Научная статья на тему 'Инсон капиталига сарфланган инвестициялар самарадорлигини ошириш йўллари'

Инсон капиталига сарфланган инвестициялар самарадорлигини ошириш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
478
131
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон капитали / инсон капиталига инвестициялар / инвестициялар самарадорлиги / таълим / самарадорлик кўрсаткичи / human capital / investments to human capital / efficiency of investments / education / indicators of effectiveness

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рустамова Дилсабохон Джураевна

Мақолада инсон капиталига сарфланадиган инвестицияларнинг самарадорлигини баҳолаш мезон ва кўрсаткичлари ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WAYS TO IMPROVE THE EFFICIENCY OF INVESTMENT IN HUMAN CAPITAL EXPENDED

There is discussed in the article criteria and indicators for assessing the effectiveness of investment into human capital.

Текст научной работы на тему «Инсон капиталига сарфланган инвестициялар самарадорлигини ошириш йўллари»

Рустамова Д.Д,

Узбекистон Миллий университети Ик,тисодиёт факультети «Минтак,авий ик,тисодиёт ва менежмент» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, иктисод фанлари номзоди

ИНСОН КАПИТАЛИГА САРФЛАНГАН ИНВЕСТИЦИЯЛАР САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ

Инсон капитали тушунчасига «Ицтисодий энцик-лопедия»да «Маблаг ажратишнинг алоцида тури, инсоннинг цайта ишлаб чицариш салоциятини ривож-лантиришга сарфланадиган царажатлар йигиндиси, сифатни ошириш ва ишчи кучи хизматларини яхши-лаш, деб таъриф берилади.

Умумий маълумот ва махсус харак-тердаги билимлар, куникмалар ва туп-ланган тажриба инсон капитали объек-тининг таркибий кисми1хисобланади.

Инсон капитали - бу инсон эга булган билим, куникма ва кобилиятлар йиFиндисигина эмас, балки у: бирин-чидан, тупланган билим, малака ва кобилиятлар захираси хисобланади. Иккинчидан, бу шундай захираки, у ёки бошка бир мухитда инсон томо-нидан ижтимоий кайта ишлашга сарф-ланади ва мехнат унумдорлиги хамда ишлаб чикаришнинг усишига имкон беради. Учинчидан, тупланган билим, куникма ва кобилиятлар захирасининг максадга мувофик ишлатилиши фао-

1 Абалкин Л.И. Экономическая энциклопедия. -М., «Экономика», 1999. -С. 275.

лиятнинг юкори унумдорлигида ишчи иш хаки (даромади)нинг усишига олиб келади. Туртинчидан эса даромад-нинг ошиши инсонни раFбатлантиради ва кизиктиради хамда янги билим ва куникмалар захирасини туплаб, кела-жакда унумли куллашга сабаб булади.

Инсон капиталига инвестициялар -мехнат унумдорлигини ошириш учун кулланилган ихтиёрий чора, йул ва карорлар йиFиндисидир.

Иктисодчи олимлар инсон капиталига инвестицияларнинг уч турини ажра-тиб курсатадилар:

- таълимга харажатлар; улар умумий ва махсус, расмий ва норасмий таълим хамда иш жойларига кура тай-ёргарликни уз ичига олади;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

- сомикни саклашга харажатлар; улар касаллик профилактикаси, тиббий хизмат курсатиш, пархез овкатланиш, яшаш шароитини яхшилаш кабиларни уз ичига олади;

- х,аракатчанлик х,аражатлари; улар нисбатан паст унумдорликка эга булган жойлардан ишчиларнинг кучиши ту-файли содир булади.

Шунингдек, инсон капиталига инвес-тициялар моддий ва номоддий турлар-га хам булиб урганилади.

Биринчи турга инсоннинг жисмоний шаклланиши ва ривожланиши учун за-рур булган барча харажатлар киради (боланинг туFилиши ва тарбияси учун харажатлар).

Иккинчи турга умумий таълим ва махсус тайёргарлик учун, соFлик1ни саклаш ва ишчи кучини таксимлаш учун йиFилган харажатларнинг маълум кисми киради.

СоFлик ва таълимга маблаF ажратиш инсон капиталига инвестицияларнинг мухим туридан хисобланади. Умумий ва махсус таълим сифатни яхшилайди, инсоннинг билимлари захирасини ва даражасини, шу билан бирга инсон ка-питалининг хажми ва сифатини ошира-ди. Олий таълимга инвестициялар эса юкори малакали мутахассисларнинг шаклланишига ёрдам беради, юкори малакали мехнат эса иктисодий усиш суратига жуда катта таъсир курсатади.

Инсон капитали бошкарув концеп-циясининг тарафдорлари ходимлар-нинг ташкилот, компаниянинг молия-вий курсаткичларига кенг таъсирини улчашда компаниялар мазкур ходим-лар хислатларининг юкори молиявий курсаткичларига эришиш, яъни даро-мад олишлари учун узлари ходимларни

танлаш, бошкариш, уларнинг имкони-ятларини бахолаб ривожлантиришла-ри мумкин. Бу ёндашув ходимнинг узи учун ва ташкилот даражасида инсон капиталига инвестициялар самарадор-лигини сонли бахолаш услубларини из-лаш муаммосини асослаб беради.

Таълимга инвестициялар хакида карорларни кабул килишнинг содда модели ёки инвестициялардан индивидуал фойда олиш модели таълим жа-раёни инсон фойдалилигини бевосита купайтирмаслиги ва камайтирмаслиги-ни назарда тутади. Таълим инвестициялар учун объектдир, у истеъмолчи учун имконият эмасдир, таълимнинг турли шароитлари билан боFлик булган даро-мад окимлари эса барчага маълум.

Микроиктисодий тадкикотларда мар-казий муаммо таълимнинг иктисодий самарадорлигини бахолаш хисобланади. Инсон капитали тарафдорлари таъ-лимдан олинадиган иктисодий даро-мадлар шакли хилма-хил булади, деб хисоблайдилар. Таълимнинг пуллик булмаган тури билвосита даромадлари микдорий улчовда кийин хисобланиши туфайли иктисодчилар унинг бевосита пуллик турига эътиборларини каратдилар, натижада ойлик маошлар-нинг усишида таълимнинг хиссасини аниклаш зарурияти пайдо булди.

Тайёргарликнинг маълум даражасига эга булган ходимнинг ойлик маошини икки асосий кисмдан иборат, деб та-саввур килиш мумкин. Биринчи кисми таълимнинг хеч кандай даражасига эга булмаган холда олинадиган маошдир, иккинчи кисми бу таълим инвестиция-лари туфайли олинадиган даромаддир: У = Хп + RC ,

п 0 п'

бу ерда Уп - п йил таълимга эга булган инсоннинг маоши; Х0 - хеч кандай маъ-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

лумотга эга булмаган инсоннинг мао-ши; Сп - укитишнинг п йил мобайнидаги инвестициялар хажми, яъни тупланган

п и и

инсон капитали; R - таълимга куйилган инвестициялар даромадининг жорий меъёри.

Инсон капитали назариясининг клас-сиклари Л.Туроу, С.Фишер, Т.Шульц, Г.Беккер1 аслида инсон капиталининг усишини таълим сохасига капиталнинг усиши билан боFлаганлар. Улар инсон капиталини туплаш ва куллаш самара-сини таълимга килинган инвестициялар самараси билан тенглаштирганлар.

Иктисодчи классиклар инсон капитали самарадорлигини таълим са-марадорлиги оркали урганган холда, бир вактда таълимга килинган сарф-харажатларни ундан олинган натижа-ларга киёслаш сифатида белгилаган-лар. Таълимга килинган харажатлар тузилмасига улар таълим олаётганнинг (унинг ота-онасининг) бевосита сарф-харажатлари, давлатнинг таълимга бевосита сарф-харажатлари, йукотилган маошлар куринишида хисобга оли-надиган харажатлар, таълим олаётган таълимнинг юкорирок даражасига эга булганда киладиган сарф-харажатлар ва таълим олаётганларнинг йукотилган маошларига солик куринишида хисобга олинадиган давлатнинг шартли хара-жатларини киритганлар.

Укиш давомида инсон ишлаб топиши мумкин булган ойлик маошни йукотади, бирок келгусида юкорирок даромад куринишида оладиган ойлик маоши-нинг кушимча кисмига эга булади, яъни

1 Беккер Г. Воздействие на заработки инвестиций в человеческий капитал (глава из книги Гэри Беккера «Человеческий капитал»). // «США: Экономика, политика, идеология», 1993, № 11. -С. 11-12.

укиш даврида у йукотган маоши кел-гусидаги кушимча даромадлар билан туFриланади, аникроFи таълим туфай-ли оладиган юкорирок даромади билан копланади. Яъни даромаднинг бир катор йиллар ичида тупланган бу кисми таълимни олишга йуналтирилган мехнат тулови ва таълимга йуналтирилган бевосита инвестицион куйилмаларнинг кушма харажатларидан юкори булиши лозим.

Бу ерда ойлик маошнинг икки то-монлама мохияти куриниб туради, бир томондан, у харажат булса (йукотилган ойлик маош, таълимга инвестиция), бошка томондан, у келажакдаги даро-мад хисобланади.

Таълим иктисодий натижалари шакл-лари буйича хилма-хил булиши мумкин. Таълимнинг фойдаси натурал ва пул куринишида, бевосита ва билвоси-та булиши мумкин. Одатда, юкорирок маълумотга эга булган одамнинг ойлик маоши юкори, нуфузли ишга жойла-шишда купрок имкониятга эга булади, илмий-техник инкилоб туфайли вужуд-га келган узгаришларга тезрок мосла-шади.

Умумий ва махсус таълим натижасида ходим кобилиятларнинг икки тури: од-дий мехнат ва инсон капитали сохибига айланади, уларнинг хар бири чегара-ланган даромадни келтиради, уларнинг йиFиндиси ходим оладиган ойлик маошнинг умумий катталигини беради. Таълим даражаси ошиши туфайли ойлик маошнинг усиши содда мехнат билан боFлик эмасдир, у инвестициялаш-нинг натижасидир. Ходимнинг ойлик маоши содда мехнатнинг таъсиридан соф булиши лозим. Бу ойлик маошдан содда мехнатга туFри келган улушни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

олиб ташлаш йули билан хисобланади, яъни бунда таълимнинг зарурий мини-мумисиз бажариладиган мехнат хисобга олинмайди.

Инсон капитали назарияси доираси-да ойлик маош катламли тузилма сифа-тида урганилади, унда хар бир катламга таълимнинг маълум катлами мос ке-лади. Муайян аник катлам ойлигининг катталиги таълимнинг мазкур муайян катламига мос булиб, ундан олинадиган пул даромадини намоён килади.

Масалан, олий таълимдан олинадиган иктисодий самара икки шахс-нинг - университетни битирган ва урта таълимга эга булган шахснинг бу-тун хаётдаги ойлик маошидаги фаркка тенг булади. Университетдаги таълимга куйилган инвестициялардан иктисодий даромадни бутун хаёт мобайнидаги кушимча даромад сифатида урганиш мумкин. Бутун хаёт давомида олинадиган даромадлардаги фаркни таълимга булган сарф-харажатлар билан белги-лаш ва киёслаш, университетдаги таълимга булган инвестициялардан олинадиган даромаднинг хажмини хисоблаш мумкин.

Юкори таълим тайёргарлиги купрок самара ва даромадни беради. Бунда куйидаги конуният амал килади: ходим-ларнинг даромадлари уларнинг маъ-лумоти даражаси ва ёши улFайганлиги сари ошади, бирок маълум чегарагача, яъни 55-60 ёшгача (нафакага чикиш пайтигача). Бу ёшдан сунг барча таълим даражасидаги ходимларнинг даромад-лари кескин пасаяди.

Агарда таълим иктисодиётида инвес-тицияларнинг рентабеллиги хаддан зиёд паст булса, бу бутун иктисодиётга хавф солади, чунки жамият узини инсон

капиталидан махрум килиб, узини кела-жакдан махрум килади ва аксинча, рен-табеллик даромадининг меъёри юкори буладиган шароитлар яратиладиган иктисодиёт автоматик тарзда ривожла-нишнинг инновацион йулига утади.

Юкорида келтирилган холатлар куйидагиларни умумлаштириш имкони-ни беради:

- инсон капиталига инвестициялар рентабеллик ва даромаднинг юкори да-ражасига эга булса, уз-узини оклайди;

- инвестициялар туфайли инсон капитали шаклланади, бунда унинг жис-моний капитали билан ухшашлиги намоён булади;

- инсон капиталини шакллантириш-да турли омиллар иштирок этади, бу-лар табиий ресурс, жисмоний капитал; мухим омил сифатида инсон капитали активларининг янги захираларига эга булиш ва туплаш имкониятини берувчи инсон вакти хисобга олинади; инсон капиталига даромадлилик, инвестициялар унинг хизматининг булFуси мудда-тига бевосита боFлик. Бу уни инсон хаётининг бошланFич даврида шакл-лантириш фойдалилигини асослаб беради, чунки инсон капитали туплангани сари унинг даромадлилиги ошиб бора-ди (бу жисмоний капитал учун хам хос-дир);

- йукотилган даромадлар инсон капиталига инвестицияларнинг асосий кисми хисобланади, улар таълимга килинадиган бевосита сарф-харажатлар билан хисобга олинади; таълимнинг даромад ва харажатларини вакт оми-лини хисобга олган холда таккослаш унинг иктисодий самараси ва унумдор-лигини бахолаш имкониятини беради; инсон капиталини етказиб бериш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

норасмий тарзда, унинг эгаларининг хамкорликдаги фаолияти жараёнида амалга оширилиши мумкин.

Инсон капиталига инвестицион куйилмаларнинг самарадорлиги ва унумдорлигини бахолаш учун бир катор мезон ва курсаткичлардан фойдалани-лади. Иктисодиёт буйича ёзилган ада-биётларда инсон капиталига инвести-циялар самарадорлигининг куйидаги мезон ёки курсаткичлари ишлатилади:

1. Даромад ва харажатлар уртасидаги фаркнинг максимизацияси.

2. Сармояларнинг узини-узи оклаш даври.

3. Соф жорий (келтирилган) нарх.

4. Сарф-харажат ва даромаднинг му-таносиблиги.

5. Энг катта даромадлар фаркининг энг катта сарф-харажатлар фаркига нисбати.

6. Йиллик соф даромад.

7. Узини-узи оклашнинг чиким м еъёри.

Узини-узи оклаш - бу С умумий ха-ражатларнинг доимий энг катта Ь даро-мадга нисбатидир (вактнинг берилган оралиFи ой ёки йил учун хисобланади). Маълум шароитларда узини-узи оклаш даврига тескари булган катталик ку-тилаётган узини-узи оклашнинг ички коэффицентига тенг булади. Бу амалга ошиши учун барча харажатлар вактнинг бошланFич даврига туFри келиши, даромадлар эса доимий булиши лозим.

Бу курсаткич даромад ва сарф-харажатларни боFлайди, у ёрдамида инвестициялашнинг турли дастурлари уларнинг нисбий самарадорлиги нуктаи назаридан тахминан бахоланиши мумкин. Мезон сифатида узини-узи оклаш

энг киска даврга эга булган инвестицион лойихани танлашга хизмат килади.

Доимий булмаган даромад ва сарф-харажатлар учун хисоблар амалга оши-риладиган узини-узи оклаш даври-нинг умумийрок формуласи куйидаги куринишга эга:

п п

(=0 ¿=0 бу ерда Ь ва с - энг катта даромад ва харажатлар; ? - вакт даврининг раками (минималлаштирилади).

Бирок узини-узи оклаш мезони бир катор камчиликларга эга:

1. У ракобатбардош мукобил инвестицион лойихаларнинг даромад ва сарф-харажатларининг вактга булинган киймати булиб, вактнинг турли тавсиф-ларини беради. Вакт сарф-харажатлари ва даромадларини киёслаш учун кулай килиш максадида дисконтлашни амалга ошириш лозим.

2. Мукобил лойихаларда соф да-ромадларнинг мутлак хажми турли булиши мумкин, узини-узини оклашда эса бу хисобга олинмайди.

3. Мукобил лойихалар бир-бирини узаро истисно килган холатда бу мезон-дан умуман фойдаланиш мумкин эмас.

Энг кенг таркалган инвестицон ме-зонлар бу соф келтирилган киймат, сарф-харажат ва даромадларнинг му-таносиблиги хамда даромаднинг ички коэффиценти булиб, улар маълум шарт-шароитларда бир хил натижаларни бе-риши мумкин. Булар:

- капитал бозорлари мукаммал рако-бат бозорлари булганида;

- барча мавжуд булган лойихалар бир-биридан мутлак шартланган булганда;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

78 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА ч_/

- улар уртасида хеч кандай узаро боFликлик булмаганда.

Барча соф даромадлар худди шу да-ромаднинг ички коэффицентида лойи-халарнинг энг узок, муддатлисининг охирги санасигача кайта инвестиция килиниши мумкин.

Соф келтирилган циймат курсаткичи. Дисконтлаш амалга ошириладиган фоизнинг мазкур фоиз ставкаси ва курсатилган хатоларни хисобга ол-ган холда, хар кандай инвестицион лойихани куллаб-кувватлаш мумкин. Агарда инвестициялар учун бир нечта фонд мавжуд булса, унда жорий киймат катталигининг кейинги маъносига эга булган лойиха кабул килинади ва бу фондлар тугамагунга кадар ёки ижо-бий соф жорий кийматли лойихалар колмагунга кадар амалга оширилади.

Бундай вазият учун математик тенг-лик куйидагича куринишда булади:

- + ... + -

хакидаги карор кабул килинганида фойдали булиши мумкин. Бу мезоннинг тенгламаси куйидаги куринишга эга:

- +

К

+ -

(1 + 0° (1 + 01 (1 + 0

+ ...+

(1 + 0'

С0 С| с2 с^

(1 + 0° + (1 + о1 + (1 + О2 ++ (1 + О'

>1

Даромад ва сарф-харажатлар му-таносиблигининг варианти икки альтернатив лойихалар уртасида энг кат-та сарф-харажатларни улчаш нисбати хисобланади. Алгебраик куринишда бу нисбатни куйидаги шаклда ифодалаш мумкин:

Ко -ЬуО Ьх1 ~Ьу1 Ъх2 -Ъуг К ~Ъу,

(1 + 0° (1 + 01 (1 + 02 (1 + 0'

Сх0 ~ Су0 + Сх1 ~ Су1 + Сх2 ~ Су2 + Сх1 ~ Су1

(1 + 0° (1 + 01 (1+02 (1 + 0'

>1

(1+о°' а+о1' (1+о2.....(1+0''

бу ерда У0 - соф келтирилган киймат; / - дисконтлашда ишлатиладиган фоиз ставкаси; 5( - даромадлар киймати.

Мазкур формула харажатлар даромадлар окимининг энг бошида эмас, балки кейинрок хам пайдо булишини хисобга олади. Агарда даромадлар окимининг вакт оралиFида фоиз став-касининг кийматига таъсир этувчи шарт-шароитлар узгариши кутилса, бу нукталарда фоиз ставкаси учун турли маънолар кулланилиши мумкин.

Даромад ва сарф-харажатларнинг мутаносиблик мезони даромадлар жорий кийматининг сарф-харажатлар жорий кийматига нисбати 1 дан катта булган лойихаларга инвестиция килиш

бу ерда Ь - энг катта даромад; с - энг катта сарф-харажат; [ - дисконтлашда кулланиладиган фоиз ставкаси; ? - вакт даврининг раками; х ва у индекслари -мувофик лойихалар.

Мазкур мезон соф дисконтлашган даромадлар узгаришининг соф дисконтлашган сарф-харажатларнинг уз-гаришига нисбати 1 дан катта булса, кушимча ижтимоий фондлар у лойи-хасига эмас, х лойихасига инвестиция килиниши лозим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Даромаднинг ички меъёри - иж-тимоий ёки хусусий таълим инвести-цияларидан даромаднинг имкониятли коэффицентини такдим этувчи фоиз ставкаси билан киёсланадиган фоиз курсаткичидир. Даромаднинг ички меъёри фоиз ставкаси булиб, унда сарф-харажатларнинг дисконтлашган киймати даромадларнинг дисконтлашган кийматига тенг булади. Мазкур

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

курсаткич учун куйидаги шарт бажари-лиши лозим:

Е(г) = ±(Ь,-с()(1 + гУ

1=0

бу ерда г - даромаднинг ички меъёри; Ь - вактнинг маълум давридаги даро-мад; с - вактнинг маълум давридаги сарф-харажатлар.

Таълимга инвестициялар билан боF-лик булган лойиха самарадорлигини аниклаш учун таълимга килинган сарф-харажатларни унга эга булишдан оли-надиган даромадлар билан киёслаш ло-зим. Агарда даромад сарф-харажатдан юкори булса, индивидга таълимни да-вом эттириш фойдали булади.

Бундан ташкари, инсон капиталига инвестициялар самарадорлигини бахо-лаш учун таълим даромадининг ички

меъёри курсаткичини куллаш лозим, бунда келгуси даромадларнинг жорий киймати амалга оширилаётган харажат-ларнинг жорий кийматига тенг булади. У мазкур инвестиция лойихасини амалга оширишдан кутилган даромад меъё-рини намойиш этади.

Хулоса килиб, инсон капиталига инвестициялар самарадорлиги кур-саткичларининг куп тури мавжудлиги билан боFлик равишда мутлак туFри мезон йуклигини кайд этиш лозим. Хар бир муайян холатда муайян шартларни урганиш, факатгина узаро боFлик ме-зонлар тизимида муваффакиятли кул-ланилиши мумкин булган энг яхши ин-вестицион мезонни аниклаш лозим булади.

Адабиётлар:

1. Беккер Г. Воздействие на заработки инвестиций в человеческий капитал (глава из книги Гэри Беккера «Человеческий капитал»). // «США: Экономика, политика, идеология», 1993, № 11. -С. 11-12.

2. Добрынин А.И., Дятлов С.А., Цыренова Е.Д. Человеческий капитал в переходной экономике: эффективность формирование, оценки и использование. - СПб.: «Наука», 1999. -С. 44.

3. Дранчук Л.С. Образование и развитие человеческого капитала в России. -М., 2009.

4. Дукер П.Ф. Задачи менеджмента в XXI веке. / Пер. с англ. - М.: Изд. дом «Вильямс», 2004. -С. 181-182.

5. Мазин А.Л. Экономика труда. - М.: ЮНИТИ, 2008. -С. 172-176.

6. Абалкин Л.И. Экономическая энциклопедия. - М., «Экономика», 1999. -С. 275.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.