Научная статья на тему 'Ўзбекистонда рационал истеъмол нормаларини ишлаб чиқиш – аҳоли турмуш даражаси ва сифатини оширишнинг муҳим омили'

Ўзбекистонда рационал истеъмол нормаларини ишлаб чиқиш – аҳоли турмуш даражаси ва сифатини оширишнинг муҳим омили Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1247
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рационал истеъмол / истеъмол сифати / рационал истеъмол бюджети / товар ва хизматлар истеъмоли / аҳоли турмуш даражаси ва сифати / озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарлари истеъмоли / rational consumption / consumption quality / rational consumption budget / goods and services consumption / population life standards / food and non-food goods consumption

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тагаев Б. Э.

Мақолада аҳоли турмуш даражаси ва сифатини белгилаш ҳамда ошириш масалалари кўриб чиқилган. Аҳоли фаровонлигини ташкил қилувчи муҳим таркибий қисмлардан бири бўлиб, аҳолининг товар ва хизматларни истеъмол қилиши ҳисобланади. Аҳолининг амалда товар ва хизматларни истеъмол қилиши илмий ва амалий аҳамиятга эга бўлиб, аҳолининг турмуш даражаси ва сифатини янада ошириш мақсадида товар ва хизматларни истеъмол қилишнинг рационал нормаларини ишлаб чиқишни тақозо қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RATIONAL CONSUMPTION NORMS DEVELOPMENT AS IMPORTANT FACTOR OF POPULATION LIFE STANDARTS INCREASING

In this paper the population living standard definition and increasing issues are considered. One of the major components of population well-being standard is consumption of goods and services. Scientific and practical interest are define of goods and services factual consumption by population and development rational norms of their consumption for further increase of population living standard purposes.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда рационал истеъмол нормаларини ишлаб чиқиш – аҳоли турмуш даражаси ва сифатини оширишнинг муҳим омили»

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

>

Тагаев Б.Э.

Узбекистан Республикаси Вазирлар Мах,камаси х,узуридаги Ижтимоий тадк,ик,иотлар институти лойих,а рах,бари, и.ф.н.

УЗБЕКИСТОНДА РАЦИОНАЛ ИСТЕЪМОЛ НОРМАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИКИШ - АДОЛИ ТУРМУШ ДАРАЖАСИ ВА СИФАТИНИ ОШИРИШНИНГ 1ЩИМ ОМИЛИ

Ицтисодий ислоцотларни чуцурлаштириш шарои-тида ацоли турмуш даражасини бацолаш муаммолари узгаришлар жараёни ва моциятига мос цолда янгича тус олмоцда. Ушбу муаммолар, айницса, Узбекистон учун дол-зарбдир, чунки инсон манфаатларини таъминлаш масала-си барча йуналишдаги ислоцотларнинг бош мацсади сифа-тида цуйилган. Ацолининг моддий фаровонлигини ошириш мамлакат ривожланиши стратегиясининг асосий устувор вазифаларидан бири этиб белгиланган.

Ах,оли фаровонлигини узида яккол мужас-сам этадиган энг мух,им курсаткич - бу оила истеъмол бюджетининг х,ажми ва таркиби-дир.

Ушбу курсаткич оила ялпи даромадлари х,ажми ва таркибига, истеъмол бозорининг зарур товар ва хизматлар билан тулдирилиши х,амда оила даромадларининг ана шу истеъмол товарлари ва хизматларни харид килиш имкониятларига боFлик.

Ацолининг амалда товар ва хизматларни истеъмол килиши илмий ва амалий ах,амиятга эга булиб, у ах,оли турмуш даража-сида руй бераётган энг сезиларли объектив узгаришларни, истеъмолнинг реал киймати ва таркибининг шаклланишини аниклаш им-конини беради.

Товар ва хизматлар истеъмоли - ах,оли фаровонлиги даражасини белгилаб берувчи мух,им таркибий кисмдир. Истеъмол билан баркарор иктисодий усиш, истеъмол бозори-да талаб ва таклиф мувозанатининг таъмин-ланиши, озик-овкат ва ноозик-овкат товарла-

рини ишлаб чикаришни куллаб-кувватлаш ва раFбатлантириш механизми, пуллик хизматлар курсатиш х,амда рационал овкатланиш стратегиясини амалга ошириш ва бошкалар бевосита боFликдир.

Узбекистон Президенти И.Каримов уз маъ-рузаларида таъкидлаганларидек: "Юртимизда утган йиллар давомида иш х,аки ва пенсия-ларнинг харид кобилияти изчил ва баркарор усгани ацолининг х,аёт даражаси ва сифати ортиб бораётганининг яккол тасдиFидир.

Бунинг исботи тарикасида куйидаги мисол ва ракамларни келтирмокчиман. Агар 1991 йилда энг кам иш х,акига Халкаро мех,нат ташкилоти ва Жах,он соFликни саклаш ташки-лотининг тавсияларига катъий мувофик тарз-да х,исоблаб чикилган истеъмол корзинкаси кийматининг факат 8 фоизини ташкил этадиган товар ва хизматларни харид килиш мум-кин булган булса, 2011 йилда бу курсаткич истеъмол корзинкасининг 120 фоизини ташкил

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / 31 ^

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

этди ёки 15 баробар усди, энг кам пенсиянинг харид кобилияти эса 9 карра ошди"1.

Ахоли даромадларининг баркарор усиши уларнинг тупланиши ва жамFарилишининг стабил равишда ошишини таъминлаш имко-нини берди. Факатгина 2012 йилнинг узида ахолининг тижорат банклардаги омонатлари 34 фоизга, охирги 10 йил ичида эса 40 баро-барга ошди.

Турмуш киймати ва ахоли сонининг усишига карамасдан, ахолининг хох номинал, хох реал пул даромадлари курсаткичларининг, айникса, охирги 5-6 йилда жадал равишда-ги ошиши туфайли уй хужаликларининг ис-теъмол максадлари, жумладан, озик-овкат махсулотлари хамда замонавий маиший ва узок муддат фойдаланалидиган товарлар хариди учун харажатларининг усиши тен-денцияси пайдо булди ва у йилдан-йилга мустахкамланмокда.

Президентимиз Узбекистон Республикаси мустакиллигининг йигирма икки йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги таб-рик сузида айтиб утганларидек, 2000 йил-га нисбатан хозирги вактда Узбекистоннинг ялпи ички махсулоти 3,1 марта, ахоли жон бошига хисоблаганда 2,6 марта, таккослама бахолардаги номинал иш хаки 22 марта, пенсияларнинг уртача микдори 12,7 марта, ахоли жон бошига реал даромадлар эса 8,4 марта ошган2.

Хозирги вактда оилаларнинг 97 фоизи уз турар-жойларига эга, ахолининг 90 фоизи узок муддатли истеъмол товарларининг бар-ча асосий турлари билан таъминланган, хар учинчи оиланинг шахсий автомобили бор, озик-овкат махсулотлари таъминоти етарли даражада.

Утказилаётган суровларга караганда, хозирги вактда юртимиз ахолисининг де-ярли 50 фоизи узларини урта синфга ман-суб деб хисоблайдилар, холбуки 2000 йилда факатгина 24 фоиз ахоли шундай фикрда эди.

1 Каримов И.А.. 2012 йил ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.:"Узбекистон" НМИУ, 2012. -14-15-б.

2 Каримов И.А.. Мустакиллик - барча эзгу режа ва марраларимизнинг мустахкам мезонидир. -Т.:"Узбекистон" НМИУ, 2013. -8-б.

Шундай килиб, охирги 5-6 йил ичида мам-лакатда номинал ва реал даромадлар усиши ва уларнинг истеъмол максадларига, жумладан, озик-овкат махсулотлари ва бирламчи эхтиёж товарлари харидига сарфланиши тенденция-си вужудга келди ва у тобора мустахкамланиб бормокда. Бу хам дехкончилик, хам чорвачи-лик сохаларида етиштирилган асосий озик-овкат махсулотлари киши бошига уртача истеъмолининг тадрижий равишда усишига ёрдам берди (баъзи озик-овкат махсулотлари хажмларидаги тегишли йилда уларни етиш-тириш учун юзага келган об-хаво шароит-ларига боFл и к сезиларли фарк сакланиб колмокда). Уй хужаликларининг узок муддатли маиший ва маданий истеъмол товарлари (жумладан, енгил автомобиллар) ху-сусидаги эхтиёжларининг янада туликрок кондирилиши билан бир вактда, уларнинг тупламларидаги замонавий ва энг янги турлар-га йуналтирилган структуравий узгаришлари юзага келди.

Таъкидлаш жоизки, Узбекистонда 19902012 йиллар мобайнида ахоли сонининг 45 фоизга ошишига карамасдан, киши бошига уртача истеъмол гушт ва гушт махсулотлари буйича 38,7%, тухум буйича 2,1 марта, саб-завот буйича 1,7 марта, картошка буйича 1,9 марта, мевалар буйича 5,4 марта ва шакар буйича 2,1 мартага ошди. Бу борада истеъмол структураси янада сифатлирок озик-овкат махсулотлари томонга узгаряпти, ахоли то-монидан истеъмол килинаётган озик-овкат молларининг номенкулатураси ва ассорти-менти унлаб марта усди.

Бугунги кунга келиб ахолининг истик-болдаги даромадларига оид давлат сиёса-тининг оптималлаштирилиши амалда ра-ционал истеъмол бюджети ишлатилишини белгилайди. Ушбу восита урта синф кенг катламини ташкил килиш хамда иш хакининг худудий коэффициентларини кайта куриб чикишга йуналтирилган чораларни амалга ошириш учун ишлатилиши мумкин. Бунда иктисодиётнинг бюджет сектори ходимлари ахолининг урта даромадли катламини ташкил этиши даркор, бу эса иктисодий ривож-ланиш давомининг хамда мамлакатдаги сиё-сий баркарорликнинг зарурий шартидир.

Рационал истеъмол бюджети деб, хара-жат кисми моддий ва маънавий неъматлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

г Г 32 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / \

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА *

ва хизматларнинг илмий нуктаи назардан маъкул булган муайян туплами истеъмол-нинг рационал нормаларидан келиб чикиб шаклланадиган назарий курилган идеал бюд-жетга айтилади. Рационал истеъмол бюдже-ти - ижтимоий-иктисодий тахлил воситаси хамда унга интилиш керак булган ориентир ва максаддир.

Истеъмолнинг рационал даражаси инсон-нинг маъкул эхтиёжлари кондирилишидан келиб чикиб аникланади. Унинг ичига кира-диган товар ва хизматлар туплами шахснинг тулик ва мукаммал физиологик ва ижтимо-ий ривожланишини таъминлайди. Истеъмол корзинкаси тупламини аниклашда инсон-нинг жисмоний ва ижтимоий эхтиёжларини урганадиган турли фанлар маълумотларидан фойдаланилади.

Истеъмол сифати стандартларини ишлаб чикиш куйидагилар буйича аник тасаввурга эга булиш учун зарурдир:

■ амалда эришилган турмуш даражаси;

■ амалга оширилаётган ижтимоий дастур-лар максадлари;

■ ижтимоий кафолотларнинг асосланган-лиги ва хоказо.

Истеъмол сифати стандартининг тахминий структураси мувозанатланган,етарлича озик-овкат махсулотларидан таркиб топган, куни-га 2750-3500 ккал микдорида булган етарлича озикланишни; рационал меъёрлардаги (20-30 кв.м.) сифатли коммунал хизматлар мажмуаси булган обод турар-жойни; етарлича неъматлар мажмуини; буюмларни янги русумли ассортиментига муддатидан аввал алмаштира олишга эришишни таъминлаши керак.

Рационал фаровонлик бюджети шакллани-шининг асосини айрим белгиларга кура урта катламларга, аникроFи унинг "асосий" пастки кисмига киритилиши мумкин булган шахслар ташкил килади. Бундай тасарруф йулини ёши жихатдан (ёшлар ва урта ёшдагилар, шунинг-дек, ишлаётган ёки якинларидан ёрдам ва кумак олиб турган кексаларнинг бир кисми) ёки оилавий ахволига кура (оилалилар хамда ёлFизлар) деярли фаркланмайдиган купгина ижтимоий-демографик гурухлар вакилла-ри танлайдилар. Хал килувчи ахамиятга эга булган ижтимоий-касбий статус, рационал овкатланиш стратегияси, энг аввало, ишлай-

диганлар, бюджет сохасида банд булганлар, шунингдек, кичик ва урта бизнеснинг пастки буFимларидаги ёлланма хизматчилар учун характерлидир. Ушбу категориядаги истеъ-молчиларнинг каттагина кисми олий маълу-мотга эга.

Рационал истеъмол бюджети инсон-нинг рационал, окилона эхтиёжларини кондиришнинг илмий асосланган меъёр-лари ва нормативларига кура товар ва хиз-матларнинг истеъмоли, уй хужаликларининг маданий-маиший ва хужалик моллари билан таъминланганлигини ифода этади. Хакикий ижтимоий фойдалиликка асосланган ушбу ижтимоий норматив жамиятда эришилган истеъмол даражаси, унинг амалдаги структу-расининг рационал структурасига нисбати-ни бахолашнинг энг мухим мезонидир. Ушбу сохада олиб борилаётган тадкикотларда рационал истеъмол бюджети структураси куйидагича: озик-овкат махсулотлари -30% гача, ноозик-овкат махсулотлари - 47% (ундан матолар, кийим-кечак, пойабзал - 20%, маданий-маиший буюмлар - 18%, бошка то-варлар - 9%) ва барча хизматлар 23% булиши лозимлиги тавсия килинмокда.

Масалан, Россиядаги баъзи олимлар рационал истеъмол бюджетини куйидагича таъ-рифлайдилар: урта даромад истеъмол бюд-жетлари жамиятнинг урта синфи катламлари хаёти, яъни "урта синф" деб аталадиганлар учун моддий шароитлар яратувчи ахоли ва иш берувчиларнинг даромад ва харажатлари баланси хамда давлатнинг молиявий тизими-даги маблаFларини ифодалайди1.

Рационал харакат стратегияси - бу истеъ-молчининг натижа ва сарфлар нисбатининг катъий хисобига, эхтиёжни кондиришнинг энг рационал йулини танлашга асосланади-ган харакатидир. Истеъмолчининг асосий максади - нарх ва сифат нисбатининг опти-маллаштирилишидир.

Товар ва хизматлар истеъмолининг рационал нормативларини ишлаб чикиш ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг урта ва узок муддатли прогнозларини шаклланти-ришда улардан амалда фойдаланиш, истеъмол

1 Бобков В.Н. Методологический подход всероссийского центра уровня жизни к изучению и оценке качества и уровня жизни населения. // "Уровень жизни населения регионов России", 2009 г, № 7. -С. 29.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА / 33 ^

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

1 -жадвал

Асосий озик,-овк,ат махсулотлари истеъмоли рационал нормалари буйича Жах,он соглик,ни саклаш

ташкилотининг тавсиялари (кг/йил/жон бошига)

Озик-овкат махсулотлари Истеъмол минимал нормалари* Амалдаги истеъмол (2010 йил)** Амалдаги истеъмол (2012 йил)*** БМТ ЖССТ рационал нормалари

Нон ва нон махсулотлари ун хисобида (ун, ёрмалар, дуккаклилар) 64,1 160 178 120,5

Гушт ва гушт махсулотлари, жами 36,0 38 43 70,1

Сут ва сут махсулотлари, сут хисобида 281,6 239 188 359,9

Тухум, дона 295,5 138 202 243

Сабзавот ва полиз экинлари 165,3 238 186 140,3

Картошка 57,0 45 56 96,7

Усимлик мойи ва бошк,а мойлар 8,8 13 19 13,1

Шакар 18,5 17 25 36,5

Мева ва резаворлар 116,4 83 124 80,3

* Узбекистон Республикаси СоFликни саклаш вазирлиги томонидан 2003 йил 11 мартда тасдикланган минимал истеъмол нормалари.

** Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2000 йил-лар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари статистик туплами. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2011. -87-б.

*** Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Ижтимоий тадкикотлар институтининг социоло-гик суров натижалари.

бозорида талаб ва таклифнинг мувозанатини таъминлаш, йирик инвестицион лойихаларни асослаш, келажакда ахоли турмуш даражаси ва сифатининг юкори стандартларига ети-шишда мулжаллаш учун зарур.

Бунда Жахон соFликни саклаш ташкилотининг кенг тадкикотлар ва куп йиллар даво-мида олиб борилган узок муддатли кузатув-ларига асосланган тавсияларига амал килиш максадга мувофикдир (1-жадвал) .

Республикада ахолининг озик-овкат мах-сулотлари истеъмолини аник максадга йуналтирган холда тартиблаш учун истеъмол даражасини хажм, таркиб ва энергетик киймат буйича, йод, темир ва витаминлар мавжудлигига кура аста-секин рационал да-ражага якинлаштиришни кузда тутадиган Овкатланиш стратегияси ишлаб чикилиши ва кабул килиниши зарур. Бунда ахолининг анъаналари ва истеъмол афзалликлари, табиий-иклим хусусиятлари, хорижий дав-латларда эришилган истеъмол стандартлари хисобга олиниши керак.

Одамларнинг истеъмол неъматларига булган макбул эхтиёжларини тулик кондириш учун зарур ноозик-овкат товарлари тупламини

шакллантиришнинг асосий принциплари куйидагилардан иборат:

■ ахоли асосий ижтимоий-демографик гурухларининг жинс ва ёш хусусиятлари, ор-ганизмнинг атроф-мухит таъсиридан хи-мояланиш хамда маиший шароитларни ташкиллаштиришни хисобга олган холда ноозик-овкат товарларига булган эхтиёжлари кондирилиши;

■ уртачадан юкорирок фаровонлик дара-жасидаги оилаларнинг ноозик-овкат товарлари билан таъминланганлигининг амалдаги даражаси;

■ ноозик-овкат товарлари буйича оила ичидаги истеъмолнинг ташкил топган струк-тураси;

■ окилона равишдаги янгилаб туриш, етар-лича турли-туманлик, уртача чакана нарх, ноозик-овкат товарларига етишишнинг мум-кинлиги, мос сифатдаги махаллий ва хорижий товарлардан исталганини танлаш имко-ниятлари.

Ноозик-овкат товарларининг рационал туплами, уртача даромадли оилага хос булган холда, эскиришнинг тегишли муддатлари хисобга олинган равишда, шахсий ва умумои-лавий истеъмолдаги ноозик-овкат товарлари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

г 1 34 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / \

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА *

2-жадвал

Уй хужаликларининг узок, муддатли товарлар билан таъминланишининг рационал нормалари (оилавий коэффициент - 5,3 кишидан келиб чик,к,ан х,олда) (^ар 100 хонадонга тугри келадиган сони)

№ Товар номлари Амалдаги таъминланганлик, 2000 йил Амалдаги таъминланганлик, 2010 йил* Амалдаги таъминланганлик, 2012 йил** Тавсия килинаётган рационал нормалар

1 Телевизорлар 88,0 132,0 139,4 180

2 Музлатгичлар 86,0 99,0 96,2 100

3 Кондиционерлар 11,0 18,5 19,7 100

4 Чангютгичлар 30,0 37,0 37,1 100

5 Компьютерлар 0,2 12,0 15,3 90

6 DVD-плеерлар 31,0 64,0 73,7 75

7 Кир ювиш машиналари 69,0 75,0 75,0 100

8 Мобил телефонлар 18,0 145,0 218,2 200

9 Енгил автомобиллар 20,1 27,1 33,8 100

* Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2000 йил-лар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари статистик туплами. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2011. -89-б.

** Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Ижтимоий тадкикотлар институтининг социологик суров натижалари.

хамда биринчи эхтиёж буюмлари, санитария-гигиена товарларидан шаклланади.

Охирги ун икки йил давомида уй хужаликларининг нисбатан киммат булган товарлар билан таъминланганлиги анча ошди, ма-салан, кондиционерлар билан - 1,8 марта, компьютерлар билан - 77 марта, мобил те-лефонлар билан - 12 марта, ДВД-плеерлар билан - 2,4 марта, телевизорлар билан - 1,6 марта, енгил автомобиллар билан таъминлан-ганлик 1,7 мартага ошганлигини 2-жадвалдаги маълумотлардан куриш мумкин.

Ноозик-овкат товарлари истеъмоли-нинг эришилган даражаси уларни ишлаб чикаришни ривожлантиришга йуналтирилган максадли дастурлар ва инвестицион лойи-халарнинг амалга оширилишида талаб ва таклифнинг мувозанати кучайтирилишини талаб килади.

Эришилган даража ва хорижий тажри-бадан келиб чиккан холда, истеъмолнинг рационал нормаларини ишлаб чикиш билан хизматлар истеъмоли таркиби ва структура-сини такомиллаштириш, ахоли жойлашиш ти-зими ва худуд масштабларини назарда тутиб хизмат таклифларининг талаб килинаётган жойларга (махалла, турар-жой пункти, туман

ва вилоят марказлари, мамлакат пойтахти) якинлаштирилиши Fоят мухимдир.

Мамлакатимиз рахбарияти томонидан ахоли даромадларини оширишга каратилган чора-тадбирларнинг кабул килиниши хаёти-мизда тобора хал килувчи кучга айланиб бо-раётган урта синфни шакллантириш имкони-ни берди. Экспертларнинг хулосаларига кура, уртача даромадга эга булганлар 1990 йилда ахолининг 18 фоизини ташкил этган булса, 2000 йилда уй хужаликларини тадкик этиш натижаларига кура, бу курсаткич 24 фоизга етгани аён булди. 2010 йилда эса 60 фоиз уй хужаликлари уртача даражадан кам булмаган баркарор даромадга эга булганлар1.

Жамият ривожининг хозирги шароитида келажакка йуналтирилган стандарт сифатида турмуш даражаси ва унинг ошишини прог-нозлаштириш имконини берувчи рационал истеъмол бюджетининг ишлаб чикилиши катъий зарурат касб этади.

1 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2000 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари статистик туплами. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2011. -83-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ МУХОФАЗА / 35 1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА >

Одамлар хаёти ва фаолиятининг комплекс бахоси уларок, турмуш даражаси ин-сон эхтиёжларини таъминлаш савияси, унинг минимал ижтимоий стандартлар ва жамият-нинг ресурс имкониятлари билан мос кела-диган уз хаётий режаларини амалга ошириш-дан коникканлик даражасини тавсифловчи курсаткичлар тизимидан иборатдир.

Турмуш сифати курсаткичлари ижтимоий комфортликни сезишга анчагина таъсир килсада, инсонлар турмуш сифати факат уларнинг турмуш даражаси билангина чега-раланмайди. У инсонлар эхтиёжларининг му-айян ижтимоий шароитларда кондирилиши курсаткичлари ва жисмоний хамда психологик ягоналик, шахсий озодлик ва ижод учун имкониятларни хавф остида колмасдан сакланганлигига ишонч билан белгиланади.

Турмуш сифати параметрлари факат ижтимоий ривожланиш учун эмас, балки унинг шарти булиб хизмат килиши лозим. Давлат-нинг хеч кандай харакати турмуш сифатининг хаддан ташкари ёмонлашувининг чегаравий курсаткичларидан утиб кетмаслиги керак.

Турмуш сифати иктисодий ва куп жихатдан маънавий омиллардан ва, авваламбор, мам-лакатдаги ахлокий мухитга боFлик. Бу эса, уз навбатида, саноат ривожланиши ва турмуш даражасининг тараккиёт мезонларидан бири эканлигини инкор килмаган холда, уларнинг максад эмас, балки восита сифатида кулланишини билдиради.

Истеъмолнинг рационал даражаси инсон-нинг окилона эхтиёжларини кондирилиши билан белгиланади. Ундаги товар ва хизмат-лар мажмуаси шахснинг тулик ва жисмо-нан уЙFун хамда ижтимоий ривожланишини таъминлайди. Рационал истеъмол саватчаси тупламини белгилашда инсоннинг жисмоний ва ижтимоий эхтиёжларини урганувчи турли фанлар маълумотларидан фойдаланилади.

Асосий товар ва хизматлар турларининг ахолижон боши ёки оила томонидан истеъмол килинишининг таркиби ва даражасини тахлил килиш оиланинг харажатлар структурасининг рационаллик мезонларига асосланади: оила даромадларининг ошиши овкатланиш хара-жатлари улушининг камайишига ва харажатлар улушининг сезиларли даражада маданий ва бошка номоддий эхтиёжларни кондириш учун купайишига олиб келади.

Рационал истеъмол бюджети белгиланган меъёрлардан келибчикканхолда куйидагилар хисобланади: овкатланиш, турар-жой билан таъминланиш нормалари мавжуд булиб, бу нормалар санитар нормалардан фаркланади. Масалан, санитар нормаларга мувофик, хар бир оила аъзосига 18 квадрат метр турар-жой майдони мулжалланган булиб, ижтимоий нормаларга мувофик хисобланган рационал истеъмол бюджетида эса оиланинг хар бир аъзоси сони буйича битта хона ва яна бир кушимча бир хона, яъни N + 1 формуласи кулланилади.

Рационал истеъмол бюджетининг асосий йуналишларини ишлаб чикишда ноозик-овкат ва хизматларнинг истеъмол килиш чегарала-ри озик-овкатга караганда анча кенглигини хисобга олиш зарур (3-жадвал). Улар инсон ва унинг оиласига тегишли купгина омил ва хаёт давридаги боскичларга боFлик. Булар-га куйидагилар киради: ёш, жинс ва маълу-мот даражаси, мехнат фаолияти хусусияти ва турмуш тарзи, оилавий ахволи, саломатлик холати; мулкий таъминланганлик ва жорий даромадлари; у ёки бу даражада ривожлан-ган эхтиёжлари ва уларни амалга ошириш имкониятлари; иклим шароитлари ва истеъмолнинг миллий хусусиятлари ва хоказо.

Ахоли айрим катламларининг узок муд-датли товарлар билан таъминланганликла-рини белгилаб берувчи фарклар туFрисидаги маълумотларни олиш учун турли таркибда-ги, жон бошига туFри келадиган турли да-ромадга эга, турар-жой шароитлари билан фаркланадиган хамда шахар ва кишлокда истикомат киладиган уй хужаликларида ушбу товарлар билан таъминланганлиги борасида танланма суровлар утказилади. Бу маълумотларни олиш - уй хужаликлари бюджетини урганишнинг бир йуналишидир. Статистик тахлил мавзуси эса кам даромадли ва юкори даромадли уй хужаликлари, кишлок ва шахар уй хужаликларининг узок муддатли товарлар билан таъминланганлигидаги динамика ва дифференциацияси; уй хужаликларининг даромад даражаси ва демографик хусусият-ларидан келиб чиккан холда маиший ва маданий буюмларни сотиб олишдаги фарклари хисобланади.

Уй хужаликларининг бюджетлари стати-стикаси уй хужаликларининг маълум бир узок

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

г_36 МЕХНАТ БОЗОРИ ва ижтимоиИ мухофаза / ' ч_РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА_,

3-жадвал

Рационал истеъмол бюджетини шакллантиришнинг асосий тамойиллари

Озик-овкат махсулотлари туплами Ноозик-овкат товарлар туплами Хизматлар туплами

- ахолининг асосий ижтимоий-демографик гурухларининг озик-овкат моддаларига, уларнинг кимёвий ва кувват ахамиятидан келиб чиккан холда эхтиёжларини кондириш; - оилаларнинг амалдаги овкатланишида озик-овкат махсулотлари истеъмолини хисобга олиш; - овкатланишнинг хилма-хиллиги; - озик-овкат рационининг асосий компонентлар (оксил, ёт, углевод, микроэлемент ва витаминлар)га мувозанати; - саломатлик учун фойдали овкатланиш максадида, купрок узимизда етиштирилган озик-овкат махсулотларини танлаш; - озик-овкат рационининг мувозанати (кувват сарфининг кувват истеъмолига мослиги) - инсоннинг барча ижтимоий комплекс функцияларига етарли булган товар ва хизматларни истеъмол килиш даражасини таъминлаш; - урта даражадан юкори булган оилаларнинг амалдаги ноозик-овкат товарлари билан таъминланганлик даражаси; - окилона янгиланиш, етарли даражадаги хилма-хиллик; - илмий асосланган норма ва белгиланган нормаларга мувофик инсон эхтиёжларининг таъминланганлиги. - ахолининг асосий ижтимоий-демографик гурухларининг турар- жой, маиший ва бошка эхтиёжларини кондириш; - барча сифатли коммунал хизматлар тупламига эга булган кулай ва шинам турар-жой; - амалдаги транспорт хизматларидан фойдаланиш даражаси; - турли-туман хизматлардан фойдаланиш микдори ва сифати; - жамиятда турли-туман хизматларга пайдо булаётган эхтиёжларнинг кондирилиши.

муддатли замонавий буюмларга эга эканлик-лари туFрисидаги характеристикани олиш имконини беради.

Хозирги замон шароитида ахоли турмуш даражаси факатгина озик-овкат махсулотлари ва ноозик-овкат товарларини истеъмол килиш кулами билангина эмас, балки пуллик ва бепул хизматлардан фойдаланиш билан хам белгиланади.

Хизматлардан фойдаланиш кулами ва динамикаси ахоли турмуш даражаси инди-каторлари хисобланади хамда ахоли даро-мадлари ошгани сари улар томонидан хизматлардан фойдаланиш кулами купайиб, таркиби кенгаяди. Ахоли дастлаб биринчи навбатдаги - озик-овкат, кийим-кечак, пой-афзал, узок муддатли асосий товарларга булган эхтиёжини кондирган холда, канча куп пул маблаFларини турли хизматларга булган эхтиёжини кондиришга йуналтира олса, шунча унинг моддий фаровонлик даражаси юкори булади.

Айни вактда шуни назарда тутиш зарур-ки, давлат ахоли учун ижтимоий ахамиятга эга булган бепул хизматлар сохасидаги му-ассасаларни таъминлашдаги харажатларнинг каттагина кисмини уз зиммасига олган. Улар каторига бепул умумий ва касб-хунар таъли-

ми, тиббий ва ижтимоий ёрдам, карияларни куллаб-кувватлаш ва хоказолар киради.

Турли даражадаги фаровонликка эга булган уй хужаликларининг биринчи заруриятда-ги хизматларга, яъни турар жой-коммунал хизматлари, электр, газ, сув таъминоти, иситиш хизматлари ва хоказоларга булган эхтиёжларига асосий эътибор каратилади.

Хизматлардан фойдаланишни урганишда уларни истеъмол килиш дифференциацияси-даги умумий омилларни хисобга олиш зарур, яъни биринчи навбатда:

- ахоли истикомат киладиган табиий-иклим шароитларидаги фарк;

- ахоли таркибидаги демографик фарк;

- хусусий ва жамоат мулки таркибига таъ-сир килувчи тарихий шарт-шароитлар ва турмуш анъаналарининг мавжудлиги, истеъмол одатлари ва хоказолар, ахолининг у ёки бу хизмат турларига булган эхтиёжларининг узига хослигининг акс этиши.

Рационал хизматлар туплами уз ичига турар-жой коммунал, транспорт, маиший, маданий-кунгилочар, соFликни саклаш, таъ-лим, маданият, спорт ва ижтимоий хизмат курсатиш муассасалари томонидан курсатилаётан пуллик хизматлар ва бошка турдаги хизматларни камраб олади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

г МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА / 37

V РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА J

Хизматларнинг бошка турлари (алока хиз-мати, кийим ва пойафзал таъмирлаш, сар-тарошхона, х,аммом, кир ювиш, маданий-кунгилочиш муассасалари ва х,оказоларга бориш) рационал хизматлар тупламига иж-тимоий тадкикотлар маълумотларидан келиб чиккан х,олда, хизматларга булган харажат-ларнинг умумий кийматига нисбатан фоиз-ларда киритилади.

Куриниб турганидек, х,озирги кунга келиб, бу йуналишда методологик, амалий, ташки-лий ва бошка куринишдаги купгина масала-лар мавжуд. Рационал истеъмол бюджетини ишлаб чикишда алох,ида тадкикот утказиш жуда долзарб масала булиб, унинг асоси истикболда истеъмол стандарти сифатида хизмат килади.

Юкоридагилардан келиб чикиб, истеъмол талабини кенгайтириш максадида ижтимоий сох,ани ривожлантириш, мех,натга х,ак тулаш микдорини янада ошириш, хизмат курсатиш секторини, инфратузилма объектларини ри-

вожлантиришга алох,ида эътибор бериш ло-зим.

Рационал истеъмол бюджетини ишлаб чикиш ва уни амалда куллаш урта синф катламини шакллантиришга каратилган чора-тадбирларни амалга ошириш имконини беради. Бунда урта синф каторига тадбиркор ва фермерлардан ташкари уртача даромадга эга булган иктисодиётнинг бюджет сектори хизматчиларининг кириши мамлакатнинг ке-йинги иктисодий ривожланиши ва ижтимоий баркарорлигининг мух,им шартига айланиши лозим.

Товар ва хизматларни истеъмол килишнинг рационал истеъмол нормативлари мамлакатнинг урта ва узок муддатли ижтимоий-иктисодий ривожланиш прогнозларини шакллантириш, истеъмол бозорида талаб ва таклиф мувозанати, озик-овкат хавфсизлиги, йирик инвестицион лойих,аларни асослаш х,амда ах,олининг келажакда юкори турмуш даражаси ва сифатига эришиш учун амалий куллашда мух,им ах,амиятга эга.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Демократик ислох,отларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини шакллантириш - мамлакатимиз тараккиётининг асосий мезонидир. 19-том. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2011. -106-б.

2. Муталлимова В.А. Влияние размера и структуры домашних хозяйств в Азербайджане на показатель потребления.//"Вопросы статистики", 2011, № 4. -С. 53.

3. Садков В.Г., Старикова Л.И., Новикова Е.В. Формирование эффективной стратегии развития регионов на основе совершенствования расчётов потребительских бюджетов. // "Управление общественными и экономическими системами", 2011, № 2. -С. 6.

4. Zherebin V.M., Romanov A.N. The Population standards of living. - М.: YUNITI-DANA, 2002. P. 592.

5. Качество и уровень жизни населения в новой России (1991-2005 гг.) - М.: Всероссийский центр уровня жизни, 2007. -С. 197.

6. Сухарев О.С. Социальная политика и измерение качества жизни населения. // "Уровень жизни населения регионов России", 2013, № 7 (185). -С. 109.

7. Рассадин Б.И., Лихтенвальд А.В. Потребительская корзина должна стать истож-ником формирования нации. // "Уровень жизни населения регионов России", 2013, № 7 (185). -С. 122.

8. Стратегия повышения благосостояния населения Республики Узбекистан на 2013-2015 гг. - Т.: 2013. -С. 11.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.