи чорвачиликка ихтисослашган. Чорвачилик тармоклари орасида пилла махсулотлари етиштиришда фермер хужаликларининг улуши энг юкори - 96,1 %. Бу хусусда вилоятлар бир-биридан кескин ажралиб турмайди, аммо худудий фарклар бироз сезилиб туради. Жумладан, ФарFона ва Хоразм вилоятларида пилла махсулотлари тайёрлашда фермер хужаликларидан бошка кишлок хужалиги мулкчилик шакллари шуFулланмайди. Шу билан бирга, Наманган ва Бухоро вилоятларида фермер хужаликларининг улуши пастрок (мос равишда: 90,4 ва 94,2 %). Мазкур вазият уларда кишлок хужалик корхоналари хиссасини сезиларли даражада эканлиги билан изохланади. Умуман олганда, ипак курти, асосан, фермер хужаликларида, кисман кишлок хужалик корхоналарида бокилади. Уларни етиштиришда дехкон хужаликлари деярли иштирок этмайди.

Мамлакат буйича паррандачиликда фермер хужаликларининг улуши 12,1 фоизни ташкил килади. Бу борада Наманган (27,4 %) ва Хоразм (21,0 %) вилоятлари олдинги уринларни эгалласа, Самарканд, Навоий, Сирдарё ва ФарFOнада хам бу курсаткич республика уртача даражасидан юкори. Бир пайтнинг узида, колган минтакаларда у жуда паст, яъни 6-8 фоиз атрофида. Таъкидлаш жоизки, паррандачиликнинг ривожланишига, энг аввало, истеъмол, озука ва экологик омиллар кучли таъсир курсатади. Шу боис, ушбу тармокни ёки унга ихтисослашган хужаликларни ахолиси зич худудлар (шахарлар) билан кишлок хужалигида Fаллачилик яхши йулга куйилган минтакалар оралиFида жойлаштириш максадга мувофик.

Республикамизда чорвачиликка ихтисослашган фермер хужаликларининг уртача ер майдони 31,2 гектарни ташкил этгани холда, бу курсаткич чул-яйлов чорвачилигини ривожлантириш мумкин булган K,оракалпоFистон Республикаси, К,ашкадарё вилояти хамда tof -яйлов чорвачилиги учун кулай Самарканд ва Тошкент вилоятларида юкори. Нисбатан кам сонли чорвачилик фермер хужаликлари ем-хашак базаси кам булган Бухоро ва Навоий вилоятларида фаолият олиб бормокда.

Шундай килиб, дехкончиликка нисбатан чорвачилик махсулотларини етиштиришда фермер хужаликларининг хиссаси паст даражада. Вахоланки,

фермер хужаликларида чорвачилчиликни ташкил этиш, чорва молларини ем -хашак билан таъминлаш, махсулдорлигини ошириш ва олинган махсулотлани кайта ишлашда замонавий технологияларни куллаш имкониятлари бирмунча яхширок.

ХУЛОСА

Узбекистон Республикасининг ички табиий шароити деярли барча кишлок хужалиги тармокларини ривожлантириш имкониятини беради. Мамлакатнинг марказий минтакаси - Самарканд, жануби - Кдшкадарё ва Сурхондарё, шарки -ФарFOна, Андижон ва Наманган вилоятлари боFдорчилик ва узумчиликнинг ривожланиши борасида кулай шароитларга эга. Истикболда ушбу худудларда боFдорчилик ва узумчиликка ихтисослашган фермер хужаликларини ривожлантириш, янги боFлар ва токзорлар барпо этиш буйича куйидаги чора -тадбирларни амалга ошириш максадга мувофик: худуднинг табиий шароитлари, шунингдек ташки ва ички бозордаги талабни инобатга олиб, узум ва меванинг самарали ва саноатбоп навларини етиштириш; ток-мева кучатларини етказиб беришни таъминлаш максадида кучатчиликка ихтисослаштирилган фермер хужаликларини ташкил этиш ва хужаликларда виночилик махсулотлари, мева шарбатлари, куритилган мевалар ишлаб чикаришни йулга куйиш.

Навоий, Жиззах, Самарканд, Бухоро ва К,ашкадарё вилоятлари кишлок хужалиги ерларида яйловлар салмокли уринни эгаллайди. Шу боисдан, бу минтакаларда чорвачиликка ихтисослашган фермер хужаликларини ривожлантириш имконияти яхши. Мазкур вилоятларда фермер хужаликларига ажратилган ерларнинг хосилдорлигини ошириш асосида уларнинг ем -хашак базасини мустахкамлаш, чорва моллари наслдорлиги ва махсулдорлигини яхшилашда замонавий зоотехника, ветеринария ва селекция ютукларидан кенг фойдаланиш, минтакаларнинг табиий-иклим шароитларини хисобга олган холда уларнинг ихтисослашувини такомиллаштириш, бокиладиган чорва моллари зотларини махаллий иклимга мос танлаш, етиштирилган махсулотларни саклаш, кайта ишлаш ва сотиш борасидаги ишларни кенгайтиришни амалга ошириш лозим.

Республиканинг текислик кисмида жойлашган иклими иссик ва курук, суFорма дехкончилик ривожланган Сирдарё, Хоразм ва Жиззах вилоятлари полизчиликка ихтисослашган фермер хужаликларини янада ривожлантириш борасида етарлича шароитлар мавжуд. Шу боис, бу ерда фермер хужаликлари ихтисослашувини айнан шу йуналишда ошириш хисобига такомиллаштирилиши максадга мувофик.

Узбекистонда урбанизация жараёнининг ривожланиб бориши, шахар ахолиси мутлак ва нисбий сонининг мунтазам усиши шахар атрофи фермер хужаликлари ихтисослашувига уз таъсирини утказмокда. Хусусан, Тошкент шахри атрофида фермер хужаликлари ихтисослашувига бошка районлардан фаркли равишда истеъмол омилининг таъсири табиий-иклим омилидан бирмунча кучлирок булади. Шу сабабдан, Тошкент вилоятидадаги фермер хужаликлари ихтисослашувини, асосан, шахар ахолиси талабини кондирувчи тармокларга йуналтириш лозим.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Rajabov Furkat Turakulovich, Sattarov Abdisamat Umirkulovich (2020) FARMS OF UZBEKISTAN: DEVELOPMENT, SPECIALIZATION, GEOGRAPHY. Journal of Critical Reviews, 7 (6), 1189-1196.

2. Radjabov, F. (2020). Describe the Individual Food Industry Contents and their Role in the Delivery of Agricultural Products. International Journal of Progressive Sciences and Technologies, 19(1), 292-294.

3. Туракулович, РФ (2020). Динамика и региональные особенности сельскохозяйственного производства. В Республике Узбекистан. Международный журнал психосоциальной реабилитации, 24 (2).

4. Komilova, N. K., Haydarova, §. A., Xalmirzaev, A. A., Kurbanov, S. B., & Rajabov, F. T. (2019). Territorial Structure of Agriculture Development in Uzbekistan in Terms of Economical Geography. Journal of Advanced Research in Law and Economics, 10(8 (46)), 2364-2372.

5. Салиев Абдусами Салиевич, & Ражабов Фуркат Туракулович (2016). Особенности демографического и социально-экономического развития Кашкадарьинской области Республики Узбекистан. Псковский регионологический журнал, (1 (25)), 23-30.

6. Федорко, В. Н., Курбанов, Ш. Б., & Ражабов, Ф. Т. ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ РЕКРЕАЦИИ И ТУРИЗМА В УЗБЕКИСТАНЕ: ИСТОРИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ. ББК 26.8 Редакционная коллегия, 229.

7. Раджапов Фуркат Туракулович (2016). Развитие фермерских хозяйств Узбекистана и специализация по географическим факторам. Европейский научный обзор, (9-10), 36-37.

8. Салиев, А. С., Курбанов, Ш. Б., & Ражабов, Ф. Т. (2016). СДВИГИ В ОТРАСЛЕВОЙ И ТЕРРИТОРИАЛЬНОЙ СТРУКТУРЕ ЭКОНОМИКИ УЗБЕКИСТАНА. Социально-экономическая география. Вестник Ассоциации российских географов-обществоведов, (5), 209-218.

9. Ражабов, Ф. Т. (2015). Социально-экономическая и демографическая ситуация в Кашкадарьинской области Республики Узбекистан. Europaische Fachhochschule, (10), 33-34.

10. Ражабов, Ф. Т. (2015). Региональные особенности развития сельского хозяйства Республики Узбекистан (на примере Кашкадарьинской области). Социально-экономическая география: Вестник Ассоциации российских географов-обществоведов (АРГО), (1), 195.

11. Ражабов, Ф. Т. (2014). Фермерские хозяйства Узбекистана: развитие и региональные особенности. Позиционирование России и её регионов в современном мире: общественногеографический анализ и прогноз/под ред. АГ Дружинина. Санкт-Петербург, ЦУП, 152-157.

12. Ibroimov, S., & Madaminova, M. (2020). Maktablarda geografiya fanini о'qitish samaradorligini oshirishda innovatsion texnologiyalarni qо'llash. Academic research in educational sciences, (1).

13. Шерзод Иброим Угли Иброимов, & Махмуджон Жалолитдинович Болтаев (2020). УЗБЕКИСТОН TOF-ВОДИЙЛАРИНИНГ ЭКОТУРИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. Academic research in educational sciences, (1), 21-26.

14. Назаровна Т.З., Азамкулович Д.Ф., Джураевна М.Н., Абдусаломовна Х.С. (2016). Показатели смертности и продолжительности жизни населения Республики Узбекистан в годы независимости. Европейский научный обзор , (34).

REFERENCES

1. Rajabov Furkat Turakulovich, Sattarov Abdisamat Umirkulovich (2020) FARMS OF UZBEKISTAN: DEVELOPMENT, SPECIALIZATION, GEOGRAPHY. Journal of Critical Reviews, 7 (6), 1189-1196.

2. Radjabov, F. (2020). Describe the Individual Food Industry Contents and their Role in the Delivery of Agricultural Products. International Journal of Progressive Sciences and Technologies, 19(1), 292-294.

3. Туракулович, РФ (2020). Динамика и региональные особенности сельскохозяйственного производства. В Республике Узбекистан. Международный журнал психосоциальной реабилитации, 24 (2).

4. Komilova, N. К., Haydarova, §. A., Xalmirzaev, A. A., Kurbanov, S. B., & Rajabov, F. T. (2019). Territorial Structure of Agriculture Development in Uzbekistan in Terms of Economical Geography. Journal of Advanced Research in Law and Economics, 10(8 (46)), 2364-2372.

5. Салиев Абдусами Салиевич, & Ражабов Фуркат Туракулович (2016). Особенности демографического и социально-экономического развития Кашкадарьинской области Республики Узбекистан. Псковский регионологический журнал, (1 (25)), 23-30.

6. Федорко, В. Н., Курбанов, Ш. Б., & Ражабов, Ф. Т. ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ РЕКРЕАЦИИ И ТУРИЗМА В УЗБЕКИСТАНЕ: ИСТОРИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ. ББК 26.8 Редакционная коллегия, 229.

7. Раджапов Фуркат Туракулович (2016). Развитие фермерских хозяйств Узбекистана и специализация по географическим факторам. Европейский научный обзор, (9-10), 36-37.

8. Салиев, А. С., Курбанов, Ш. Б., & Ражабов, Ф. Т. (2016). СДВИГИ В ОТРАСЛЕВОЙ И ТЕРРИТОРИАЛЬНОЙ СТРУКТУРЕ ЭКОНОМИКИ УЗБЕКИСТАНА. Социально-экономическая география. Вестник Ассоциации российских географов-обществоведов, (5), 209-218.

9. Ражабов, Ф. Т. (2015). Социально-экономическая и демографическая ситуация в Кашкадарьинской области Республики Узбекистан. Europaische Fachhochschule, (10), 33-34.

10. Ражабов, Ф. Т. (2015). Региональные особенности развития сельского хозяйства Республики Узбекистан (на примере Кашкадарьинской области). Социально-экономическая география: Вестник Ассоциации российских географов-обществоведов (АРГО), (1), 195.

11. Ражабов, Ф. Т. (2014). Фермерские хозяйства Узбекистана: развитие и региональные особенности. Позиционирование России и её регионов в современном мире: общественногеографический анализ и прогноз/под ред. АГ Дружинина. Санкт-Петербург, ЦУП, 152-157.

12. Ibroimov, S., & Madaminova, M. (2020). Maktablarda geografiya fanini о'qitish samaradorligini oshirishda innovatsion texnologiyalarni qо'llash. Academic research in educational sciences, (1).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

13. Шерзод Иброим Угли Иброимов, & Махмуджон Жалолитдинович Болтаев (2020). УЗБЕКИСТОН ТОГ-ВОДИЙЛАРИНИНГ ЭКОТУРИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. Academic research in educational sciences, (1), 21-26.

14. Назаровна Т.З., Азамкулович Д.Ф., Джураевна М.Н., Абдусаломовна Х.С. (2016). Показатели смертности и продолжительности жизни населения Республики Узбекистан в годы независимости. Европейский научный обзор , (34).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.