Научная статья на тему 'Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида аҳоли турмуш даражасини ошириш'

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида аҳоли турмуш даражасини ошириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
595
93
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова З. А.

Мазкур мақолада аҳолининг турмуш даражаси, аҳоли даромадлари ва унинг турлари таҳлил этилади, шунингдек иқтисодиётни модернизациялаш шароитида аҳоли турмуш даражасини оширишнинг йўналишлари тадқиқ этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE RISE OF THE LEVEL OF LIFE OF THE POPULATION UNDER THE CONDITIONS OF THE MODERNIZATION OF ECONOMY

Thearticle analyses the level of the life of population, the income of the population and the forms, also the article deals with the trends of the rise of the level of life of the population under the conditions of the modernization of the economy.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида аҳоли турмуш даражасини ошириш»

У

Толаметова З.А. - Узбекистан Миллий университети доценти

ИЦИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА АХОЛИ ТУРМУШ ДАРАЖАСИНИ ОШИРИШ

Ишлаб чицаришнинг ижтимоий самараси ацоли фаровон-лигида, яъни турмуш даражаси ва сифатида намоён булади. Кишилар цаётий эцтиёжларининг цондирилиши меъёри турмуш даражаси дейилади. Унинг муцим жицати - ноз-неъматлар истеъмоли цисобланади. Истеъмол мицдори ва таркибининг ишлаб чицариш цолатига цараб шаклланиши цонуний цодисадир. Мазкур тадцицот турмуш фаровонли-ги миллий даромаднинг цажми ва унинг тацсимланишига ботицпиги цамда ацоли турмуш даражасини оширишнинг йуналишларини ёритиб беради.

Ривожланган бозор иктисодиётига хос коидалардан бири - миллий даромадда истеъмол х,иссасининг ортиб боришидир, яъни миллий даромаднинг тобора купрок кисмининг фаровонликка каратилишидир. Буни куйидагилар билан изох,лаш мумкин.

Биринчидан - иктисодиётни модерни-зациялаш шароитида миллий даромаднинг камрок кисмини жамFарган х,олда (маса-лан, 15-20%) баркарор иктисодий усишни таъминлаш мумкин, чунки инвестициялар илFор техника ва технологияда моддийла-шиб, мех,нат унумини ошириб боради, бино-барин жамFариш самарадорлигининг ортиши истеъмолни кенгайтиришга хизмат килади.

Иккинчидан - иктисодий усишда инсон омилининг ах,амияти бекиёс ортади, бу истеъмолни кенгайтириш оркали ишчи кучи малакасини оширишга олиб келади, чунки юксак технология сифатли ишчи кучини та-лаб этади.

Учинчидан- энг мух,ими, бозор иктисодиёти ривожланган шароитда ах,олининг талаб-эх,тиёжини кондириб, унинг фаровонлигини оширишдан иборат инсонпарварлик тамой-или кучайиб боради, бу эса истеъмолни кен-гайтиришни такозо этади.

Турмуш даражасининг икки курсаткичи мавжуд:

1. Киймат пул курсаткичлари - иш х,аки, фойда, фоиз, рента, диведендлар.

2. Моддий-натурал курсаткичлар - озик-овкат, уй-жой ва х,оказо.

Ах,оли турмуш даражаси пул даромадига эмас, балки реал даромадга боFлик булади. Ах,оли турмуш даражасига куйидаги омиллар таъсир курсатади:

1. Ах,оли эх,тиёжларининг ривожланиш даражаси.

2. Эх,тиёжларни кондириш учун ишлати-ладиган х,аётий неъмат ва хизматларнинг микдори ва сифати (1-чизма).

Ах,оли турмуш даражасининг микдор ва сифат курсаткичлари тизими куйидагилардан иборат:

1. Истеъмол килинаётган моддий неъмат ва хизматлар х,ажми.

2. Ах,олининг реал даромадлари.

3. Истеъмол килинаётган товар ва хизматларнинг ЯИМдаги улуши.

4. Озик-овкат ва ноозик-овкат товарлар-нинг истеъмол даражаси.

5. Уртача иш х,аки микдори.

6. Ижтимоий истеъмол ва социал фондлар микдори.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2013

1-чизма

Адолининг реал даромадлари

7. Мех,нат шароити.

8. Иш вакти ва буш вактнинг узунлиги.

9. Уй-жой билан таъминланиш даражаси.

10. Таълим ва соFликни саклаш ах,воли.

11. Уртача яшаш ёши узунлиги.

12. Ах,олининг машх,урлиги.

Турмуш даражасининг табакаланиши дифференциация дейилади. Даромаднинг тур-лича булиши натижасида бир оила х,исобига ва жон бошига туFри келадиган истеъмол фаркланади. Ривожланган иктисодиёт шаро-итларида тафовутлар оммабоп товар истеъ-моли жих,атидан эмас, балки замонавий янги, обруталаб товарлар истеъмоли жих,атидан пайдо булади. Истеъмол тузилишига караб, у ёки бу мамлакат ах,олисининг турмуш фаро-вонлигига бах,о берилади.

Турмуш даражаси ошган сари, ах,оли пул харажатларининг тобора купрок кисми ноозик-овкат товарларини харид этиб, истеъмол килишга сарфланади, шунга кура, унинг тобора кам кисми озик-овкатга кетади. Бу конунда ифодаланган силжишлар ах,олининг айрим тоифалари, х,удудлар ва мамлакатлар доирасидаги пул харажатларига хос булади.

Ах,олининг пул даромадлари кундалик тирикчилик харажатларидан ортиб колиб, жамFарма х,осил булиши, унинг капитал си-

фатида ишлатилиши х,ам турмуш даражасини курсатади. Турмуш даражаси юкори булган шароитда ах,оли кулида даромад келтирув-чи акция, облигация, заём ва х,оказо каби кимматбах,о коFозлар купаяди

Шундай килиб, юкорида келтирилган омиллар заминида ах,оли даромадларининг турли мамлакатлардаги табакаланиши ва турмуш даражасининг фаркланиши келиб чикади. Ах,оли уз тасарруфидаги ресурсларни мустакил идрок килиш доирасининг кенгай-иб бориши жамиятда янгича иктисодий вази-ятни вужудга келтиради (1-жадвал).

Жадвалдан куриниб турганидек, 19912011 йиллар давомида жами харажатлар таркибида истеъмол харажатларининг улу-ши 81,1 фоиздан 78,1 фоизга, истеъмол-дан ташкари харажатлар улуши 7,1 фоиздан 6,0 фоизга кискарган, аксинча, пул омо-натлари ва жамFармалар улуши 11,8 фоиздан 15,9 фоизга ортган. Шу билан бир-га, оилаларнинг истеъмол харажатлари ма-кротаркиби х,ам оптималлашиб бормокда: озик-овкат мах,сулотлари учун харажатлар улуши баркарорлашиб, хизматлар учун харажатлар улуши ортиб бормокда. Бундай х,олат иктисодий ривожланиб бораётган давлатлар учун хосдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2013

1-жадвал. Узбекистан Республикасида ах,оли ялпи харажатларининг таркиби, фоизда

Курсаткичлар 1991 й 2001 й 2010 й 2011 й

1. Жами харажатлар таркиби 100,0 100,0 100,0 100,0

улардан:

истеъмол харажатлари 81,1 84,3 78,4 78,1

Истеъмолдан ташк,ари харажатлар (соликлар, аъзолик бадаллари ва бошк,а мажбурий туловлар) 7,1 6,9 6,2 6,0

пул омонатлари ва жамFармалар 11,8 8,8 15,4 15,9

2. Жами истеъмол харажатлари 100,0 100,0 100,0 100,0

шу жумладан:

Озик-овкат мах,сулотлари учун 58,3 59,8 49,8 49,5

Ноозик-овкат махсулотлари учун 31,5 26,8 33,7 33,8

хизматлар учун туловлар 10,2 13,4 16,5 16,7

Иктисодиёт вазирлиги маълумотларига караганда, 1991-2011 йилларда нон ва нон махсулотларининг истеъмоли камайган, ак-синча, колган озик-овкат махсулотларининг истеъмоли ортган.

Ахоли эхтиёжларини таъминлаш учун за-рур булган ноозик-овкат махсулотларнинг катта кисми илгари республикамизда ишлаб чикарилмасдан, четдан келтирилар эди.

Бозор муносабатлари чукурлашиб, ки-чик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривож-ланиб боргани сайин ахолининг ялпи хара-жатлари таркибида янги йуналиш - тадбиркорлик фаолияти учун харажатлар йуналиши пайдо булди. Уларнинг улуши хозирги пайт-да 8,5 фоизни ташкил этмокда. Уз мохиятига кура, бу усул оила хужалигининг асосий капитал учун маблаF жамFаришнинг самара-ли шакли булиб, хусусий мулк асосида уз да-ромадларини шакллантириш ва купайтириш имконини беради.

Ахоли турмуш даражасини аниклашда хар бир мамлакатда инсоннинг камолот индекси-дан1 фойдаланилади. Унда куйидагилар ино-батга олинади:

1. Кишилар жон бошига туFри келадиган ЯИМ улуши.

2.Мамлакатдаги уртача яшаш ёши узунли-

ги.

3.Мамлакат ахолисининг таълим даражаси ва малака, касб-корлик даражаси.

4. Ахолининг турмуш сифати.

1 Инсоннинг камолот индекси - инсоннинг ривож-ланганлик даражасини, турмуш фаровонлигини ифода-ловчи курсаткичдир.

Истеъмол бюджети - бир кишининг нор-мал турмуш шароитини таъминлаш учун учун зарур булган истеъмол товарлари ва хиз-матлар йиFиндисининг бозор бахосидаги куринишидан иборат. Истеъмол бюджети 3 турга булинади:

1. Минимал истеъмол бюджети.

2. Реал х,акикий истеъмол бюджети.

3. Илмий асосланган истеъмол бюджети.

1. Минимал истеъмол бюджети - бу инсон-га энг зарур, кундалик эхтиёжлари учун ке-рак булган истеъмол буюмлари ва хизматлар йиFиндисининг пул куринишидан иборатдир.

2. Реал х,акикий истеъмол бюджети - шу кунда шаклланган истеъмол буюмлари ва хизматлар йиFиндисининг пул куринишидан иборатдир.

3. Илмий асосланган истеъмол бюдже-ти - иктисодчилар, тиббиётчилар, социолог мутахассислар томонидан инсоннинг нор-мал турмуш даражасини таъминлаш учун зарур булган истеъмол буюмлари ва хизматлар йиFиндисининг пул куринишидан иборатдир.

Давлат иш х,акининг энг кам микдорини конуний жих,атдан белгилайди. Энг кам иш х,аки турмуш шароитига боFлик булиб, энг кам истеъмол бюджети асосида аникланади.

Хар бир мамлакатда ах,олининг даромад-лари куйидаги турларга булинади:

1. Пул даромадлари.

2. Натура даромадлари.

3. Натура-хизмат даромадлари.

Бепул тиббий хизматдан бах,раманд булиш, бепул билим олиш ёки касб урганиш х,ам натура-пул шаклидаги даромаддир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2013

Даромадлар тизимида иш х,аки асосий х,исобланади, чунки ах,оли даромадларининг катта кисми унинг улушига туFри келади.

Иш х,аки ишчи кучи эгасининг уз мех,нати натижаси учун оладиган х,аки булиб, иш х,аки иш кучи бах,осининг пулдаги ифодасидир.

Мех,нат бозорида талаб таклифдан юкори булса иш х,аки ишчи кучининг кийматидан юкори булади. Агар мех,нат бозорида таклиф талабдан юкори булса ишчи кучининг бах,оси унинг кийматидан паст булади. Бирок дав-лат иш х,акининг ишчи кучи кийматидан паст булишига йул куймаслик учун минимал иш х,акини белгилайди.

Ишчи кучи узи ва оиласининг тирикчилиги учун зарур булган истеъмол буюмлари ва хиз-матларнинг нархи иш х,аки учун асос булади, аммо яхши наф келтирувчи малакали ишчи кучига талаб юкори, бинобарин, иш х,аки х,ам юкори туради. Мех,нат унумдорлиги канчалик юкори булса ва у яратган товарларга талаб юкори булса, нархи юкори булса, иш х,аки шунчалик катта булади. Мех,нат натижаси х,ар хил булганидан, иш х,аки х,ам табакалашади. Одатда малакаси юкори, билимдон ва таж-рибали киши мех,нати кадрланади ва унга юкори х,ак берилади.

Бозор иктисодиёти шароитида фой-да алох,ида макомга эга булган даромад х,исобланади, чунки унда тадбиркорлик на-тижасида фойда олиш оркали тадбиркорлик кобилияти иктисодий жих,атдан юза-га чикади. Даромадлар пул даромадлари ва реал даромадларга булинади. Реал даромадлар - бу пул даромадини харид этиш кобилиятини билдиради. Реал даромад би-ринчидан, пул даромадининг микдорига, ик-кинчидан, даромаддан чегириладиган х,ар хил соликлар ва туловларга, яъни пул даромадининг эгаси кулига тегадиган кисмига, учинчидан, нарх-наво даражасига боFлик . Нарх-наво баркарор булиб, пул даромади купайса, реал даромад х,ам ортади. Пул даромади узгармагани х,олда нарх тушса реал даромад ортади, агар нарх ошса, у пасаяди. Шунга кура, реал даромаддаги узгаришлар пул даромади индексининг нарх-наво индек-сига булган нисбати билан улчанади.

ПДи

РД= ш

Даромадлар турли хиллилигига куйидаги омиллар уз таъсирини курсатади:

1. Кобилиятдаги фарклар.

2. Маълумот ва билим даражаси.

3. Турли хилдаги оFир мех,натни кила олиш ва ^авф-хатарга бора олиш.

4. Мулкка эгалик килиш.

5. Иш билан банд булиш даражаси.

6. Иш самараси, мех,нат унумдорлиги даражаси.

7. Уз мулкини туFри реализация эта олиш.

8. Оила микдори, оила таркибида даромад топувчилар ва бокимандалар нисбати.

Ахоли даромадларининг табакаланиш даражаси турлича булиб, бу мамлакатлар-нинг иктисодий ривожланиш даражасида-ги фарклардан ривожланиш хусусиятлари-дан келиб чикади. Бу хусусиятлар асосан ишчи кучини такрор яратиш жараёни билан боFл и к булган жих,атларни уз ичига олади. Бу жи^атлар куйидаги омилларга боFлик булади:

1. Даромад топиш ва уни ишлатиш билан боFл и к булган иктисодий шароитлар-нинг мавжудлиги ва уларнинг таъсир доира-си х,амда моддий неъматлар ва хизматларни истеъмол килиш борасидаги эх,тиёжлар даражаси.

2.Ах,оли истеъмолига таъсир курсатувчи талаб ва таклиф нисбати, истеъмол бозори-нинг х,олати ва нарх-наво даражаси.

3. Худуднинг маълум ишлаб чикариш сох,асига ихтисослашганлиги ме^нат ресурс-лари микдори ва малакасининг етарли дара-жадалиги, кулай табиий ва иктисодий иклим шароитининг мавжудлиги.

4. Ах,олининг демографик ^олати, унинг таркиби ва мех,натга кобилиятлилар нисба-тининг турлилиги.

5. Ах,олининг шахсий имкониятлари, кобилиятларини тула реализация кила оли-ши ва бунга х,укукий кафолатларнинг бери-лиши, тадбиркорликнинг ривожланиши ва бошкалар.

Умуман ах,оли даромадларининг табакаланиши конуний жараён булиб, иж-тимоий иктисодий шароитлар таъсирида узгариб боради.

Даромадлар тенгсизлигининг икки томо-ни бор.

Биринчиси - бозор механизмига хос таксимот оркали кулга теккан даромад тенг-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2013

А^оли пул даромадлари дифференциацияси даражаси.

0.4 0.39

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

■ 0,29

1991 й 2001 й 2011 й

сизлиги. Бунда бозор тан олган иш натижа-сига караб таксимлаш мавжуд булиб, у кулга теккан даромад билан улчанади.

Иккинчиси - таксимотнинг нобозор усул-лари туфайли хосил булган бепул овкатланиш, дам олиш, бепул ёки имтиёзли тарзда хиз-матлардан бахрамандлик хар хил даражада булади.

Узбекистон Республикасида ялпи ички махсулот, махсулот ва хизматлар ишлаб чикаришнинг юкори суръатларда баркарор усиб бориши, бюджет сохаси ходимлари-нинг иш хаки, пенсия, нафака ва стипенди-ялар микдорининг мунтазам кайта куриб чикилиши, таълим, соFликни саклаш ва илм-фан сохалари хизматчиларининг мехнатини раFбатлантириш, ахоли турмуш даражасини тубдан яхшилашга каратилган бошка чора-тадбирлар турмуш сифатининг юксалиб бо-ришини таъминлади.

Мамлакатимизда кучли ижтимоий сиё-сатнинг боскичма-боскич амалга оширили-ши ахоли даромадлари ва турмуш даражаси-нинг ошишига олиб келди. Халкимизни ижтимоий куллаб-кувватлашни кучайтиришга каратилган аник максадли чора-тадбирлар уртача ойлик иш хаки микдорининг сезилар-ли равишда, яъни 2011 йилда 1991 йилга нис-батан АК.Ш доллари кийматида 2,7 баробар, уртача пенсия хажмининг эса 5,9 баробар ошишини таъминлади.

Пул даромадларининг ошиши ва аник йуналтирилган ижтимоий куллаб-кувватлаш буйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар ахоли барча катламлари уртача даромад-

ларининг усиб боришини таъминлади. Бунда ахолининг турли гурухлари даромадлари даражасидаги тафовутни акс эттиради-ган Жини коэффициенти 1991-2011 йиллар-да 0,40 дан 0,29 га пасайди, бу эса иктисодий жихатдан тараккий этган давлатлардаги уртача курсаткичга мос келади.

Ахоли турмуш даражасининг усиши хизмат курсатиш ва хизмат турларига нисбатан ошиб бораётган талабнинг таъминланиши билан бOFЛ и кдир.

Республикамизда ялпи даромадлар тарки-бида мулк даромадлари, тадбиркорлик фа-олиятини амалга оширишдан олинган даромадлар куринишидаги янги даромад турлари купайиб бормокда.

Республикамиз Президенти томонидан ахоли даромадларини оширишга каратилган чора-тадбирларнинг олиб борилиши мамла-катда урта синфни шакллантириш имконини берди.

1991 йилда уртача даромадга эга булганлар ахолининг 18 фоизини ташкил этган булса, 2011 йилда 62 фоиз уй хужаликлари уртача даражадан кам булмаган баркарор даромадга эга булган.

Оиланинг ялпи даромадлари ошиб бориши билан бир вактда истеъмол махсулотлари ишлаб чикариш хажмини ошириш ва ахолига курсатилаётган хизмат турларини кенгайти-риш хисобидан ушбу даромадлардан самара-ли фойдаланиш учун шароит яратилди.

Агар 1991 йилда ахоли даромадларининг бор-йуFи 46-48 фоизи мамлакатимизда ишлаб чикарилган товар ресурслари билан таъ-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2013

Жамият таркибида урта к,атламнинг улуши

минланган булса, 2011 йилда бу курсаткич 75 фоиздан ошди.

Мустакиллик даврида мамлакатимиз юкори иктисодий курсаткичларга эриш-ди, жах,он х,амжамиятидан муносиб уринни эгаллади. Узбекистоннинг Инкирозга карши чоралар дастурини амалга ошириш борасида эришган ютуклари нуфузли халкаро молия ташкилотлари ва иктисодий институтлар, жумладан, Халкаро валюта жамFармаси, Жах,он банки, Осиё тараккиёт банки ва дунё-нинг бошка бир катор етакчи молиявий институтлар томонидан эътироф этилди.

Бугунги кунда ах,оли турмуш даража-сини янада ошириш учун Узбекистонда куйидагиларни амалга ошириш зарур:

1 Ахоли жон бошига туFри келадиган ЯИМ улушини янада купайтириш.

2.Ах,оли реал даромадлари ва бандлик да-ражасини ошириб бориш.

3.Ах,олининг уй-жой билан таъминланиш даражасини янада ошириб бориш.

4.Маориф ва соFликни саклаш тизимини янада ривожлантириш.

5. Мех,нат шароитлари янада яхшиланиши-га эришиш.

6.Маънавий мух,итнинг ривожланишини ва х,аёт фаолияти хавфсизлигини таъминлаш.

7.Овкатланиш сифати ва маданиятини янада ошириш;

8. БошланFич ва урта мактабларда таълим сифатини янада яхшилаш.

9. Аёллар ва эркаклар тенглигини раFбатлантириш ва аёлларнинг х,укук ва им-кониятларини кенгайтириш.

10. Оналар соFлиFини янада яхшилаш.

11. Экологик баркарорликни таъминлаш.

12. Ривожланиш максадларида глобал х,амкорликни кучайтириш ва х,оказо.

Адабиётлар руйхати:

Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. Т.: "Узбекистон", 2012.-36-б.

Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислох,отларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Т.: "Узбекистон", 2011.-56-б.

Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг БМТ Мингйиллик ривожланиш максадларига баFишланган саммити ялпи мажлисидаги нутки. 2010 йил, 22 сентябрь, 1-2-б.

Узбекистон: инсонпарварликнинг юксак намунаси. Т.: "TURON IQBOL". 2010.

Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонли-гини янада юксалтиришдир. -Т.: "Узбекистон", 2010.-80-б.

Каримов И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: "Узбекистон", 2009.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.