Научная статья на тему 'Аҳолининг меҳнатда бандлиги ва уни таъминлашнинг истиқболли йўналишлари'

Аҳолининг меҳнатда бандлиги ва уни таъминлашнинг истиқболли йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1085
170
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАНДЛИК / ЭГИЛУВЧАН МЕҳНАТДА БАНДЛИК / АНЪАНАВИЙ МЕҳНАТДА БАНДЛИК / МОНЕТАР СИЁСАТ / МЕҳНАТ БИРЖАЛАРИ / ЗАНЯТОСТЬ / EMPLOYMENT / ГИБКАЯ ЗАНЯТОСТЬ / FLEXIBLE EMPLOYMENT / ТРАДИЦИОННАЯ ЗАНЯТОСТЬ / TRADITIONAL EMPLOYMENT / МОНЕТАРНАЯ ПОЛИТИКА / MONETARY POLICY / БИРЖЫ ТРУДА / LABOR EXCHANGES

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова Зилола Абдужабборовна

Мақолада аҳолининг меҳнатда бандлигини ижтимоий-иқтисодий моҳияти ёритилгани ҳолда, дунё миқёсидаги баъзи мамлакатларда бандликни таъминлашдаги юзага келаётган муаммолар, республикамизда меҳнат ресурслари бандлигини таъминлаш борасида давлат томонидан олиб борилаётган чора-тадбирлар баён этилган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасида аҳоли бандлиги даражасини оширишнинг истиқболли йўналишлари бўйича таклифлар берилган.В статье освещается социально-экономическая сущность занятости населения, выявлены проблемы обеспечения занятости населения в некоторых странах мира, изложены меры, осуществляемые государством по поддержке занятости населения в Узбекистане, даны предложения по перспективным направлениям повышения занятости в республике.In the article is illuminated social economic essence to employment of the population and revealed problems in provision of employment of the population in some countries. There are discussed measures to be realized by public institutions for employment perfection. As well there are given offers for perspective directions of employment increasing in the Republic.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Аҳолининг меҳнатда бандлиги ва уни таъминлашнинг истиқболли йўналишлари»

Толаметова З.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

А^ОЛИНИНГ МЕ^НАТДА БАНДЛИГИ ВА УНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ИСТИКБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАРИ

ТОЛАМЕТОВА З.А. АЦОЛИНИНГ МЕЦНАТДА БАНДЛИГИ ВА УНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ИСТИКБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада ах,олининг мех,натда бандлигини ижтимоий-иктисодий мох,ияти ёритилгани х,олда, дунё микёсидаги баъзи мамлакатларда бандликни таъминлашдаги юзага келаёт-ган муаммолар, республикамизда мех,нат ресурслари бандлигини таъминлаш борасида давлат томонидан олиб борилаётган чора-тадбирлар баён этилган. Шунингдек, Узбекистон Республикасида ах,оли бандлиги даражасини оширишнинг истикболли йуна-лишлари буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: бандлик, эгилувчан мех,натда бандлик, анъанавий мех,натда бандлик, монетар сиёсат, мех,нат биржалари.

ТОЛАМЕТОВА З.А. ЗАНЯТОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ И ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ЕЁ ОБЕСПЕЧЕНИЯ

В статье освещается социально-экономическая сущность занятости населения, выявлены проблемы обеспечения занятости населения в некоторых странах мира, изложены меры, осуществляемые государством по поддержке занятости населения в Узбекистане, даны предложения по перспективным направлениям повышения занятости в республике.

Ключевые слова: занятость, гибкая занятость, традиционная занятость, монетарная политика, биржы труда.

TOLAMETOVA Z.A. POPULATION EMPLOYMENT AND PERSPECTIVE DIRECTION OF PERFECTION

In the article is illuminated social economic essence to employment of the population and revealed problems in provision of employment of the population in some countries. There are discussed measures to be realized by public institutions for employment perfection. As well there are given offers for perspective directions of employment increasing in the Republic.

Keywords: employment, flexible employment, traditional employment, monetary policy, labor exchanges.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

Мецнат ресурсларининг бандлиги цамда унинг даражаси цар цандай давлат ицтисодиётини курсатувчи ва ифода-ловчи белгилардан биридир. Мецнат ресурсларининг банд-лик даражаси цанчалик юцори булса, ишсизлик даражаси шунчалик паст булади, яъни бу икки ицтисодий категория бир-бирига номутаносиб характерга эга.

Иш билан бандлик ижтимоий-иктисодий категория сифатида ижтимоий мех,нат му-носабатларининг турли-туман шаклларидан иборат булиб, кишилар у ёки бу иш урнидан ижтимоий фойдали фаолиятда тегишли да-ромад олиш билан иштирок этиш учун бу муносабатларга киришадилар.

Мех,нат ресурсларининг бандлиги, унинг товар сифатидаги ишчи кучи мех,нат бозо-рини тарк этганда ва уни истеъмол килиш бошланганда вужудга келади. Бандлик му-носабатлари барча мех,натга кобилиятли шахслар, ижтимоий гурух,лар, ижтимоий фойдали мех,натда иштирок этаётганларни, уларнинг иштирок этиш даражаси кандай эканлигини курсатиб беради.

Узбекистан Республикасида бандлик таркибига 16 ёшдан 60 ёшгача булган ва ундан катта ёшдаги жисмоний х,амда рух,ан соFлом ах,оли гурух,и киради, улар куйидаги куринишда намоён булади:

1) ёлланиб иш бажарувчи ва бунинг учун тулик ёки тулик булмаган иш вакти шарти асосида хак оладиганлар, даромад келти-рувчи бошка иш билан шуFулланганлар;

2) турли сабабларга кура (касаллик, таъ-тил, хизмат сафари, кайта тайёрлаш, мала-касини ошириш ва х,.к.) вактинча ишда булмаганлар;

3) оилавий корхонада х,ак олмасдан иш бажарганлар.

Халкаро мех,нат ташкилотининг таъри-фига кура, «иш билан банд булганларга» куйидаги шахслар киритилади.

I. Ёлланиш буйича иш билан бандлар:

1) ишловчилар - х,исобот даври мобай-нида иш х,аки эвазига маълум бир иш бажарганлар;

2) иш урнига эга булиб, х,исобот даврида вактинча ишламаётганлар, лекин расман уз иш уринларини саклаб колганлар.

II. Уз корхонасида бандлар:

1) ишлаётган шахслар, улар х,исобот даврида даромад олиш учун маълум бир иш билан шуFулланганлар;

2) корхонага эга булиб, х,исобот даврида бирон сабабга кура ишламаётганлар.

Бандликнинг узи 2 гурух,га булинади:

1) анъанавий бандлик, яъни тула иш х,афтасида доимий бандлар;

2) ноанъанавий (эгилувчан) бандлик.

Узбекистоннинг бозор иктисодиётига

утиш жараёнида амалга оширилаётган иктисодий ислох,отлар натижасида мех,нат ресурслари бандлигининг янги шакл ва усулларини келтириб чикарди. Эгилувчан бандлик ёлланма ишчи кучи таркибининг узгариш тенденциясини ифодаловчи мух,им курсаткич х,исобланади. У мех,нат бозори-нинг таркибий кисми булиб, шунингдек, яна бир катор элементларни уз ичига ола-ди (1-расм):

• функционал эгилувчанлик (кенг микёс-даги мутахассисликка эга булган ишчилар-нинг урин алмашиб ишлаши);

• мех,натга хак тулашнинг эгилувчан тизимлари;

• масофавий эгилувчанлик (кичик ти-зимларда субконтракт тизими асосида ишлаш).

Бандлик х,ар бир мамлакатнинг иктисодий ва ижтимоий ривожланишининг асо-сий мезонидир. Чунки бандлик жамиятдаги ижтимоий муаммоларни х,ал килишда иктисодий мех,нат унумдорлиги ва турмуш да-ражасини оширишда асосий уринга эга. Бандлик касбий мах,оратни оширишда мам-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

1-расм. Мех,натга лаёк,атли ах.оли1.

лакат баркарорлигини таъминлашда катта ах,амиятга эга.

Жах,он микёсидаги х,али х,ануз давом эта-ётган глобал инкироз натижасида дунё бо-зорларида талабнинг кескин камайиб, ноаниклик сакланиб колаётгани ракобат-нинг янада кучайиб бораётгани, ишлаб чикариш суръатларининг пасайиши жах,он-даги купчилик мамлакатларда бандлик би-лан ботлик жиддий муаммоларни келтириб чикармокда.

2013 йилда дунё микёсида 3 млрд киши банд булгани х,олда, улардан 1,65 млрд киши ёлланиш асосида банд булганлар ва иш х,аки оладилар, яна 1,5 млрд киши кишлок хужалигида, кичик оилавий корхо-налар ва мавсумий ишларда банддир2.

Дунё микёсида глобал муаммолардан бири шундаки, ривожланаётган ва ривож-ланмаган мамлакатларда яшаётган ишчи-ларнинг аксарияти норасмий бандлар тои-фасига мансуб булиб, руйхатдан утмаган

1 Толаметова З.А Иктисодиётни модернизация-лаш жараёнида мех,нат бозорини ривожлантириш йуналишлари. - Т.: «Иктисодиёт», 2014.

2 Доклад о мировом развитии 2013. www. worldbank. org./http/creativecommons.org/licenses/ Ьу 6-б

фирмаларда фаолият олиб бормокдалар. Мазкур иш жойларининг аксариятида мех,нат шароити талабларга жавоб бермай-ди, ишчилар ижтимоий сутурта х,ам килин-маган.

Шунингдек, дунё микёсида ривожланаётган мамлакатларнинг аксариятида ишчилар майда дех,кон хужаликларида вактин-чалик, баркарор иш х,аки мавжуд булмаган паст малакали мех,нат фаолияти билан банддирлар. Бунинг натижасида уларнинг аксарияти бир нечта иш жойларида банд булишга мажбурдирлар, шундай булса-да, уларнинг аксарияти топган маблатлари узи ва оиласи учун муносиб турмуш даражаси-ни таъминлашга етмайди.

Жах,он микёсида баъзи мамлакатларда мех,нат ресурсларининг купайиб бораётга-нини, баъзиларида камайиб бораётганини кузатишимиз мумкин. Мех,нат ресурсларининг микдорий узгариши бандлик масала-лари долзарблигини келтириб чикармокда.

1990 йилдан бошлаб Хитой мех,нат бозо-рига х,ар йили 8 млн киши келиб кушилса, Хиндистонда х,ар йили 7 млн киши мех,нат ресурслари таркибига келиб кушилади, Украина мех,нат ресурслари эса х,ар йилига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

160 минг кишига кискариб бормокда1. Шах,арларнинг тезда купайиб бораётгани х,ам бандлик таркибига уз таъсирини курсатади. 2020 йилга бориб ах,олининг ярми ривожланаётган мамлакатлардаги катта ва кичик шах,арларда яшайди. Нати-жада кишлок хужалигига нисбатан нокиш-лок хужалиги тармокларида бандлик купа-йиб боради.

Ах,олининг мех,натда бандлик х,олатига демографик жараёнлар уз таъсирини курсатар экан, республикамизда ах,олининг усиши юкоридир, айни вактларда дунё микёсида баъзи мамлакатларда, жумладан Европа мамлакатларида ах,олининг кекса-йиши кузатилмокда.

Мазкур мамлакатларда мех,нат ресурсла-рига нисбатан кекса ах,оли улушининг ошиб бораётгани бандликка х,ам уз таъсирини утказмокда.

Кекса ах,оли улуши купайишининг сабаб-лари:

1. ТуFилишнинг камайиши, ёшлар сони-нинг кискариши.

2. Умр куриш ёшининг ошиб бориши.

Европа мамлакатларида кекса ах,оли улушининг мех,натга лаёкатли ах,олига нисбатан ошиб боришининг окибатлари:

1. Ах,оли иктисодий фаоллигининг паса-йиши.

2. Ах,оли х,аракатчанлигининг пасайиши.

3. Пенсия фонди маблаFларини тулай-диган мех,натга лаёкатли ах,оли улушининг кискариши.

4. Давлат ижтимоий хизматларига эх,тиёжларнинг ортиши.

Демографик вазият 2050 йилда дунё ах,олиси 9,3 миллиард булишини курсат-мокда, бу даврда х,ар бир аёлга 2 нафардан фарзанд туFри келади. 2050 йилда 65 ёшдан катталар 2010 йилга нисбатан 3 баробар купаяди. Осиёда аёллар купайиши кутил-

1 Доклад о мировом развитии 2013. www. worldbank. org./http/creativecommons.org/licenses/ by 6-б

мокда. 15 ёшдан кичик ёшдагиларнинг усиши баркарор булиб колади2.

Ривожланган давлатларда эса мех,натга лаёкатли ёшдагилар кискариб боради. Мазкур мамлакатлардаги демографик жараёнлар кекса ах,оли улуши купайишининг иктисодий усишга салбий таъсир килиши, натижада бир канча ижтимоий-иктисодий муаммоларни келтириб чикаришини кур-сатмокда.

Дунё микёсида бандлик буйича долзарб муаммолардан бири - бу норасмий мех,нат-да бандлик окимларининг кенгайиб бора-ётганлиги, шунингдек, банд булганларнинг аксарияти иш жойларининг етишмаслиги сабабли кискартирилган иш кунида банд булаётганлигидир.

Африка мамлакатларидаги ёшларнинг 80 фоизини норасмий мех,натда бандлар таш-кил этмокдаки, ёшлар ва аёлларнинг аксарияти норасмий бандлар каторига кушилиб колмокда. Масалан, Лотин Америкасидаги ёшларнинг 10 нафаридан 6 нафари норасмий бандлар каторига кириб колган. Рос-сияда мех,нат бозорига биринчи марта кириб келаётган ёшларнинг 50,9 фоизи норасмий бандлардир, Арманистонда ёшларнинг 64,2 фоизи, Мисрда 91,1 фоизи норасмий бандларни ташкил этмокда3. Шуни алох,ида таъкидлаб утиш зарурки, норасмий иш жойлари сифатсиз булиб, талаблар-га мутлако жавоб бермайди. Дунё микёсида норасмий мех,натда бандлик кишлок хужалигида купрок учрамокда, шунингдек аёллар уртасидаги норасмий мех,натда бандлик эркакларга нисбатан юкоридир. Мех,нат бозорида гендер тенглиги масала-ларига эътибор каратадиган булсак, 2013 йилда дунё микёсида банд булган аёлларнинг 49,1 фоизи, иш билан банд эркаклар-нинг 46,9 фоизи бандлик кафолатлари уму-

2 «Политика в сфере занятости в целях устойчивого восстановления и развития». Международная конференция труда. 2014.. www.ilo.org/ publns. http:/www.ilo.org/wemsp 5 groups/public/---ed_norm/---relconf documents meetingdocument wems_204976. Pdf. -32-б.

3 Уша манба, 14-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

2-расм. Мех,нат ресурсларининг так,симланиши (%да)Ч

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 о

72,6 73,2 73,9 74,8

27,4 26,8 26,1 25,2

2011

2012

2013

2014

ман булмаган иш жойларида банддирлар2. Жах,ондаги купчилик мамлакатларда аёл-ларнинг мех,натда бандлиги етарли дара-жада булмай, эркаклар бандлиги эса 4/5 кисмни ташкил этади. Масалан, Покистонда бандларнинг 28%ини аёллар, Танзания ва Вьетнамда банд булганларнинг 75%ини эркаклар ташкил этади3. Аёллар эркакларга нисбатан кам даромад топадилар, бунинг сабаби уларнинг саводсизлиги ёки таълим даражаси, тажрибаси пастлигидир.

Дунё микёсида глобал тадкикотларнинг курсатишича, иш берувчиларнинг 35-40 фоизи буш иш жойларига кадрларни то-пишда кийинчиликларга учрамокдалар, чунки буш иш жойларига уз мех,натларини таклиф этаётганларнинг малакаси, касб-

1 Манба: Труд и занятость в Узбекистане 2015.

2 «Политика в сфере занятости в целях устойчивого восстановления и развития». Международная конференция труда. 2014. www.ilo.org/publns. http:/www.ilo.org/wemsp 5 groups/public/- - - ed_ norm/- - - relconf documents meetingdocument wems_204976. Pdf. -40-б.

3 Доклад о мировом развитии 2013. www. worldbank. org./http/creativecommons.org/licenses/

by. -3-б.

корининг иш жойларидаги талабларга мос келмаслигидир4.

Ах,олининг мех,натда бандлик даражаси-га куйидаги омиллар таъсир этади:

- демографик жараёнлар;

- глобализация;

- урбанизация;

- техника тараккиёти;

- макроиктисодий инкирозлар ва икти-содий пасайишлар.

Худуднинг мех,нат салох,иятидан самара-ли фойдаланиши факат мех,нат ресурсларининг бандлиги билангина эмас, балки унинг таркибий тизимига тармоклар ва сох,аларда кандай бандлиги билан х,ам ифодаланади.

Ах,оли бандлиги сох,асининг тах,лили шуни курсатадики:

- мустакилликкача булган даврда иш-ловчиларнинг асосан купчилик кисми иш-лаб чикариш тармокларида банд булиб, хизмат курсатиш сох,аларидаги мех,нат билан бандлик етарли даражада булмаган;

- кишлок хужалигидаги иш билан бандлик даражаси х,ам юкори булиб келган.

Республикамизда мустакилликкача булган даврларда кишлокларда мех,натга лаё-

4 Уша жойда, 48-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

катли ах,олининг аксарият кисми кишлок хужалиги ишлаб чикаришида банд эди.

Иктисодий ислох,отларнинг чукурлашуви, иктисодиётдаги модернизациялаш жараё-ни ва инвестиция сиёсати, кичик ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиши бозор ту-зилмалари тармоFининг кенгайиши х,амда ах,олининг уз-узини иш билан таъминлаши - иктисодий фаолликнинг ошишига асос булди ва бандликнинг куйидаги жараёнла-ри кузга ташланди:

- мех,натга лаёкатли ёшга етган ёшлар мех,нат бозорига фаолрок кира бошлади;

- молия, кредит ва суFурта тизимларида, савдо, умумий овкатланиш, уй-жой, комму-нал хужалиги ва ах,олига маиший хизмат курсатиш сох,аларида бандлик йилдан-йилга усиб бормокда;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- кишлок хужалигидан ортикча ишчи кучини бушатиб, бошка сох,аларга утказиш жараёни жадаллашди;

- корхона ва ташкилотларнинг мулк шакллари буйича бандлигида тузилмавий силжишлар давом этмокда.

Узбекистонда ах,оли сони 2014 йилда 30492,8 минг кишини ташкил этди. 2015 йилда ах,оли сони 31022,5 мингдан иборат булиб, эркаклар 15552,2 мингдан, аёллар 15470,3 мингдан иборат булди. 2013 йилда мех,натга лаёкатли ёшдаги доимий ах,оли сони 18517,6 минг кишидан, 2014 йилда эса 18814,0 минг кишидан иборат булди. Бу жами ах,олининг 61,7 физини ташкил этди1.

2015 йилда мех,натга лаёкатли ёшдан ки-чиклар 29,9 фоиздан, мех,натга лаёкатли ёшдагилар 61,4 фоиздан, мех,натга лаёкатли ёшдан катталар 8,7 фоиздан иборат булди.

Ах,олининг мех,натда бандлигини таъ-минлашда мех,нат ресурсларининг иктисодий фаол ва нофаол гурух,ларга були-нишига эътибор каратиш зарур. 2013 йилда Узбекистан Республикасида мех,нат ресурс-лари 17814,1 мингдан иборат булгани х,ол-да, 8214,6 минги, яъни 46,1 фоизи кишлок жойлари улушига туFри келди. 2013 йилда республикада иктисодий фаол ах,оли 13163,0 минг кишини, яъни 73,9 фоизни

1 Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. - Т., 2015. -15-, 17-б.

ташкил этди, иктисодий нофаол ах,оли 4651,1 минг кишидан, яъни 26,1 фоиздан иборат булди2.

2014 йилда мех,нат ресурслари 18048,0 мингдан, иктисодий фаол ах,оли 13505,4 мингдан, яъни 74,8 фоиздан, нофаол ах,оли 25,2 фоиздан, иктисодиётда банд булганлар 12818,4 мингдан иборат булди3.

Мех,нат ресурсларининг банд булмаган катламини иш билан таъминлаш максадида куплаб мех,нат биржалари ташкил этилди. Вилоят ва туманлараро «Бандлик» дастур-лари ишлаб чикилиб, бу борада амалий ишлар олиб борилмокда. Энг мух,ими бозор иктисодиётига утиш концепциясида белгиланган «Давлат - бош ислох,отчи» та-мойили асосида иктисодий ислох,отлар утказилмокда.

Узбекистонда миллий иктисодиёт тарки-бий тузилишини узгартириш жараёнлари бозор ислох,отлари билан биргаликда кушиб олиб борилгани х,олда янги иш уринларини вужудга келтиришга катта эътибор каратилмокда. Айникса, кишлок хужалиги мах,сулотларини кайта ишлаш са-ноатини ва хизмат курсатиш сох,аларини кишлок жойларига киритиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини куплаб ташкил этиш йули билан янги иш уринларини яратиш мух,им ах,амият касб этмокда. Шу боис кишилар учун макбул ва юкори даромад олишни таъминлайдиган х,амда окилона, самарали иш билан бандлигини таъминлашга кодир булган иктисодиёт таркиби шакллантирилди.

Республикамизда янги иш уринларини ташкил этиш, иктисодиёт тармоклари тар-кибини диверсификация килиш, малакали мутахассислар тайёрлаш ва шунингдек, 12 йиллик мажбурий таълим тизимига утиш борасида курилган чора-тадбирлар ах,оли-нинг бандлик даражасини янада ошириш имконини берди4.

Мех,нат ресурсларининг бандлиги ах,оли-нинг мух,им ижтимоий-иктисодий тавсифи хисобланади. Республикамизда бандлик-

2 Уша манба. -32-б.

3 Уша манба. -33-б.

4 Труд и занятость в Узбекистане 2014.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

3-расм. И^тисодиётда банд булганларнинг уртача йиллик сони

12818

2010

2011

2012

2013

2014

нинг энг юкори даражаси 35 ёшдан 45 ёш-гача булган ахолига т^ри келади.

Узбекистон Республикасида ахоли банд-лигини таъминлаш ва иш уринларини таш-кил этиш муаммоларини изчил хал этишга каратилган тизимли чора-тадбирларнинг амалга оширилиши натижасида иктисодиёт-даги банд ахоли сони йилдан-йилга усиб бормокда, натижада 2012 йилда иктисо-диётда банд булганлар 12224 мингдан ибо-рат булгани холда банд булганлардан 45,4%и аёллар, 54,6%ини эркаклар ташкил этди.

2013 йилда иктисодиёт тармокларида банд булганлар 12523 минг кишидан ибо-рат булгани холда, банд булганларнинг 12,9 фоизи саноатда, 27,2 фоизи кишлок ва урмон хужалигида, 9,3 фоизи курилишда, 5,3 фоизи транспорт ва алокада, 11,0 фоизи савдо ва умумий овкатланишда, 3,6 фоизи уй жой коммунал хужалигида, 13,1 фоизи таълим, маданият, фан ва илмий хизмат курсатишда, 0,5 фоизи молия кредит ва сугурта тармокларида уз фаолиятларини олиб боришди. Шунингдек, иктисодиёт тармокларида банд булганларнинг 45,7 фоизини аёллар, 54,3 фоизини эркаклар ташкил этди.

Ахоли бандлигини таъминлаш ва иш уринлари ташкил этиш муаммоларини изчил хал этишга каратилган тизимли чора-тадбирларнинг амалга оширилиши натижасида иктисодиётдаги банд ахоли сони

2,5%га усди ва 2014 йилда 12818 минг ки-шига етди. Ахоли бандлиги таркибида хам мухим ижобий узгаришлар таъминланди. Агар мустакилликнинг дастлабки йиллари-да иш билан банд булганларнинг 60%и дав-лат сектори хиссасига туFри келган булса, 2014 йилда иктисодиётнинг нодавлат сек-торидаги банд булган кишилар улуши 81,9%ни, давлат секторида 18,1%ни ташкил этди1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-ликда бандлар 76%ни ташкил этди. 2014 йилда бандликнинг энг юкори курсаткич-лари Андижон вилоятида 1245,0,7 минг ки-шини, Самарканд вилоятида 1402,5 минг кишини, ФарFOна вилоятида 1462,8 минг кишини, Тошкент вилоятида 1272,4 минг кишини ташкил этди2.

Ахолининг бандлик даражаси, даромад-лари ва унинг турмуш даражасини ошириш, шунингдек, мехнат бозорида ишчи кучига булган талабни янада туларок кондириш буйича республикамиз худудлари ва иктисодиёт тармокларидаги мавжуд мехнат салохиятидан самарали фойдаланиш мак-садида, Узбекистон Республикасида янги иш уринларини ташкил этиш ва ахоли бандлигини таъминлаш дастури ишлаб чи-килган булиб, хозирги даврда ундан самарали фойдаланилмокда.

1 Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами, 2014.

2 Узбекистон Республикасининг йиллик статистик туплами, 2015. -63-б.

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

Узбекистан Республикаси узининг мил-лий, демографик хусусиятларидан келиб чиккан холда касаначилик ва оилавий тад-биркорлик каби ахоли бандлигини таъмин-лашнинг янги шаклларини фаол ривожлан-тириб бормокда.

Бандликнинг сохалар буйича таркибида хам ижобий тенденциялар кузатилмокда: кишлок хужалигида банд булган ахоли сони сезиларли даражада камайди. Агар утган асрнинг 90-йилларининг бошида мазкур сохада ишловчилар сони жами иш билан банд булганларнинг 40%ини ташкил этган булса, 2014 йилда 27,6 фоиздан иборат булди. Хизмат курсатиш сохаларида эса иш билан банд булганлар сони усиб, 2015 йилда 50%га етди. 2014 йилда саноатда банд булганлар 12,8 фоиздан, курилишда 9,4 фоиздан иборат булди1.

Натижада хизмат курсатиш сохасининг ялпи ички махсулотдаги улуши 2010 йилда-ги 49 фоиздан 2015 йилда 54,5 фоизга етди.

Дехкон ва шахсий ёрдамчи хужаликлар базасида чорвачилик ва паррандачиликни ривожлантириш буйича курилган чора-тадбирлар ахоли бандлигини таъминлашга сезиларли хисса булиб кушилди.

Иктисодиётни модернизациялаш даври-да ахолининг самарали бандлигини юзага келтириш масалаларини хал килиш, замо-навий бандлик сиёсатини мехнат бозори-нинг ривожланиши билан мувофик холда булиши долзарб вазифалардан хисобланади ва унда куйидагиларни амалга ошириш зарур:

- мехнат ресурсларига булган талаб ва таклифнинг мувозанатини истикболда хам саклаб колиш;

- бандликнинг «уйдан чикмасдан» компьютер технологиялари ва тегишли алока воситаларига асосланган иш урнига эга булиш борасидаги улуши ортиши;

- мехнат ресурсларининг таклифи ва ишчи жойларининг микдори уртасида му-возанатликни келгусида хам саклаб колиш;

1 Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами, 2014. -35-б.

- янги ишчи уринларини яратиш ва мав-жуд иш жойларининг самарадорлигини ошириш.

Янги иш уринлари ташкил этиш ва ахоли бандлигини таъминлаш буйича минтакавий дастурларнинг амалга оширилиши натижа-сида республикамизда 2013 йилда 970 минг киши иш билан таъминланди. 2015 йилда эса 980 мингдан ортик иш жойлари ташкил этилган булиб, бу иш уринларининг 60 фоиздан ортиFи кишлок жойларда яратилган. Шунингдек, 2015 йилда 480 мингдан ортик коллеж битирувчиси иш билан таъминланди. Тижорат банклари томонидан уларга уз бизнесини ташкил этиш учун 280 млрд сумга якин имтиёзли кредитлар ажратилди ва бу 2014 йилга нисбатан 1,3 баробар купдир.

Глобаллашув жараёни мехнат характе-рини хам узгартириб бормокда. Дунё микёсида яратилаётган иш жойларида ху-сусий сектор алохида уринга эга булиб, 10 та яратилаётган иш жойини 9 таси хусу-сий сектор улушига туFри келмокда2. Узбекистонда ахолини иш билан таъмин-лашни янада яхшилаш ва унинг фаровон-лигини оширишнинг энг мухим йуналиши сифатида кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик, хизмат курсатиш ва касаначилик сохаларини куллаб-кувватлаш ва ривож-лантиришни раFбатлантириш, ишлаб чика-риш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш буйича кенг куламли иш-лар амалга оширилмокда.

Хозирги вактда Узбекистонда хам кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун салмокли меъёрий-хукукий асос яратилган, институционал узгартишлар амалга оширилган.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни раFбатлантириш буйича курилган чора-тадбирлар натижа-сида 2014 йилда 20 мингдан зиёд янги кичик бизнес субъектлари ташкил этилди, уларнинг умумий сони эса 195 мингдан ортикни ташкил этди. 2014 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасида

2 www.undp.uz.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

480 мингдан ортик янги иш урни ташкил этилди.

Узбекистан Республикасида олиб бори-лаётган иктисодий ислохотлар натижасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши 2000 йилда 31 фоизни ташкил этган булса, 2015 йилга келиб, 56,7 фо-издан иборат булди. 2015 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда банд бул-ганлар 77 фоизни ташкил этди1.

2015 йилнинг 1 июлидан якка тартибда-ги тадбиркорларга, фаолиятидан келиб чиккан холда хар бир ёлланган ишчи учун бюджетдан ташкари Пенсия жамFармасига энг кам ойлик иш хакининг 50 фоизи микдорида суFурта бадали ва якка тартиб-даги иш берувчига тадбиркор учун урна-тилган ставканинг 30 фоизи микдорида катъий белгиланган солик тулаш шарти би-лан бир нафардан уч нафаргача ишчини ёллаш хукуки берилади. Якка тартибдаги тадбиркорлар касб-хунар коллежи бити-рувчиларини ишга ёллаган холда коллежни битиргандан бошлаб ун икки ой мобайнида ёлланма ишчилар учун катъий белгиланган соликдан озод этилади.

Жахон банкининг «Бизнесни юритиш» рейтинги буйича Узбекистон 2015 йилда 87-уринга эга булди. «Янги бизнесни куллаб кувватлаш» рейтинги буйича эса 42-уринни, «Кичик бизнес субъектларига кредит бериш» рейтинги буйича хам 42-уринни эгал-лагани республикамизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликка алохида эътибор берилаётганидан далолат беради.

2015 йилнинг 1 январидан бошлаб рес-публикамизнинг барча худудларида тад-биркорлик фаолиятини куллаб-кувватлаш

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораёт-ган ислохотларни, иктисодиётимизда тарки-бий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига батишланган Вазирлар Махкамаси мажлисида-ги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

максадида «ягона дарча» марказлари фао-лият бошлади. Ушбу марказларнинг асосий вазифалари куйидагилардан иборат:

- «Ягона дарча» тамойили буйича дав-лат хизматларини курсатиш;

- тадбиркорлик субъектларини руйхат-дан утказиш, рухсат бериш ва лицензия-лашда шаффофликни таъминлаш;

- тадбиркорларга ахборот ёрдами курсатиш, давлат хизматларини курсатиш тар-тиби ва муддатлари туFрисида бепул мас-лахат бериш.

Республикамизда иктисодиётни модер-низациялаш шароитида окилона бандлик-ни таъминлаш максадида куйидагиларни амалга ошириш зарур:

- республика иктисодиётининг юкори самарали, экспортга йуналтирилган тузил-масини янада ривожлантириш;

- иктисодиётнинг узак тармокларини техника билан кайта жихозлаш, модерни-зациялаш жараёнини янада ривожлантириш;

- енгил ва кайта ишлаш саноати корхо-наларини техника билан кайта жихозлаш ва замонавийлаштириш. Бунда мукаммал технологик жараённи уз ичига олган, тайёр махсулот ишлаб чикарадиган, минерал ва кишлок хужалиги хом ашёсини сифатли кайта ишлайдиган кувватларни вужудга келтиришга устуворлик бериш;

- юкори технологияни ва илмталаб иш-лаб чикаришларни жадал ривожлантириш асосида ички ва ташки бозорларда рако-батбардош махсулотлар ишлаб чикарувчи тармокларнинг устуворлигини таъминлаш;

- замонавий технологиялар асосида пахта толаси ва мева-сабзавот махсулот-ларини чукур кайта ишлаш, ташки ва ички бозорларда талаб юкори булган тайёр эко-логик тоза тукимачилик ва енгил саноат махсулотларини ишлаб чикариш хажмини ошириш;

- саноатда бандликни ривожлантириш, бу оркали ялпи ички махсулотда саноат-нинг улушини оширишга эришиш, саноат ва кишлок хужалигида туб таркибий узгаришларни узлуксиз давом эттириш, ху-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

сусий мулк, тадбиркорлик ва кичик бизнес-ни жадал ривожлантириш;

- хизмат курсатиш сохаларини ривожлантириш, уларнинг иктисодиётдаги урнини кенгайтириш ва кучайтириш. Чунки истик-болда хизмат курсатиш сохаларининг ри-

вожлантирилиши мамлакатда, шу жумла-дан, кишлок жойларида куплаб янги иш уринларини яратиш, ахоли даромадларини ошириш ва турмуш даражасини усти-ришнинг мухим омилига айланиши лозим.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эт-тириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бе-риш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

3. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: «Узбекистон», 2011. -56-б.

Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг БМТ Мингйиллик ривожланиш максадларига баFишланган саммити ялпи мажлисидаги нутки. // «Халк сузи» газетаси, 2010 йил 22 сентябрь.

4. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровон-лигини янада юксалтиришдир. - Т.: «Узбекистон», 2010. -80-б.

5. Каримов И.А. Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. 17-жилд - Т.: «Узбекистон», 2009. -280-б.

6. Узбекистан в цифрах, 2013. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. -Т., 2013.

7. Толаметова З.А. Иктисодиётни модернизациялаш жараёнида мехнат бозори-нинг ривожланиш йуналишлари. - Т.: «Иктисодиёт», 2014. -305-б.

8. шшш.шогИ.Ьапк.огд

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.