Научная статья на тему 'Қишлоқ хўжалигида кооперация муносабатларини шакллантириш ва ривожлантиришнинг объектив зарурияти ва ўзига хос хусусиятлари'

Қишлоқ хўжалигида кооперация муносабатларини шакллантириш ва ривожлантиришнинг объектив зарурияти ва ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
415
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаев А. Ж.

Мақолада қишлоқ хўжалигида кооперация муносабатларини шакллантириш ва ривожлантиришнинг объектив зарурияти ҳамда ўзига хос хусусиятлари ҳақида фикр юритилди. Шу билан бирга, қишлоқ хўжалигига оид билимларнинг ривожланишига улкан ҳисса қўшган иқтисодчи олимлар Р.Х.Ҳусанов, Н.С.Хушматов ва Ш.Муродовнинг қарашларига эътибор қаратилган ва тўлдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HE NECESSITY AND SPECIFICS OF COOPERATION RELATIONSHIP BUILDING UP AND DEVELOPMENT IN AGRARIAN SECTOR.

In this paper, objective needs and peculiarities of formation and improvement of cooperative relations in agriculture are reviewed. Views of famous scientists as R.Kh.Khusanov, N.S.Khushmatov and Sh.Murodov, who contributed to the doctrine of agriculture, are widely reviewed and completed.

Текст научной работы на тему «Қишлоқ хўжалигида кооперация муносабатларини шакллантириш ва ривожлантиришнинг объектив зарурияти ва ўзига хос хусусиятлари»

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 33

Абдуллаев А.Ж. -

Бухоро Давлат университети тадк,ик,отчиси

КИШЛОК ХУЖАЛИГИДА КООПЕРАЦИЯ МУНОСАБАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ОБЪЕКТИВ ЗАРУРИЯТИ ВА УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Узбекистон Республикаси Президенти ва цукумати то -монидан фермер хужаликларини устувор йуналиш сифа-тида ривожлантирилишига цар томонлама ва доимий эъ-тиборнинг царатилиши, мацсулотларни сацлаш, тайёр-лов, цайта ишлаш, сотиш, хизмат курсатиш ва таъминот тизимидаги турли мулкчилик шаклидаги инфратузилма субъектларининг ташкил цилиниши цамда уларнинг тенг цуцуцда фаолият курсатиши бутун бир мажмуада бозор тамойилларига мос янгича ицтисодий ва цуцуций муноса-батларнинг юзага келишига шароит яратмоцда.

Утган 21 йил ичида кишлок хужалигида, шунингдек узаро бир-бирига боFлик, ях-лит, бутун бир агросаноат мажмуасида бошкарув тизими, ишлаб чикариш, ташки-лий, иктисодий - молиявий, хукукий муноса-батлар тубдан такомиллаштирилди ва бу жа-раёнлар боскичма-боскич давом этмокда.

2012 йил 1 январ холатига кура, Республи-камизда фермер хужаликларининг сони 66134 тани ташкил килмокда. 2011 йил натижаси буйича ялпи кишлок хужалиги махсулотида фермер хужаликларининг улуши 35,0 фоиз-ни, пахта хомашёси ишлаб чикаришда 99,4 ва Fаллада 81,5 фоизни, ташкил килиб, уларнинг мавкеи мустахкамланиб бормокда1. Фермер хужаликларини устувор йуналиш сифа-тида ривожлантириш, пировард натижада, нафакат соха иктисодиётининг, балки мам-лакат иктисодиётининг баркарор ривожла-нишини таъминлаши аник намоён килмокда.

1 Узбекистон Республикаси Статистика давлат кумитаси маълумотлари асосида 2012 йил, 1 январ холатига кура.

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, фермер хужаликларининг иктисодий баркарор фаолият курсатиши энг аввало улар томо-нидан сифатли ва мул-кул кишлок хужалиги махсулотларининг етиштирилишига, бунинг учун эса фермер хужаликлари билан шар-тнома асосида хамкорлик килаётган инфратузилма субъектлари уртасидаги ташкилий, иктисодий ва хукукий муносабатларига хам бOFЛ и к.

Бозор муносабатлари шароитида агросаноат мажмуи корхоналарининг турли мулкчилик ва хужалик юритиш шаклларида фаолият курсатиши энг аввало узаро хукукий ва иктисодий муносабатларда масъулият, жа-вобгарлик ва мажбуриятларга тулик риоя килиш, фаолиятлари доирасида юзага кела-диган хамкорлик, манфаатдорлик ва куллаб-кувватлаш тизимларини бозор тамойилла-ри асосида йулга куйилишини хамда бу бо-рада хукукий, иктисодий ва ташкилий меха-низмларнинг такомиллаштирилишини талаб этмокда.

Мазкур холатларнинг бозор муносабатла-ри чукурлашаётган шароитларда юзага ке-лишини олдиндан кура олган Узбекистон Ре-спубликаси Президенти И.А.Каримов 1994 йил 18 февралда Вазирлар Махкамасида аграр сохада иктисодий ислохотларни янада жадаллаштириш масалаларига баFишланган йиFилишда шундай деган эди:

"Бугунги кунда куйидаги масалаларни ечиш лозим:

- ким кимга хизмат килиши керак?

- ким кимнинг ортидан юриши лозим?

- асли ким кимни бокади?

- ким кимдан манфаатдор булиши керак?

- дехконлар улар учун мехнат киладими ёки буларнинг барчаси дехконга хизмат килиши керакми?

- ким кимнинг оркасидан кун куради?

Агар хизмат курсатиш сохасида ишлайди-

ган купчилик рахбар ва фаоллардан шулар-ни сурасангиз, аксарияти туFри жавоб бе-ролмайди. Улар бир мухим хакикатни ан-гламайдики, агар дехкон бакувват, бадав-лат, кучли булса, бундан хизмат ташкилотла-рининг хаммаси хам уз манфаатини куриши мумкин"1.

Албатта, ушбу маъруза килинган вакт билан хозирги давргача аграр сохада жуда улкан тадбирлар амалга оширилди. Аммо, "жахон иктисодий инкирози ишлаб чикаришни мунтазам янгилаб, модернизация килиб бориш заруратини кун тартиби-га янада уткир килиб куймокда ва бунинг учун бор куч-имкониятимиз ва ресурслари-мизни сафарбар этишни талаб килмокда"2. Сунгги йилларда фермер хужаликлари ва аг-росаноат мажмуи корхоналари уртасидаги узаро иктисодий муносабатлар такомиллаш-тирилаётганлигига карамасдан улар фаоли-ятида йирик муаммолар, жумладан, кишлок худудларида инфратузилма субъектлари ва фермер хужаликлари уртасида бозор та-мойилларига мос молиявий, иктисодий ва х,укукий муносабатларда бузилишлар юз бе-раётганлиги; хужалик субъектлари уртасида

1 И.Каримов. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасида сузланган маъруза. 1994 йил,19 феврал. "Халк сузи" газетаси.

2 И.Каримов. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. Т.: "Узбекистон", 2009. - 39-б.

узаро манфаатдорлик ва хамкорлик таъмин-ланмаётганлиги натижасида йирик микдорда дебитор ва кредитор карздорликларнинг до-имий мавжудлиги; шартномавий муносабатларда томонларнинг жавобгарлик ва масъу-лиятини оширишнинг иктисодий тизими суст жорий килинаётганлиги ва бошка шу каби масалалар Республикамиз кишлок хужалиги субъектлари олдида турган мухим хамда дол-зарб муаммолардан бири хисобланмокда.

Амалда кулланилаётган агротехнологик карталар, шунингдек узаро хисоб-китобларга мувофик, кишлок хужалигида фойдаланади-ган асосий ишлаб чикариш фондларининг 80 фоизи, махсулот ишлаб чикариш учун сарф-ланаётган моддий харажатларнинг 60 фоизи саноат махсулотларига туFри келади3. Кишлок хужалиги хомашёсини саклаш, тай-ёрлаш ва кайта ишлаш тизимида, яъни тайёр махсулот ишлаб чикариш жараёнида унлаб саноат корхоналари иштирок этадилар.

Аграр иктисодчи олимларнинг тадкикотларига кура, хозирги кунда давлат кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш-даги умумий харажатларнинг 70-80 фоизини уз зиммасига олган холда якуний махсулот -даромаднинг 20-30 фоизига эга булмокда4. Бу номутаносиблик холати узгартирилмаса, мамлакат кишлок хужалиги хомашё база-си сифатида сакланиб колиши ва жахон бо-зорида хомашё нархига боFлик булиб колиш эхтимоли юкори булади.

Бу холат эса саноат ва кишлок хужалиги сохалари уртасида мавжуд булган умумий мехнат таксимотини бозор тамойиллари асо-сида мустахкамлаш, кишлок хужалиги ишлаб чикаришида замонавий ва ресурс тежамкор саноат махсулотлари салмоFини купайтириш, бу эса энг аввало хужалик субъектлари уртасида кооперация муносабатларини шак-ллантириш ва ривожлантириш зарурлигини юзага чикармокда. Мазкур холат энг аввало кишлок хужалигида ишлаб чикаришни кон-центрациялаш ва чукур ихтисослаштириш

3 Кишлок хужалиги экинларини парваришлаш ва махсулот етиштириш буйича намунавий технологик карталар. 2011-2015 йиллар учун. Тошкент, 2011.

4 Р.ХДусанов. Кишлок хужалигида кооперациялаш-нинг илмий-амалий асослари ва узига хос хусусиятла-ри. УзБИИТИ, илмий-амалий конференция маърузалар туплами. 14-15 ноябрь, 2008 йил, 10-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

жараёнининг ривожланишига кучли ижобий таъсир курсатади.

Кишлок хужалигида мехнат таксимотини кучайтириш курсатилаётган хизматлар ва таъминот йуналишидаги инфратузил-ма субъектлари фаолиятини ривожлан-тириш, кишлок хужалиги билан бевосита боFЛ и к булган саноат корхоналарида техника воситаларини ишлаб чикариш, курилиш, моддий-техника таъминоти, транспорт хиз-мати ва бошка тармокларнинг хам ривожланишига замин яратади. Бу шароитда энг аввало кишлок хужалигининг чорвачилик ва дехкончилик тармокларида технологик жа-раёнларни янада жадаллаштириш, турли хил махсулот ишлаб чикариш урнига максадли ихтисослаштиришни йулга куйиш, яъни якка тармокли ихтисослаштиришни ривожланти-риш хужаликлар буйича умумий агротехно-логик занжир, алохида ишлаб чикариш, аг-ротехнологик тадбирлар мажмуасини юзага келтиришини таъминлайди.

Демак, кишлок хужалигида мехнат таксимотининг натижавий услублари кулланса, мавжуд муаммоларнинг боскичма-боскич ижобий хал килинишига заъмин яратилади. Аграр иктисодчи олим, проф. Н.С.Хушматов ва Ш.Муродовлар1 аграр тармокни ривожлантириш билан боFЛик муаммоларни икки гурухга, яъни кишлок хужалик субъектлари (тадбиркорлар) томо-нидан ва давлат томонидан хал килинадиган муаммоларга булади. Бизнинг фикримиз-га кура, бу сохада учинчи томон, махаллий хокимият ва тегишли инфратузилма субъектлари томонидан хал килинадиган муаммоларни хам хисобга олиш максадга мувофик.

Кишлок хужалиги субъектлари томонидан хал этиладиган муаммолар таркиби-га: ишлаб чикаришни ташкил этиш, яъни ер-сув, моддий-техник, молиявий ва мехнат ресурсларидан самарали фойдаланишни ташкил этиш; махсулот ишлаб чикариш ва сотишни самарали режалаштириш; сарф-харажатларни камайтириш ва махсулот сифа-тини ошириш хисобига ишлаб чикаришнинг ракобатбардошлигини ошириш; хосилдорлик

1 Н.С.Хушматов, Ш.Муродов. Кишлок хужалигида кооперация тамойилларини жорий этиш имкониятлари ва асосий йуналишлари. УзБИИТИ, илмий-амалий конференция материаллари. 14-15 ноябрь, 2008 й. 5-б.

ва бозор талабига мос махсулот етиштириш имконини берувчи экинлар навлари, чорва моллари зотларини танлаш; махсулотларни кайта ишлашни ташкил этиш; илм-фан ютукларидан фойдаланган холда ресурс те-жовчи технологияларни жорий этиш ва бошкалар киради.

Давлат томонидан хал этиладиган муаммолар таркиби эса: ягона аграр сиёсат йуналишларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш; аграр ислохотларнинг меъёрий-хукукий базасини яратиш; моддий-техника таъминоти ва хизматлар курсатиш сохаларида моно-пол вазият шаклланишининг олдини олиш тадбирларини жорий этиш; сув хужалиги ти-зими иншоотларидан самарали фойдаланиш ва ер ресурсларининг мелиоратив холатини яхшилашга инвестициялар жалб килиш; чорва моллари ветеринария холатини назорат килиш ва усимликларни химоя килишнинг самарали тизимини яратиш; аграр тармокни ри-вожлантиришга бевосита хорижий техника-лар, технологиялар ва бошка инвестициялар жалб этиш буйича жозибадор мухитни ташкил этиш; тармокни аграр илм-фан ютуклари билан таъмин этиш, илмий таъминотни ташкил этишни бошкариш ва молиялашти-риш механизмларини жорий этиш; кишлок хужалиги махсулотларини экспорт килиш учун кулай хукукий ва ташкилий-иктисодий мухитни яратиш, кишлок хужалиги учун кад-рлар тайёрлаш, малакасини ошириш, кайта тайёрлаш тизимини шакллантириш; назорат килувчи ва маъмурий бошкарувчи идоралар-нинг бевосита хужаликлар фаолиятига арала-шувини чеклаш тадбирларини ишлаб чикиш ва бошкалардан иборат.

Махаллий хокимиятлар ва инфратузилма субъектлари томонидан хал этиладиган муаммолар таркибига эса: Узбекистон Ре-спубликасининг конунлари, Узбекистон Республикаси Президентининг фармонлари ва карорлари, хукумат фармойишлари ва карорлари, шунингдек, тегишли хукукий-меъёрий хужжатларнинг туман даражасида устувор бажарилишини таъминлаш; ер участ-каларининг конун талабларига мувофик би-риктирилиши ва ер ижара шартномалари ту-зилишини таъминлаш; инфратузилма субъ-ектларининг ташкил этилиши ва самарали фаолият курсатишига амалий ёрдам курсатиш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

кишлок хужалиги сохаси буйича иннова-цион ютуклар кургазмалари утказилишига хамкорлик килиш; аграр соха олимлари-га хужалик субъектлари билан хамкорликни йулга куйишда амалий ёрдам курсатиш; кишлок худудларини ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг узок ва якин йилларга мулжалланган стратегик режаларини ишлаб чикиш ва бошкалар.

Тадкикот натижаларига кура, юкоридаги айрим муаммоларни ижобий хал килиш фермер ва дехкон хужаликларининг рахбарлари олдида муайян кийинчиликларни туFдирмокда. Мазкур шароит кишлок хужалигида махсулот ишлаб чикариш талаб этиладиган сарф-харажатларнинг, айникса ёкилFи-мойлаш материаллари, минерал уFитлар, кимёвий ва биологик воситалар, электр энергияси, хизмат курсатиш билан боFл и к харажатларнинг кескин ошиб бораёт-ганлиги даврида эса янада кескин ва уткир муаммоларни юзага келтиради.

Бугун хам кишлок хужалигида кооперация муносабатларини ривожлантиришга туртки берувчи ва зарурат тугдирувчи куйидаги му-аммолар юзага келмокда:

■ кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришда табиий, иктисодий, моддий-таъминот ва бошка холатларда хавф-хатарларнинг юкорилиги ва бу муаммоларни дехконларнинг якка узлари ижобий хал кила олмасликлари;

■ товар махсулоти етиштирувчилар махсулотни тайёр холда истеъмолчиларга сотилишидан олинадиган якуний даромадга тегишли улушга эгаликни таъминланмаган-лиги;

■ кишлок хужалиги махсулоти етиш-тирувчи дехкон хужаликлари сонининг куплиги ва аксинча тайёрланаётган махсулот хажмининг кичиклиги;

■ кишлок хужалиги махсулотларини сотиш бозорларига кичик хажмли махсулотларни киритиш ёки ресурс бозор-ларидан кичик хажмдаги моддий-техник во-ситаларни харид килиш иктисодий жихатдан самарали эмаслиги;

■ транспорт харажатлари-нинг юкорилиги махсулотлар ракобатбардошлигига салбий таъсир этиши;

■ тез бузилувчан махсулотларни бо-зорда истеъмолчилар талабига кура сотиш максадида уларни саклаш, саралаш, кадоклаш ва ташиш учун махсус жихозланган транспорт воситаларига эга булиш талаб эти-лаётганлиги ва бошкалар.

Демак, юкоридаги барча муаммолар ёки ишлаб чикариш билан боFлик долзарб ма-салаларни алохида фаолият курсатаётган кишлок хужалиги субъектлари доирасида ижобий хал этишнинг имконияти деярли че-кланиб колмокда.

Мамлакат иктисодиётида ракобат мухитининг шаклланаётганлиги ва моно-пол холатлар мавжудлиги натижасида энг куп зарар кураётган тармок хам бу - кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикарувчи тармок хисобланади.

Жахонда юз бераётган молиявий инкироз шароитида кооперация муносабатларига асосланган кооператив корхоналар фаолия-тини самарали ташкил этиш максадида, республика шароитида кооператив корхонала-рига куйидаги омиллар буйича амалий ёрдам курсатилиши талаб этилади: кооператив асосида ташкил этилаётган корхоналарга хужалик тузилмаларининг ихтиёрий бирла-шиши, тегишли хужжатлар ва карорларни де-мократик асосларда кабул килиш; кооператива аъзо буладиган фермер хужаликлари, корхоналар, ташкилотлар ва давлат идорала-рининг узаро манфаатдорлигини таъминлаш буйича зарур хукукий-меъёрий хужжатларни кабул килиш; кооператив ташкилотларни давлат томонидан иктисодий куллаб-кувватлаш ва бошкалар.

Кооперация муносабатларини ривожлан-тиришда мулкчиликнинг бошка шаклларида-ги товар махсулоти ишлаб чикарувчиларига хизмат курсатиш ва таъминот буйича хужалик субъектларининг ривожланиши-га амалий ёрдам курсатиш зарур. Хужалик юритишнинг кооператив шаклларининг са-марадорлигига факат ушбу тузилмалар билан ракобат асосида эришиш мумкин. Шу билан бирга, кооператив корхоналар фаолия-ти давлат хокимияти ва бошкарув органла-рининг куллаб-кувватлашлари хамда тегишли меъёрий-хукукий хужжатларнинг кабул килинишини талаб этади

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Статистика давлат кумитаси маълумотлари.

2. И.Каримов. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасида сузланган маъру-за. 1994 йил 19 феврал. "Халк сузи" газетаси.3.

4. И.Каримов. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. Т.: "Узбекистон", 2009. 39-б.

5. Кишлок хужалиги экинларини парваришлаш ва махсулот етиштириш буйича намунавий технологик карталар. 2011-2015 йиллар учун. Тошкент. 2011.

6. РХХусанов. Кишлок хужалигида кооперациялашнинг илмий-амалий асосла-ри ва узига хос хусусиятлари. УзБИИТИ, илмий-амалий конференция маърузалари туплами, 14-15 ноябрь, 2008 йил. 10-б.

7. Н.С.Хушматов, Ш.Муродов. Кишлок хужалигида кооперация тамойилларини жорий этиш имкониятлари ва асосий йуналишлари. УзБИИТИ, илмий-амалий конференция материаллари. 14-15 ноябрь, 2008 й. 5-б.

8. Туган-Барановский М.И. Социальные основы кооперации.-М.,1989. 76-100 стр.

9. Шкляр М.Ф. Кредитная кооперация, Учеб. пособие. Издательско-торговая корпорация "Дашков и Ко". Москва-2006. 333 стр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.